3.4. Топырақ пішіні құрылымдарының типтері, олардың топырақ-экологиялық байланысы

Егiншiлiк тə жiрибесiнде профессор В. В. Квасников ұ сынғ ан топырақ тү йiршiктерiн ө лшемдері бойынша жiктеу кө птен берi қ олданылынып келедi. Бұ л жiктеу бойынша, 5 см ү лкен тү йiрлердi тоң кесектер деп 1-5 см – iрi тү йiршiктер, 0, 25-10 мм – кiшi тү йiршiктер жə не 0, 25 мм ұ сақ тү йiршiктер – тозаң немесе микро-агрегаттар (микроқ ұ рылым) деп аталады. Iрi жə не кiшi тү йiршiктер макроқ ұ рылымғ а жатады. Кө п жағ дайларда топырақ массасының ө лшемдері 0, 25-10 мм аралығ ындағ ы ұ сақ тү йiршiктi қ ұ рылымнан тұ рғ аны қ олайлы болады. Сондық тан осындай тү йiршiктердiң топырақ массасындағ ы мө лшері (%) оның қ ұ рылымдылығ ының дең гейiн кө рсетеді. Ұ сақ тү йiршiктi қ ұ рылымның пайдалы ə серi оның мө лшері 50%-дан артық болғ анда кө ріне бастайды жə не оның ү лесi артқ ан сайын пайдалы ə серi де ө седі.

Ə ртү рлi топырақ климат аймақ тарында топырақ тың қ ұ ры-лысының қ олайлы кө рсеткіштерi бiрдей болмайтындық тан, қ ұ рылымдық тү йiршiктердiң ө лшемдеріне де талап ə ртү рлi бо-лады. Мысалы, қ уаң жə не қ уаң шылық далалардағ ы қ ара жə не қ ара қ оң ыр топырақ тарда диаметрi 0, 25-2 мм тү йiршiктер топырақ тың қ олайлы қ ұ рылысын қ амтамасыз етедi. Олар ең жақ сы ылғ ал сақ тағ ыштар болып табылады. Қ ара топырақ тарда, ə сiресе жыртылатын қ абаттан тө мен орналасқ ан бө лігінде берiктiгi жə не қ уыстылығ ы жоғ ары болғ андық тан ө те оң тайлы 2-3 мм қ иыршық ты қ ұ рылым (жарма) басым болуы мү мкiн. Тү йiршiктiлерге қ арағ анда олардың қ ырлары анық байқ алады жə не механикалық берiктiлiгi жоғ ары болады.

Ылғ алы жеткiлiктi қ ара топырақ ты емес аймақ та топырақ қ абатының қ олайлы қ ұ рылысын 1-10 мм аралығ ындағ ы тү йiршiктер қ ұ растырады. Олар бұ л жерлерде ө сімдік тамырлары мен пайдалы аэробты макроорганизмдердiң тiршiлiгiне керектi тұ рақ ты минимал-ды аэрацияны (тұ рақ ты аэрация саң ылаулылығ ы) қ амтамасыз етедi.

Iс жү зiнде топырақ тың қ ұ рылымына деген бұ л жалпыла-ма талаптар топырақ тың тү рiне, оның ылғ алдылығ ына жə не се-буге жоспарланғ ан дақ ылдардың ерекшелiктерiне байланысты нақ тыланып отырылады. Мысалы, Орта Азиядағ ы тұ рақ ты суа-рылатын сарғ ыш тү стi iрi тозаң ы басым борпылдақ ұ сақ қ уысты топырақ тарғ а судың ə серiне тө зімдi 0, 25 мм ұ сақ микроқ ұ рылымдар пайдалы ə сер етедi.

Тиiстi қ ұ ралдармен бiз тығ ыз, бiрiккен топырақ ты керектi ө лшемдегi тү йiршiктерге ұ сақ тай аламыз. Бiрақ кез келген тү йiршiк агрономиялық жағ ынан қ ұ нды бола бермейдi. Агрономиялық қ ұ нды қ ұ рылымдардың тө мендегi талаптарғ а сай болулары керек:

1) жеке тү йiршiктердiң диаметрi 0, 25-10 мм арасында болуы;

2) судың ə серiне берiк, яғ ни судың шаю ə рекетiне қ арсы тұ ра

алуы;

3) механикалық тө зімдiлiгi (Н. А. Качинский бойынша серпiмдiлiк тө зімдiлiгi), яғ ни механикалық кү штердiң бұ зу ə рекеттерiне қ арсы тұ ра алуы (байланыстылығ ы жоғ ары);

4) қ уыстылығ ы жеткiлiктi жə не қ уыстардың ө лшемдері онда ылғ алдың жылжуына кедергi жасамайтын болуы.

Жел эрозиясы байқ алатын аймақ тарда – желге тө зімдi болуы, яғ ни тү йiршiктердiң шамасы 1 мм артық болуы керек. Мұ ндай тү йiршiктердiң 0-5 см қ абаттағ ы мө лшері 50%-дан артық болғ анда топырақ тың беткi қ абаты жел эрозиясына тө зімдi келеді.

Агрономиялық қ ұ нды тү йiршiктерден басқ а топырақ та жоғ арыда айтылғ ан қ асиеттерi жоқ, берiк емес, «уақ ытша» қ ұ рылымдар бо-лады. Олар, ə сiресе ылғ алданғ анда тез микроагрегаттарғ а жə не механикалық элементтерге ыдырайды, топырақ тығ ыздалады, тө мен капиллярлы емес қ ұ рылымғ а ие болады. Топырақ тың барлық физикалық -механикалық қ асиеттерi нашарлайды. Топырақ тың қ ұ рылымсыз массасының жай механикалық ұ сақ талуы арқ ылы уақ ытша қ ұ рылымы пайда болады.

Агрономиялық қ ұ нды тү йiршiктер қ ұ рылымының пайда бо-луы, негiзiнен органикалық жə не аз мө лшердегi минералдық кол-лоидты жұ қ а қ абық тың қ атысуымен жү редi. Қ арашiрiк типтi кол-лоидтар органикалық заттардың қ арайып шiруi кезiнде пайда болады. Жоғ ары бытыраң қ ылық пен топырақ тү йiршiктерi бетiнiң белсендiлiгi арқ асында олар кү штi коагуляторлармен (кальций мен темiр катиондары) байланысқ а тү сiп, механикалық элементтер мен микроагрегаттарды қ аптап, оларды макроагрегаттарғ а бiрiктiретiн жұ қ а қ абық жасайды.

П. В. Вершинин мен В. И. Константинованың деректерi бо-йынша, ортасаздақ топырақ қ а судың ə серiне тө зімдi қ ұ рылым беру ү шiн оның салмағ ының 1, 0-1, 5%-дай немесе бiр гектар жердiң 10 см қ абаты ү шiн 25-45 т гумин заттары керек.

Тү йiршiктену процесiне топырақ бө лшектерінің жə не микро-агрегаттарының гравитация, мениск кү штерi мен ө сімдіктердің тамыр жү йелерiнiң ө суi жасайтын қ ысымның, қ ыстағ ы мұ з кристалдарының жə не басқ а механикалық ə рекеттердiң ə серiнен ө зара жақ ындасуы ық пал жасайды. Бұ л қ ұ былыс ылғ алдылығ ы қ ұ рылым қ ұ руғ а қ олайлы ылғ алдылық қ а жақ ын, физикалық пiсiп-жетiлген топырақ ты ө ң дегенде (жыртқ анда) белсендiрек жү редi.

Макроагрегаттар қ ұ рылумен қ атар топырақ ылғ алдығ ының, температурасының ө згеруiнен, ө сімдік тамырларының, топырақ фаунасының, топырақ ө ндейтін қ ұ ралдың механикалық қ опсытуының ə серiнен олардың ең ə лсiз байланысқ ан жерлерiнен жазық тық бойы ыдырауы да байқ алады.

Топырақ тың ə лсiн-ə лсiн ылғ алдануы мен кебуiнiң, қ атуы мен еруiнiң ə серiнен макроагрегаттарды ұ сақ тайтын макрожарық шалар мен микрожарық шалар пайда болады. Бұ л процесс топырақ тағ ы қ арашiрiктiң мө лшеріне, топырақ тың сiң iргiш кешенiндегi сiң iрiлген негiздердiң қ ұ рамына, гидрофилдi коллоидтардың мө лшеріне, топырақ ерiтiндiсiндегi тұ здардың саны мен қ ұ рамына жə не топырақ тың тығ ыздығ ына байланысты келеді.

Ең ұ сақ қ уыстар топырақ агрегаттарының iшiнде болады да‚ кө бінесе капиллиярлық қ уыстарды қ ұ райды, ең iрi қ уыстар агре-гаттар арасында орын алады. Топырақ тың капиллярлық сумен то-луында оларда су болмайды, ауамен толып тұ рады. Олар капил-лярлы емес қ уыстылық ты қ ұ райды. Ауа мен судың мұ ндай бө лінуi олардың аралығ ында, қ ұ рылымсыз топырақ тарда кездесетiн қ арама-қ арсылық ты болғ ызбайды. Бұ л жағ дайда топырақ та тұ рақ ты жə не бiр мезгiлде қ арашiрiк тү зу жə не минералдану процестерi жү рiп жа-тады. Бiрақ топырақ та тек қ ұ рылым қ ұ ру ғ ана емес, оның ыдырауы да, яғ ни агрегаттану мен агрегатсыздану қ атар жү редi.

Қ ұ рылымның бұ зылуы танапта жү ретiн кө ліктердің, трак-торлар мен машиналардың, қ ұ ралдар доң ғ алақ тарының, шын-жыр табандарының жə не жұ мыс бө ліктерінің ə рекетiнен болады. Мұ ндайда топырақ тың агрегаттары, ə сiресе, беткi қ абаттағ ылары ұ нтақ талады немесе жаншылады.

Топырақ тың қ ұ рылымын бұ затын механикалық кү штерге оның беткi қ абатындағ ы тү йiршiктерiн ұ сақ тайтын жауын тамшылары-ның, бұ ршақ тың соқ қ ысы, танаптарды суаратын судың қ атты ағ ысы жатады. Нө серлерде жə не ағ ызып суаруда топырақ агрегаттарының барлық жағ ынан бiрдей тез ылғ алдануы тү йiршiктердiң iшiнде қ ысылғ ан ауаның қ алуына ə келiп соғ ады. Ол тү йiршiктердi iшiнен қ ысып ыдыратады. Осындай жолмен топырақ тың беткi қ абатының қ ұ рылымы кө бірек бұ зылады да, кепкеннен кейiн зиянды топырақ қ абыршағ ы пайда болады.

Топырақ тың бө лшектерiн агрегаттарғ а бiрiктiрiп тұ рғ ан органикалық заттардың, соның iшiнде гуматтардың, табиғ и аэробты минералдануы қ ұ рылымның берiктiгiн жоғ алтуына жə не олардың бұ зылуына ə келiп соғ ады.

Жауын суларында топырақ бө лшектерiн агрегаттарғ а бiрiктiрiп тұ ратын топырақ сiң iру кешенiмен, жекелеп айтқ анда жұ қ а қ абық тың коллоидтарымен алмасу реакциясына тү сетiн аммоний мен сутегiнiң бос катиондары болады. Жауын суы сү зiлгенде алма-су реакциясының барлық заттары тө менгi қ абатқ а ағ атындығ ынан, аммоний мен сутегiнiң мө лшерінiң аздығ ына қ арамай, реакция бiр бағ ытта ғ ана жү редi. Осылайша кү штi гидрофобты коагуляторлар

– кальций, темiр, т. б. катиондары ə лсiз, гидрофобтығ ы тө мен ам-моний мен сутегi катиондарына алмасады. Бұ л коллоидтық жұ қ а қ абық шаның iсiнуiне жə не топырақ тың жоғ арғ ы қ абаттарында қ ұ рылымның берiктiгiнiң жоғ алуына, оның бұ зылуына ə келiп соғ ады. Аталғ ан процесс баяу жү редi жə не кең кө лемде болмаса да топырақ та орын алады.

Топырақ қ ұ рылымының бұ зылуының мү мкiн болатын жол-дарын ескере отырып оны қ айта-қ айта механикалық, ə сiресе, қ атты ылғ алды жə не қ ұ рғ ақ кезiнде ө ң деуден, машиналардың, қ ұ ралдардың, кө ліктердің танаптарда артық қ озғ алысынан, қ атты ағ ызып суарудан сақ тау жə не топырақ та органикалық заттарды жи-нау, оның сiң iру кешенiн кальций катионымен толық тыру керек.

Топырақ қ ұ рылымының ө ндірістегi рө лі. Агрономиялық қ ұ нды қ ұ рылымның басты агротехникалық маң ызы – механикалық ө ң деулердiң арасындағ ы кезең дерде топырақ қ а оң тайлы (қ олайлы) қ ұ рылыс беру жə не оны тұ рақ ты ұ стап тұ ру. Топырақ тың жыртыла-тын қ абатының орнық ты қ ұ рылысына керектi агрономиялық қ ұ нды қ ұ рылымның басты қ асиетi оның берiктiгi болып табылады.

Агрономиялық қ ұ нды қ ұ рылымның iс жү зiндегi маң ызы ең алды-мен оның топырақ тың жалпы массасындағ ы ү лесiне, яғ ни топырақ қ ұ рылымдылығ ының дə режесiне (%) жə не оның агрегаттарының берiктiгiнiң дең гейiне байланысты болады.

Топырақ тың жалпы массасындағ ы агрономиялық қ ұ нды қ ұ рылымның ү лесi аз болғ анда оның топырақ тың қ ұ рылысына ə серi жеткiлiксiз болуы мү мкiн, себебi топырақ тың қ ұ рылымсыз бө лігі – тозаң барлық iрi капиллярлы емес қ уыстарды толтырады да, топырақ та капиллярлық саң ылаулылық ү стемдiк алады.

Мұ ндай жiктеу едə уiр дə режеде шартты болса да, топырақ тың қ ұ рылымды жə не қ ұ рылымсыз бө ліктерінің арақ атынасын тү сiну ү шiн керек, себебi топырақ тың қ ұ рылымдық жағ дайының сапа-лы кө рінісі оның қ олайлы, нақ ты жағ дайғ а сə йкес берiк қ ұ рылысы арқ ылы жү зеге асырылуы қ ажет.

Механикалық ө ң деу арқ ылы топырақ тың жыртылатын қ абатына берiлген қ ұ рылыстың берiктiгi ол топырақ тың қ ұ рылымдығ ының дең гейiне тiкелей байланысты болады. Қ ұ рылымдылық жоғ ары болғ ан сайын топырақ тың қ ұ рылысы тө зімдiрек келеді жə не ол ұ зағ ырақ сақ талады. Қ ұ рылымдылық тың тө менгi дең гейiнде, яғ ни топырақ та «уақ ытша», берiк емес тү йiршiктер кө п болғ анда олар сыртқ ы ə рекеттерден, бiрiншi кезекте ағ ын судың ə серiнен, тез бұ зылады жə не топырақ «балшық танады», тығ ыздалады. Сондық -тан ылғ алдылығ ы жеткiлiктi жə не артық аймақ тарда жə не суармалы егiншiлiкте қ ұ рылымдылығ ы тө мен топырақ тарды жиi қ опсытуғ а, жылда терең ө ң деуге тура келедi. Қ ұ рылымдылығ ы жоғ ары топырақ аймақ тарында жə не ылғ алы кө п емес аймақ тарда, мысалы, қ аратопырақ ты дала аймағ ында қ опсытудың терең дiгi мен саны аз болуы керек. Ал қ ұ рылымдылығ ы тө мен жə не ылғ алы аз, мысалы топырақ тың тығ ыздығ ы жоғ арылау қ ұ рылысы керек қ ұ рғ ақ дала аймақ тарында терең қ опсытуды шағ ындау (2-5 жылда бiр жү ргiзу) қ ағ идасы қ олданылады.

Топырақ қ ұ рылымын жақ сарту шаралары, жыртылатын қ абатының тығ ыздығ ын жə не қ ұ рылысын реттеу.

Топырақ тың қ ұ рылымы, оның танаптардың қ ұ нарлылығ ы жə не ө німділігі ү шiн маң ызы, қ ұ рылу жə не бұ зылу жолдары тура-лы iлiмдi П. А. Костычев, ə сiресе, академик В. Р. Вильямс дамыт-ты. В. Р. Вильямс топырақ қ ұ рылымының қ ұ ралуындағ ы жоғ ары сатыдағ ы ө сімдіктер мен микроорганизмдердiң рө лiн, қ ұ рылымның бұ зылуы мен қ айтадан қ ұ ралу механизмiн, олардың қ ұ нарлылық ү шiн маң ызын кө рсетті. Бiрақ В. Р. Вильямс топырақ қ ұ рылымының маң ызын асыра бағ алап, оғ ан егiншiлiктiң барлық мiндетiн бiрдей жү ктедi: «Бiрiншi мiндет – топырақ тың тү йiршiктi қ ұ рылымын жасау жə не оны ауылшаруашылық ө сімдіктерiнiң қ оректенуiнiң барлық кезең дерi бойында сақ тау.

В. Р. Вильямстың замандастары академиктер К. К. Гедройц, Н. М. Тулайков жə не Д. Н. Прянишников қ ұ рылымдылық тың егiншiлiктегi маң ызы туралы мұ ндай кө зқ арасты жақ тамады. К. К. Гедройц қ ұ рылым туралы тү сiнiктеменiң кө п бө лігі субъективтi, белгiлi дə режеде ой тұ жырымы сипатына ие деп атап кө рсетті.

Н. М. Тулайков қ ұ рылымның маң ызын жоқ қ а шығ армайтынын бiлдiре отырып: «мен қ ұ рылымдылық та ешқ андай ү стемдiктi кө ре алмадым жə не оны соқ ыр сезiмге айналдырып, ө мірдiң кез кел-ген жағ дайына қ олдануды ұ сына алмаймын», – деп жазды. Д. Н. Прянишников бұ л туралы: «... болашақ та емес, қ азiрдiң ө зінде-ақ шө птанаптан ө тпей жə не қ ұ рылыммен еркiн айналыса отырып, тек тың айтқ ыштарды ү лкен мө лшерде пайдалану арқ ылы (ə рине, агротехника жоғ ары болғ анда) жоғ ары ө нім алуғ а болады» – деп ойын одан да анық білдірді. Кейiнiрек Н. И. Саввинов, И. Б. Ре-вутт, П. В. Вершинин, Н. А. Качинскийдiң жə не кө птеген басқ а зерттеушiлердiң ең бектерi топырақ тың қ ұ рылымы туралы iлiмдi кең iттi жə не терең деттi.

Т. С. Мальцев 1953 жылы «Егiншiлiк мə дениетiн кө теру мə се-лелерiне творчестволық шешiм керек» деген мақ аласында, «егер олардың тамырлары мен орудан қ алғ ан қ алдық тарының қ урауы мен ыдырауына бұ л процестердiң жү руiне кө пжылдық шө птердiң егiсiндегiдей немесе табиғ аттағ ыдай жағ дай жасалса», бiржылдық дақ ылдар да топырақ ты органикалық заттармен байытады деген тезис ұ сынды. Мұ ндай жағ дай жасау ү шiн ол бес танапты ауыс-палы егiстi ұ сынды: сү рi танап, дə ндi дақ ыл, бiр жылдық дə ндi бұ ршақ дақ ылдары. Мұ нда терең ө ң деу (қ айырмасыз) тек сү рi танапта ғ ана жү ргiзiледi, ал бiржылдық дақ ылдарды жинағ аннан кейiн кү зде аң ыз қ алдық тары табақ ты сыдыра жыртқ ыштармен ө ң деледi.

Топырақ тың қ ұ рылысы негiзiнен оны ө ң деудiң жү йесiмен реттелiнсе де, берiлген қ олайлы қ ұ рылыс пен оның берiктiгi топырақ тағ ы агрономиялық қ ұ нды қ ұ рылымның санына, са-пасына жə не ө лшемiне байланысты болады. Iс жү зiнде барлық ауылшаруашылық топырақ -климат аймақ тарында топырақ тың қ ұ рылымдылығ ын жақ сарту оны мə денилендiрудiң маң ызды шар-ты болып табылады. Топырақ та органикалық заттарды жинау бұ л мақ сатқ а жетудiң негiзгi жолы болады.

Бұ л мiндеттi орындауда кө пжылдық бұ ршақ тұ қ ымдас шө птердi жə не олардың астық тұ қ ымдастармен қ оспасын егудiң, ə ртү рлi органикалық тың айтқ ыштарды кө п мө лшерде сiң iрудiң, сиде-раттар жыртудың жə не аралық дақ ылдарды себудiң маң ызы зор. Кө пжылдық шө птердiң, сидераттардың жə не белгiлi бiр дə режеде ауыспалы егiстегi бiр жылдық негiзгi жə не аралық дақ ылдардың қ ұ рылым жасаудағ ы тиiмдiлiгi олардың ө німінің дең гейiне тiкелей байланысты болады. Жоғ ары ө нім тек жер бетiнде ғ ана ү лкен био-масса қ ұ рамайды, сонымен қ атар ө сімдіктердің тамырлары таралғ ан қ абатта бiркелкi жайылғ ан кө п тамыр қ алдырады. Бұ л қ ұ рылым қ ұ ралу ү шiн шiрiндi заттар бередi жə не топырақ тың физикалық қ асиеттерiн жақ сартады. Санына, сапасына мезгiлi мен топырақ қ а сiң iру тə сiлiне қ арай органикалық тың айтқ ыштар шашу мен сидераттар жырту топырақ тағ ы берiктiгi жоғ ары агрегаттардың санын арттыруы мү мкiн.

Топырақ ты ө ң деу де оның ө ң делетін қ абатының қ ұ рылымын жақ сартуы мү мкiн. Д. Г. Виленскийдiң, П. В. Вершининнiң жə не тағ ы басқ алардың ең бектерiнде оң тайлы «қ ұ рылым қ ұ рауғ а» ылғ алдылығ ында (ұ сақ тауғ а) ө ң деу табиғ и агрегаттарғ а ұ қ сас саң ылаулы, мық ты агрегаттардың пайда болатыны анық талғ ан. Қ ұ рғ ақ жə не ылғ алдылығ ы жоғ ары топырақ ты ө ң дегенде, керiсiнше, қ олайлы ылғ алдылық тан ауытқ у артқ ан сайын қ ұ рылымның бұ зылуы да арта тү седi. Iс жү зiнде соң ғ ысы жиiрек, ə сiресе, ө ң деу кезең iң де ылғ алдылығ ы тө мен болатын топырақ тың беткi қ абатын ө ң дегенде кездеседi.

«Кө п жыртылғ ан» тозаң далғ ан қ ара топырақ тарда бiраз жағ дайларда жыртылатын қ абатқ а қ арағ анда, онан тө менгi қ абаттың қ ұ рылымы жақ сы болады. Бұ л жағ дайда топырақ тың жыртылатын қ абаттан тө менгi қ абатындағ ы жармаң (дə н тə рiздi қ ұ рылымды) тү йiршiктердi бетiне шығ арып терең жырту тиiмдi.

Соң ғ ы жылдары гумин қ ышқ ылы, шым тезек желiмi, битумдар, синтетикалық полимерлер сияқ ты жасанды қ ұ рылым жасайтын желiмдегiш заттарды пайдалануғ а бағ ытталғ ан зерттеулер кө птеген елдерде кең iнен жү ргiзiлуде. Топырақ қ а шамалы мө лшерде (1-2 ц/ га) енгiзiлiп, оның беткi қ абатының қ ұ рылымын, қ абыршақ жасауғ а мү мкiндiк бермей жақ сартатын заттар iздестiрiлуде.

Қ азiрде К-1, К-4, К-6, ПАА жə не басқ а қ ұ рылым жасай-тын полимерлiк препараттар ұ сынылғ ан. Полимерлiк қ ұ рылым жасаушылардың ə рекетi олардың топырақ тың терiс зарядты бө лшектерiне коагуляциялық ə серiнен топырақ тың бө лшектерiн микроагреграттарғ а бiрiктiретiн жiп тə рiздi молекулалар қ ұ рауына негiзделген. Микроагрегаттардың қ ұ ралуында басты рө лдi топырақ бө лшектерінің бетiндегi полимерлердiң адсорбциясы жə не валенттiк байланыстың пайда болуы атқ арады. Осындай жағ дайда пайда болғ ан топырақ қ ұ рылымдарының ə серi 3-6 жылғ а созылады.

Ө кінішке орай, бiр препараттың ə ртү рлi топырақ тардағ ы ə рекетi бiрдей емес, жеке алғ анда, топырақ ерiтiндiсiнiң реакциясына бай-ланысты болады. Сонымен қ атар, полимерлiк препараттармен ө ң деу топырақ тардағ ы жоғ ары қ ұ рылым қ ұ рау ə рекетiне, ө німнің ө суiне қ арамай, бағ асының жоғ арылығ ына байланысты, оларды пайдалану тек топырақ мелиорациясын жү ргiзгенде, су жə не жел эрозиясымен кү рескенде, бағ алы жə не техникалық дақ ылдарды ө сіргенде ғ ана экономикалық жағ ынан тиiмдi болады.

Топырақ тың қ ұ рылымдылығ ы ауыспалы егiсте дақ ылдарды дұ рыс таң дау жə не олардың алмасуы арқ ылы, топырақ ты ө ң деудi азайту, органикалық жə не минералды тың айтқ ыштарды пайдала-ну, артық қ ышқ ылдылық пен сiлтiлiктi жою сияқ ты топырақ ты мə денилендiрудiң басқ а шаралары арқ ылы да жү зеге асырылады.

Жыртылатын, ə сiресе, тұ қ ым сiң iрiлетiн қ абаттардың борпылдақ тығ ы жоғ ары болғ анда олардың тығ ыздығ ын катоктарды пайдалану арқ ылы реттейдi. Тə жiрибе мен практика кө рсеткендей, сортаң емес қ ара жə не қ ара қ оң ыр топырақ тарда тұ қ ым мен топырақ тағ ы ылғ алдың байланысын жақ сарту ү шiн тұ қ ымды сеп-кенге дейiн жə не сепкеннен кейiн катоктар пайдаланғ ан тиiмдi. Балшық танатын сортаң ды қ ара жə не қ ара-қ оң ыр топырақ тарда тұ қ ым тығ ыздалғ ан тө сенiш жə не тұ қ ым сепкiштiң шү мегiне тiрек дайындау ү шiн тұ қ ымды себу алдың да топырақ ты катокпен тығ ыздау тиiмдi болады.

Кейбiр жағ дайларда топырақ тың қ олайлы тығ ыздығ ы мен қ ұ рылысына қ ол жеткiзу ү шiн табиғ аттың кү шi мен уақ ыт факторы пайдаланылады. Мысалы, қ ара топырақ ты емес аймақ та екпе сү рi танаптарда топырақ тың қ олайлы тығ ыздық пен қ ұ рылысына дейiн жауын-шашын мен гравитациялық кү штердiң ə серiнен табиғ и шө гуі жү руi ү шiн терең ө ң деудi кү здiк дақ ылдарды себуден 20-25 кү н бұ рын жү ргiзедi.

Осы мақ сатпен ауылшаруашылық аймақ тарының кө пшiлiгiнде дə ндi дақ ылдарды себу кезең iне дейiн жауын-шашынның, қ ар суының жə не гравитациялық кү штердiң ə серiнен кү згi-қ ысқ ы-кө ктемгі кезең дерде шө гіп тұ қ ым себу кезең iне дейiн қ олайлы тығ ыздық пен қ ұ рылысқ а жетуi ү шiн топырақ тың негiзгi терең ө ң деуiн кө ктемде емес, кү зде жү ргiзедi.