3.2 Топырақ пішінінің құрылымы

Тү сiнiгi жə не маң ызы. Топырақ қ ұ рылымы деп оның ұ сақ бө лшектер мен микроагрегаттардан органикалық жə не минералдық кололидтар арқ ылы желiмделiнiп, бiрiккен тү йiршiктерiн атайды. Топырақ тың тү йiршiктерге бө ліну қ абiлетiн оның қ ұ рылымдылығ ы дейдi. Топырақ тың қ ұ рылымы – оның қ ұ рылысын, су-ауа, жылу, физикалық -механикалық жə не технологиялық қ асиеттерiн анық -тайтын ең маң ызды шарттарының бiрi.

Топырақ тың қ ұ рылымы деп оның ə ртү рлі пішінді ү лкенді-кішілі тү йіртпекті агрегаттарғ а бө ліну қ асиетін айтады. Топырақ қ ұ рылымы ірі кесекті, кесек дə нді, ү лкен-кіші жаң ғ ақ ты, призмалы, т. б. тү рлерге бө лінеді. Олар бір-бірімен жабысқ ан механикалық элементтермен: қ ұ м, шаң, балшық пен қ осарласа жү реді. Ə рбір қ ұ рылымдық агрегат біріккен органикалық жə не минералды бө ліктерден тұ рады. Жалпы топырақ қ ұ рылымының пайда болуы – кү рделі биохимиялық жə не физикалық -химиялық процесс. Кө п жағ дайда аралас қ ұ рылымды топырақ тар кездеседі.

Топырақ тың қ ұ рамында 0, 5 мм-лік микроагрегаттардан бастап, одан ə лденеше есе ү лкен макроагрегаттар бар. Агрегаттарының кө лемі 1 мм-ден 10 мм-ге дейінгі топырақ – бағ алы, қ ұ нарлы. Ө йткені мұ ндай топырақ ылғ алды ү немді жұ мсайды, ысырап етпейді, яғ ни оның бө лшектерінің сің іру қ ұ рамында кальцийдің катионы болады. Ал су ұ стамайтын топырақ тың қ ұ рамында басқ а катиоң дар кездеседі.

Топырақ тың тығ ыздылығ ы – оның борпылдақ қ уысты неме-се тығ ыз болу қ асиеті, бұ л кө рсеткіш топырақ тың тығ ыздығ ы мен жұ мсақ тығ ын жə не қ ұ рылым бө ліктерінің арасындағ ы қ уыстар дə режесін білдіреді. Топырақ қ уыстары ауа мен судың, жылудың жылжуына ық пал етеді.

Топырақ тың тығ ыздылығ ы топырақ тың қ ұ рылымына, меха-никалық қ ұ рамына, органикалық жə не минералдық бө лшектердің мө лшеріне байланысты.

Тығ ыздық тың дең гейіне қ арай топырақ мынадай тү рлерге бө лінеді:

1. Ө те тығ ыз, біртұ тас топырақ. Мұ ндай топырақ сортаң жə не карбонатты жерлерде кездеседі. Ауа мен суды ө ткізбейді, механикалық қ ұ рамы ауыр ə рі ө зі қ ұ рғ ақ болады. Агрономиялық тұ рғ ыдан бұ л топырақ жыртуғ а жарамайды.

Тығ ыз топырақ жердің жыртылғ ан қ абатынан тө мен орналас-қ ан. Сортаң дау жə не механикалық қ ұ рамы ауыр балшық ты жерлер-де топырақ тығ ыз болады. Агротехникалық шаралар қ олданылғ ан жағ дайда мұ ндай топырақ ты ауылшаруашылығ ына пайдалануғ а бо-лады.

Тығ ыздау топырақ жердің иллювиальды қ абатында кездеседі. Мұ ндай топырақ қ а кү ректі кү ш жұ мсамай-ақ батыруғ а болады.

Борпылдақ топырақ ү стің гі қ абатта болады. Ө йткені мұ нда органикалық заттардың мол болуына байланысты қ ұ рылымы тү йіртпекті, арасынан ауа, су ө тетін кеуектер кө п болады. Сондық тан мұ ндай қ ұ нарлы топырақ та мə дени ө сімдіктер жақ сы ө седі.

Бос жылжымалы топырақ қ ұ мдақ жə не қ ұ мды жерлерде бола-ды. Ауыл шаруашылығ ына пайдалану ү шін арнайы агротехникалық шараларды қ олдануды қ ажет етеді.

Бұ л топырақ тың маң ызды генетикалық жə не агрономиялық кө рсеткіші. Топырақ тың қ ұ рылымы деп, оның массасының ə ртү рлі ү лкенді-кішілі тү йіртпекті агрегаттарғ а бө ліну қ асиетін айтады.

Топырақ қ ұ рылымы ірі кесекті, кесек дə нді, ү лкен-кіші жаң ғ ақ ты, призмалы, т. б. тү рлерге бө лінеді (16-сурет). Олар бір-бірімен жабысқ ан механикалық элементерімен: қ ұ м, шаң, балшық пен қ осарласа жү реді. Ə рбір қ ұ рылымдық агрегат біріккен органикалық жə не минералды бө ліктерден тұ рады.

Жалпы топырақ қ ұ рылымның пайда болуы-кү рделі биохимиялық жə не физикалық -химиялық процесс болып саналады. Кө п жағ дайда аралас қ ұ рылымды топырақ тар кездеседі.

Ал су ұ стамайтын топырақ тың қ ұ рамында басқ а катиондар кездеседі.

Топырақ бө лшектерінің қ ұ рылымы:

Қ ұ рылымы жоқ, шаң -тозаң ды, борпылдақ;

Қ ұ рылымы ұ сақ тү йіршіктері, оқ дə рісіндей, мө лшері 0, 5-1 мм;

Дə нді тү йіршіктері, диаметрі 1-5 мм;

Жаң ғ ақ атты қ ұ рылым, 5-10 мм;

Майда кесекті қ ұ рылым, топырақ бө лшектерінің кө лемі бірнеше см-ге жетеді.

Топырақ тың пайда болу процесінде ө зіне тə н қ ұ рылымның бірі – топырақ пішіні тү зіледі, яғ ни топырақ тың морфологиясы қ алыптасады. Осы морфологиялық кө рсеткіштер арқ ылы топырақ -тар бір – бірінен жə не ө зі тү зілген тау жыныстарынан ажыратылады.