3.5. Топырақтың морфологиялық қасиеттері

Топырақ тың пайда болу процесіне ө зіне тə н қ ұ рылымның бірі – пішін тү зуі, яғ ни топырақ тың морфологиясының қ алыптасуы. Осы арқ ылы топырақ тар бір-бірімен жə не ө зі тү зілген тау жыныстары-нан ажыратылады. Морфологиялық қ ұ рылымды жалпы топырақ тың қ ұ рылымымен шатастырмау керек. Морфологиялық қ ұ рылым– топырақ тың сыртқ ы пішіні. Топырақ ə ртү рлі морфологиялық кө ріністерден қ ұ рылғ ан табиғ и дене. Сондық тан бұ л кө ріністерді оның бір-бірінен сыртқ ы пішіндерінен айырмашылығ ы бар генетикалық қ абаттарынан іздестірген жө н.

Топырақ тың морфологиялық қ ұ рылымын зерттеу ү шін далалық жағ дайда тік қ азылғ ан шұ ң қ ырларды пайдаланады. Бұ л ə дісті алғ аш рет В. В. Докучаев қ олданғ ан, осы кү нге дейін бұ л топырақ тануда негізгі ə діс болып қ алды. Шұ ң қ ырды қ азып, оның бетін тегістеп, оғ ан кү н сə улесін тү сіріп қ арағ ан кезде топырақ тың бірнеше қ абаттарғ а бө лінгені байқ алады. Топырақ тың ə р қ абаты ө зіне тə н сыртқ ы пішінмен сипатталады. Осы қ абаттардың тү ріне қ арап, топырақ тың тү зілу процесі туралы кө п мə ліметтер айтуғ а болады. Ə ртү рлі топырақ элементері де осылай бір-бірінен ажыратылады.

Топырақ тың негізгі морфологиялык сипаттамаларына то-пырақ тың тү сі, қ ұ рылымы, тығ ыздығ ы, механикалық қ ұ рамы, ə ртү рлі қ осылыстардың бары немесе жоғ ы, НСl-мен ə рекеті, т. б. жа-тады.

Топырақ профилі (кескіні). Топырақ тың қ азылғ андағ ы тік қ абаттары топырақ тың профилі (пішіні) деп аталады. В. В. Доку-чаев топырақ ты бетінен тө мен қ арай негізгі ү ш қ абатқ а бө лді. А – қ арашірікті қ абат. В – ө тпелі қ абат. С – топырақ тү зуші аналық тау жыныс қ абаты. Олар тағ ы да ө здерінің морфологиялық кө ріністеріне байланысты ə рқ айсысы бірнешеге бө лінуі мү мкін. Оларды А1А2, В1В2, С1С2, т. б. деп белгілейді.

Топырақ тың тү сі – топырақ тың морфологиялық кө ріністерінің ішінде ең негізгі белгі. Топырақ аттарының ө зі де осы тү стеріне қ арай қ ойылғ ан. Топырақ тың жə не оның қ абаттарының тү стеріне ə сер ететін негізгі қ ұ рамдар:

1. Қ арашірінді заттары. Олар топырақ қ а қ ара немесе қ ара қ оң ыр тү с береді.

2. Темір жə не марганец тотық тары. Сары, қ ызыл, сия тү стер береді.

3. Кремний қ осылыстары, ə к, каолинит, алюминий гидроксиді жə не суғ а тез ерігіш тұ здар (хлоридтер жə не сульфаттар). Олардың тү стері-ақ.

4. Темірдің шала тотығ ы. Ол кө кшіл, сұ р сия тү сті келеді.

Ү ш бұ рышта ақ, қ ара, қ ызыл тү стер, ал олардың араларында осы ү ш негізгі тү стердің азды-кө птігіне байланысты неше тү рлі тү стер болады. Топырақ ты анық бір тү спен айту қ иын, сондық тан негізгі тү ске анық тама қ осылады. Оның басым тү сі соң ына койылады. Мы-салы, қ ара қ оң ыр, сарық ұ ба, ашық сары деген сияқ ты.

Топырақ тү сінің практикалық маң ызы ү лкен. Топырақ қ абатының қ алың қ ара тү сті болуы гумустың молдығ ын кө рсетеді. Кө кшіл неме-се кө к тү с – топырақ тың батпақ тануы. Мұ ндай жерлерді пайдаһ ану кү рделі мелиоративтік жұ мыстарды қ ажет етеді.