3.6. Топырақтың морфологиялық қасиеттері, олардың түзілуінің экологиялық жағдайлармен байланысы

Топырақ қ а морфологиялық сипаттама бергенде алдымен оның механикалық қ ұ рамын анық тайды. Ол ү шін топырақ ты ү гітіп суғ а илеп, иіріп сақ ина сияқ ты дө ң гелек жасайды. Иірілу дең гейі топырақ тың ішіндегі бө лшектердің қ ұ рамына байланысты.

Топырақ тың кеуектілігі. Топырақ тың бос кеуектері топырақ та кө п орын алады. Кеуектердің кө лемі тү рлі топырақ тарда ғ ана емес, тіпті бір тү рдегі топырақ тың ө зінде тү рліше болады. Ірі қ уыстардың тесігі бірнеше сантиметр болуы мү мкін, уақ кеуектердің тесігі мм-дің жү зден, мың нан бір бө ліміндей не онан да тар болады.

Топырақ тағ ы кірмелер. Топырақ та оның тү зілу процесіне қ атысы жоқ бө тен заттар кездесуі мү мкін. Тас, кірпіш, т. б. Бұ лар топырақ тағ ы кірмелер болып есептелінеді.

Топырақ тағ ы қ осылыстар. Кейбір топырақ тардын пішінінде ə ртү рлі жаң а қ осылыстарды байқ ауғ а болады. Олардың тү стерінің топырақ тың жалпы тү стерінен айырмашылығ ы айқ ын кө рінеді. Бұ л заттар химиялық немесе биологиялық жолмен пайда болуына байла-нысты екіге бө лінеді. Химиялық қ осылыстар:

1. Тез ерігіш тұ здар NaСІ, Nа2SО410. Н2О, МgСІ2, СаСІ2. Бұ л тү здардың тү стері ақ, кө бінесе тұ зданғ ан топырақ тарда кездеседі.

2. Гипс СаSО4Н2О. Бұ л да ақ сарғ ыш тү сті. Топырақ тың бос кеуекті жерлерінде шоғ ырланады. Қ ұ ба, сұ р-қ ұ ба топырақ тарғ а тə н.

3. СаСО3 – кө міртегі карбонаты, тү сі ақ. Бұ л тұ з да топырақ пішінінде ерекше кө рініп тұ рады. НСІ мен қ айнағ ан реакция береді.

4. Fе2О, Н2О, Мп2О4, А12(РО4)3, FеРО4. МnО, т. б. қ ара, қ ызғ ылт, тот басқ ан сияқ ты тү стерге боянғ ан қ осылыстар.

5. FеСО3, Fe3(РО4)28Н2О – кө к, жасыл тү сті қ осылыстар. Батпақ ты топырақ тарда кездеседі.

6. SіО2 – ақ тү сті, кү л сияқ ты болып кү лгінді, орманды-сұ р, сортаң топырақ тарда кездеседі.

7. Қ ара шірінді – жолақ -жолақ қ ара тү сті ө тпелі қ абатқ а дейін жетеді.

Биологиялық қ осындылар:

1. Капролиттер – жаң быр қ ұ рттарының іштерінен шығ ады.

2. Кө ртышқ андардың жү рген жолдары.

3. Ү лкен ағ аштардың тамырлары.

4. Қ ұ рттардың топырақ тағ ы іздері.

Қ орыта келе: Осы айтылғ ан қ осындылардың қ ұ рамы, тү рлері топырақ тың тү зілу қ ұ былысына байланысты. Сондық тан да осылар арқ ылы топырақ тың типтері, оның агрономиялық қ ұ ндылығ ы туралы айтуғ а болады.

Тағ ы бір морфологиялық сипаттамағ а қ атысы бар нə рсе – ол топырақ тың НСІ тамызғ анда болатын реакцияның белсенділігі. Бұ л реакция топырақ та карбонаттардың бар немесе жоқ екенін кө рсетеді.

СаСО3+2НСІ=СаС12+Н2О+СО2.

СО2 қ айнап шығ ады, соның дең гейіне қ арап, карбонаттардың бары-жоғ ын, мө лшерін айтуғ а болады.

Ө зін – ө зі бақ ылау сұ рақ тары:

1. Тау жыныстарының ү гілуі туралы тү сінік.

2. Топырақ тү зуші факторлар.

3. Топырақ жамылғ ысына антропогендік ық пал.

4. Гипергенді минералдар.

5. Топырақ тың морфологиялық қ асиеттері қ андай?

6. Топырақ қ ұ рылымының ө ндірістегi рө лі қ андай? 7. Топырақ тың фазалық қ ұ рамы қ андай? 8. Топырақ тың минералдық қ ұ рамын айтың ыз?

Негізгі жә не қ осымша ә дебиеттер тізімі:

1. Ковда В. А., Розанова Б. Г. Почвоведение в 2-х частях. Изд. Высшая школа. М.,

1988.

2. Глазовская М. А., Геннадиев А. Н. География почв с основами почвоведения. МГУ, М., 1995.

Горбунова И. А., Науменко А. А. Лабораторные работы по почвоведению. Методические пособие. КазГУ., А., 1996.

3. Науменко А. А. Курс лекций по географии почв с основами почвоведения. Учебное пособие. А., 2004.