3.3 Топырақтың генетикалық қабаттары, олардың диагностикасы, символикасы

Топырақ тың қ ұ рылысы деп топырақ кесіндісін қ ұ райтын генетикалық (шығ у тегі бойынша бір-біріне байланысты) қ абаттардың жиынтығ ын атайды. Ə рбір топырақ типтерінің қ ұ рылыстары, қ абаттардың кезектесуі бір-бірінен ө згеше болады. Дегенмен, В. В. Докучаев негізгі ү ш генетикалық: А – қ арашірікті-аккумлятивтік, В – аралық (иллювиалдық ), С – топырақ тү зуші не-месе аналық жыныс қ абаттарды белгіледі.

Топырақ тың бояуы оның негізгі айқ ын белгілерінің бірі болып саналады. А. Н. Сабаниннің айтуынша, топырақ та ашық жасыл мен кө к тү стен басқ а қ арадан ақ қ а дейінгі тү стердің бə рін кездестіруге болады. Ал батпақ ты топырақ та жаң а жасалғ ан топырақ кесіндісінен ашық жасыл жə не кө к тү стерді де кө руге болады. Топырақ тың кө птеген типтері ө з тү стерімен аталады: кү лгін топырақ тар, қ ара топырақ тар, қ ызыл қ оныр топырақ тар, қ оныр топырақ тар, сұ р топырақ тар, қ ызыл топырақ тар, сары топырақ тар жə не т. б.

Топырақ тың беткі қ абатының тү сі ондағ ы гумустық заттардың шамасына байланысты жасалғ ан. Топырақ тың қ ызыл жə не сары тү сі жеке минералдардың (гематит, лимонит), тү сіне немесе ұ сақ дисперсті саз минералдардың (каолиниттің, монтмориллониттің, т. б. ) бетінде хемосің ірілген темір тотық тарына, лас кө к тү сі темірдің оксиді, қ ызыл қ оң ыр фонда қ ара дақ тың жə не қ ара жолақ тың болуы марганецтің гидроксидтеріне, ақ шыл тү сі саз қ абығ ынан тазарғ ан кварцтың ұ сақ дə ншелерінің тү сіне, ақ тү с карбонаттардың, сульфаттардың жиналуына байланысты болады. Топырақ кесіндісінің тө менгі қ абатының тү сі негізінен топырақ тү зуші (аналық ) жыныстың бояуына, оның қ ұ рамы мен ү гілу дə режесіне сə йкес келеді. Солтү стік жарты шардың тропиктен тысқ ары аймағ ында топырақ тың қ ызғ ылт қ оң ыр тү сті бояуы мұ нда кө п тарағ ан кайнезой эрасының тө рттік кезең іне топырақ тү зуші жыныстарына байланысты.

Топырақ қ абаттарының тү сі ылғ алдылығ ына, жарық тың тү суіне, структуралық жағ дайына байланысты да ө згереді. Мысалы, бір топырақ тың ө зі қ ұ рғ ақ кү йінде сұ р, ылғ ал кү йінде қ ара сұ р тү сті, структурасыз (ұ сақ, ұ нтақ ) топырақ ұ сақ кесекшелі жə не дə ншелі кү йіндегіден гө рі ақ шыл тү сті, кү ндізгіден гө рі кешкісін қ ара қ оң ырлау тү сті болады. Сондық тан топырақ тү сі ауа-қ ұ рғ ақ ү лгісінде жə не кү ндізгі шашыраң қ ы жарық та анық талады.

Дегенмен, топырақ тү сін визуалдық анық тау қ ателіктерге соқ тыруы мү мкін. Сондық тан ФМ типті фотометрді қ олдану керек.

Топырақ структурасы да маң ызды морфологиялық белгі болып есептеледі. Топырақ тың қ арапайым бө лшектері (гранулометриялық элементтері) бір-бірімен жабысып, қ арашіріктік жə не минералдық зат-тармен желімделіп ə ртү рлі мө лшерде жə не формада кесекшелер (агре-гаттар, структуралар) тү зеді. Профессор С. А. Захаров топырақ структу-расын негізінен ү ш типке бө леді: куб тə різді топырақ тың структуралық бө ліктері ө зара перпендикуляр ү ш осьпен бірқ алыпты жетілген; призма тə різді структуралық бө ліктер негізінен тік (биіктік) осьпен жетілген; тақ та тə різді структуралық бө ліктер екі кө лбеу осьпен жетілген жə не тік бағ ытта қ ысқ арағ ан. Аталғ ан типтердің бə рі де мө лшеріне, қ абырғ алары мен қ ырларының сипатына қ арай кіші бө ліктерге бө лінеді. Оны С. А. Захаров, С. А. Монин тө мендегідей бө ліп кө рсетеді:

1-кесте

С. А. Захаров бойынша топырақ қ ұ рылымының жіктелуі

Тегі	тү рі		мө лшері	сипаттамасы
	1-тип. Куб тə		різді	пішіні дұ рыс емесе, беті
Тоң	ірі тоң кесек		> 10 см	тегіс
кесекті	ұ сақ тон кесек		1-10 см
	ірі кесекті		3-10мм	дұ рыс емес доғ ал пішінді,
Кесекті	кесекті		1-3 мм	опырылғ ан, беті бұ дырлы,
	ұ сақ кесекті		0, 25-1мм	қ ырлары байқ алмайды
	шаң тə різді		< 0, 25мм
Жаң ғ ақ	ірі жаң ғ ақ ты		> 10мм	дұ рыс пішінді, қ ырлары
тə різді	жаң ғ ақ ты		7-10мм	жақ сы білінеді, беті тегіс
	ұ сақ жаң ғ ақ ты		5-7 мм
	ірі тү йіршікті		3-5мм	пішіні сə л дұ рыс, кейде
Дə нді	тү йіршікті		1-3мм	домаланғ ан, қ ырлары жақ сы
	ұ сақ тү йіршікті		1-0, 5мм	білінеді, беті бірде бұ дырлы,
				бірде тегіс, жылтыр
	2-тип. Призма	тə різді		бө лшектер нашар
Бағ ана	ірі бағ а тə різдес		5см	пішінделген, қ ырлары
тə різді	бағ ана тə різдес		> 3-5см	тү зу емес, қ абырғ алары
	ұ сақ бағ ана тə різдес		3-5см	дамымағ ан
			< 3см

	ірі бағ аналы	5-3см	дұ рыс пішінді, тік бағ ытта
Бағ аналы	ұ сақ бағ аналы	< 3см	жақ сы жетілген, жə не ү стің гі
			жағ ы дө ң гелене біткен,
			астың ғ ы жағ ы тегіс
	ірі призмалы	3-5см	қ абырғ алары жақ сы
Призмалы	ұ сақ призмалы	1-3см	жетілген, тегіс, жылтыр
	нə зік призмалы	0, 5-1см	бетті, ө ткір қ ырлы.
	қ арындашты	0, 5см
	(ұ зындығ ы 5 см)	< 1см
	3-тип. Тақ та тə різді		жетілген қ атпарлы, кө лденең
Тақ та-	тақ таланғ ан	> 5 мм	жымдастығ ы бар
ланғ ан	плиткалы	3-5мм
	пластинкалы	1-3мм
	жапырақ ты	< 1мм
	жұ мыртқ а		мө лшері ү лкен емес
Қ абыр-	қ абыршақ ты	> 3мм	кө лденең жымдастығ ы, ө ткір
шақ ты	ірі қ абыршақ ты	1-3мм	қ ыры бар
	ұ сақ қ абыршақ ты	< 1мм

Топырақ тың типтеріне тə н ө зіндік қ ұ рылымы. Мысалы, дə ншелі структура қ ара топырақ қ а, жаң ғ ақ ша стуктура орманның сұ р топырағ ына, тақ талы жə не жапырақ шалы структуралар кү лгін топырақ қ а, бағ аналы, ірі призма тə різді жə не тоң кесекті структура-лар сортаң топырақ тарғ а тə н.

Топырақ қ ұ рылымы деп оның тығ ыздығ ының жə не қ уыстылығ ының сырт кө рінісін атайды. Топырақ тың тығ ыздығ ы далалық жағ дайда ө ң деуші (плуг, тырма, культиватор) қ ұ ралдарғ а тигізетін қ арсы ə серімен анық талады. Топырақ қ ұ рылымын бос (пышақ, кү рек жең іл кіреді), тығ ызданғ ан (аталғ ан қ ұ ралдар біраз кү ш салғ анда кіреді), тығ ыз (қ ұ ралдар кү шпен кіреді) қ ұ рылымдар деп бө леді.

Топырақ тың қ уыстылығ ын қ уыстардың мө лшеріне, структура аралық жарық тардың енділігіне қ арай анық тайды. Ұ сақ қ уысты қ ұ рылымда қ уыстың диаметрі 1 мм-ден кем, қ уысты қ ұ рылымда қ уыстар ірі, тар жарық ты қ ұ рылымда ол 3 мм-ден артық бо-лады. Тығ ыз жə не қ атты топырақ тарда ағ аш жə не шө птесін ө сімдектердің тамырлары жайылып ө се алмайды. Қ аттылығ ы 60-65 кг/см2, тығ ыздығ ы 1, 9 г/см3 топырақ қ а ө сімдік тамыры кірмейді. Топырақ тың қ уыстылығ ы, аэрациясы, су ө ткізгіштігі, ауыл шаруашылығ ы машиналарының тарту кү шіне тигізетін қ арсы ə сері осы тығ ыздық қ а байланысты болады.

Топырақ ты зерттегенде ө сімдік тамырларының терең деп жайы-луын да белгілеу керек. Шө птесін ө сімдіктердің тамырлары беткі қ арашірікті қ абаттарды жасайды, ал ағ аш ө сімдіктері тамырларының гумус жасауда ролінің аз екенін байқ аймыз.

Інқ азғ ыш жануарлар (борсық, суыр, саршұ нақ, тышқ андар, т. б. ) топырақ тарды араластырумен болады. Бұ л қ арашірікті қ абаттардың қ алың дауын кү шейтеді. Бұ лар шө бі шү йгін ө скен жерлерде кө п бо-лып, ө з алдына топырақ ə ртү рліліктерін жасайды. Мысалы, індік қ ара топырақ осы жолмен тү зілген.

Топырақ тың қ алыптасуында ə ртү рлі химиялық қ осындылар тү зіледі. Олар топырақ массасында біркелкі тарайды немесе ə ртү рлі формалы болып жиналады. Гипергенез (грек тілінде гипер – ү стінде, генезис – шығ у тегі, яғ ни – жер бетінде ү гілуден шық қ ан) жə не топырақ тү зілу процесінде жасалғ ан сырт пішіні анық, топырақ массасынан жақ сы ажыратылатын химиялық қ осындыларды жаң а тү зінділер дейді. Бұ лардан басқ а биологиялық текті жаң а тү зінділер де болады. Олар зоогендік (капролиттер – қ ұ рттар экскременттері, илеу жасағ андағ ы қ ұ мырсқ алар кесекшелері, қ ұ рт жолдары, індер) жə не фитогендік (кесекшелер бетіндегі тамыршалар іздері – ден-дриттер, т. б. ) болып бө лінеді.

Жаң а тү зінділер – ерітінділерден кристалдану, коллоидтық ерітінділерден гельге тү су, гельдердің қ айта кристалдануы, алмасу жə не т. б. процестерінде жасалады. Дегенмен, жаң а тү зінділердің жа-салуы топырақ жаратылу процесімен бірге жү ретіндіктен биогендік процесс те болып есептеледі. Жаң а тү зінділер кө мірқ ышқ ылды ə к, темір жə не марганецтің тү йірлері (бобовина), темірдің сары дағ ы не-месе сызығ ы, марганецтің қ ара дағ ы тү рінде болады. Солтү стіктегі темір-марганец жаң а тү зінділері орнына оң тү стікке қ арай карбонат-ты (СаСО3, MgCO3) жаң а тү зінділер басым келеді.

Далалық аймақ топырақ тары жаратылуында темір-марганец, темір-силикат жаң а тү зінділері жасалуы тоқ тап карбонат-ты жаң а тү зінділер, олардың ішінде гипстің ұ сақ кристалды тұ здары (бір негізге бекіген кристалдары), конкрециялары кө птеп жасалады.

Қ ұ рғ ақ даланың қ оң ыржай климаттық жағ дайында гипстік жаң а тү зінділерге жұ қ а қ абық жə не жиынтық тар жасайтын суда ерігіш хлоридтер мен сульфаттар қ осылады.

Шө лді аймақ гипсті жə не хлоридті-сульфатты жаң а тү зінділер басым келеді. Ыза суы жақ ын жерлерде олар кристалдар ө скіндерін, друздарды, ірі конкрецияларды, пластарды (тақ таларды) қ ұ райды.

Карбонаттық жаң а тү зінділер зең немесе саң ырауқ ұ лақ мицеллийі тə різді жіпшелер, қ опсығ ан дақ тар тү зеді де, ə ктен тұ ратын «ақ қ ө зшелер» жə не карбонаттар мен гипстен тұ ратың тығ ыз конкрециялары «журавчиктер» деп аталады. Жаң а тү зінділер, негізінен жоғ арғ ы қ абаттардан шайылып келген тұ здардан аралық (иллювиалдық ) қ абатта жасалады. Химиялық қ ұ рамына қ арай хло-ридтер мен сульфаттардың тү стері ақ, ақ шыл (глаубер тұ зы – ақ шыл, гипс – ақ ), ə к – ұ н – ақ тү сті, темірдің гидроксидері – қ ызыл қ оң ыр, тат, охра тү сті, темірдің оксиді – лас жасыл, кө гілдір, марганец қ осындылары – қ ара, кремний қ ышқ ылы – ақ шыл тү сті болады. Қ арашірінді қ оң ыр, қ арақ оныр жылтыр дақ тар жасайды.

Қ осындыларғ а топырақ массасынан анық бө лінетін, бірақ топырақ пен генетикалық байланысы жоқ заттар, мысалы, топырақ тү зуші жыныстардың қ ұ рамына кіретін, бірақ топырақ тү зілуіне қ атыспайтын қ ой тастар, малта тастар, бақ алшақ тар, жануарлар сү йектері, шифер, кірпіш, ағ аш жə не т. б. адам тіршілігімен байла-нысты археологиялық қ алдық тар жатады. Қ осындылар топырақ тү зілуінде инертті денелер болып есептеледі. Бірақ топырақ тың шығ у тегі, жасы туралы ұ ғ ымдар береді.