3 - дәріс. Топырақтың морфологиялық көрсеткіштеріне экологиялық факторлардың əсері

3 - дә ріс. Топырақ тың морфологиялық кө рсеткіштеріне экологиялық факторлардың ə сері

Мақ саты: Топырақ тың морфологиялық кө рсеткіштеріне экологиялық факторларды мең герту арқ ылы студенттердің жалпы жә не арнайы іскерлік дағ дыларын қ алыптастыру, теориялық білімдерін бекіту.

Жоспары:

3. 1 Топырақ тың морфологиясы

3. 2 Топырақ пішінінің қ ұ рылымы

3. 3 Топырақ тың генетикалық қ абаттары, олардың диагностикасы, символикасы

3. 4. Топырақ пішіні қ ұ рылымдарының типтері, олардың топырақ -экологиялық байланысы

3. 5. Топырақ тың морфологиялық қ асиеттері

3. 6. Топырақ тың морфологиялық қ асиеттері, олардың тү зілуінің экологиялық жағ дайлармен байланысы

Тірек сө здер: Топырақ, Топырақ морфология, экология, генетика, ө сімдіктер жә не т. б.

3. 1 Топырақ тың морфологиясы

Топырақ тың морфологиясы деп оның сыртқ ы белгілерінің жиынтығ ын атайды.

Табиғ и жағ дайларғ а байланысты топырақ жаратылу процестері ə ртү рлі жылдамдық пен жү реді де, оның сыртқ ы белгілерінің жетілуі де ə ртү рлі келеді.

Топырақ тың сыртқ ы белгілерін зерттеу далалық жə не зертханалық ə дістермен жү ргізіледі. Топырақ тың органо-минералдық қ ұ рамы оның сыртқ ы белгілерін қ ұ райды. Мысалы, топырақ гумусының (қ арашірігінің ) мө лшеріне жə не қ ұ рамына қ арай топырақ тү сі мойыл қ ара тү стен (егер қ ара шірінді 6%-дан асса жə не гумин қ ышқ ылымен гумин кө п болса) ақ шыл сұ р тү ске дейін (қ ара шірінді 1, 5-2 % жə не фульвоқ ышқ ылдар кө п болса) ө згереді. Сол сияқ ты топырақ тың гранулометриялық қ ұ рамы, сің ген катиондардың арақ атынасы, ə ртү рлі химиялық қ осындылардың болуы топырақ морфологиясын жасай-ды. Топырақ тың қ ұ рамы, осығ ан орай оның физикалық, химиялық ерекшеліктері топырақ тү зуші (аналық ) жыныстың минералдық қ ұ рамына жə не топырақ тү зілу процесінде жасалғ ан қ асиеттеріне байланысты болады. Сонымен, топырақ морфологиясы оның тү зілу процесі жə не агрономиялық қ ұ ндылығ ы жө нінде ұ ғ ым бере алады.

Далалық ə дісте топырақ кесіндісін (кө лденең қ имасын) шұ ң қ ыр қ азу арқ ылы жасайды. Топырақ тың морфологиясын білу ү шін оның қ ұ рылысын (қ абатын жə не олардың қ алың дығ ын), бояуын (тү сін), қ ұ рылымын, ə ртү рлі қ осындыларды, жаң а тү зінділерді анық тайды. Сондай-ақ, топырақ тың грануметриялық қ ұ рамын, топырақ тү зуші жыныстың сипатын, ылғ алдылығ ын, органикалық заттың жə не ө сімдіктер тамырларының таралуын, тұ з қ ышқ ылынан (HCl) қ айнау терең діктерін, ыза суларының жер бетінен қ ашық тығ ын, судың дə мін (тұ щы, кермек, ащы, т. б. ) анық тайды.

Зертханалық ə дісте бұ л анық таулар топырақ қ ұ рылысын бұ збай жə шікпен алынғ ан ү лгілерде, монолиттерде жү ргізіледі.

Топырақ тү зілуі қ ұ былыстарының ə серінен тау жынысынан пайда болғ ан топырақ та оғ ан тə н қ ұ рылыс, пішін, ерекше белгілер, қ асиеттер мен жаң а қ осылыстар пайда болады. Сө йтіп топырақ тау жынысы-нан ө зінің қ ұ нарлылығ ымен ғ ана емес, қ ұ рылысымен жə не сыртқ ы морфологиялық белгілермен ерекшеленеді. Осы морфологиялық белгілер арқ ылы топырақ тү рлері бір-бірінен ажыратылады, топырақ тү рлерге жіктеліп, оларғ а атау беріледі. Басты морфологиялық белгі-лерге топырақ тың қ ұ рылысы, топырақ тың жə не оның қ абаттарының қ алың дығ ы, тү сі, қ ұ рылымы жайласуы, механикалық қ ұ рамы, жаң а жарандылар мен кіріспелер жатады. Далалық жағ дайда топырақ тың морфологиялық белгілерін зерттегенде тік қ азылғ ан шұ ң қ ырлар пай-даланылады. Бұ л ə дісті алғ аш рет топырақ танудың ғ ылыми негізін салушы В. В. Докучаев қ олданды. Осы ə діс іс жү зінде топырақ ты далалық жағ дайда зерттеуде осы кү нге дейін қ олданылып келеді. Топырақ тың қ ұ рылысы – оның тік кескінінде кезектесіп орналасқ ан ə ртү рлі қ абаттары. Бұ л қ абаттар бір-бірінен тү сімен, қ ұ рылымымен, тығ ыздылығ ымен, химиялық қ ұ рамымен, кейде механикалық қ ұ рамымен ерекшеленеді. Топырақ тың қ ұ рылысы пайда болып, қ абаттардың ерекшеленуі топырақ тү зілу процесінің жə не топырақ ты ө ндірісте пайдаланудың ық палынан болады. Топырақ тың тік кескінінде бірнеше қ абаттар кездеседі. Осы қ абаттарғ а атау қ ойылып, ə ріппен (ин-декс) белгіленеді. Ə детте, топырақ тың:

А – қ арашірінді жиналғ ан қ абат; В – иллювиальді немесе аралық қ абат; G – глей;

C – аналық тау жынысы; Д – астың ғ ы тау жынысы; E – элювиальды қ абат;

AЕ – қ арашірінді элювиальды қ абаты; О – орман тө сеніші;

T – шымтезек сияқ ты генетикалық қ абаттары ажыратылады.

O – (ескіше Ао немесе Ад) – органогенді қ абат, орман ішінде тү скен, қ ұ рағ ан жапырақ тардан, ал далалық аймақ та шө птесін ө сімдіктерінің қ алдық тарынан қ ұ ралғ ан, тың жерде болатын топырактың ең ү стің гі қ абаты.

A – қ арашірінді жə не қ оректік заттар жиналатын топырақ тың жоғ арғ ы жағ ында қ алыптасқ ан қ абат. Минералды заттардың бұ зылуы мен сілтісізденуі байқ алмайды. Тү сі басқ а қ абаттарғ а қ арағ анда, кү ң гірт келеді.

АЕ – қ арашірінді элювиальды қ абатта қ арашірінді жиналуымен қ атар, минералдардың бұ зылуы жə не ыдырағ ан заттардың тө менгі қ абаттарғ а шайылып жылжуы байқ алады.

Е – (ескіше Аг) – элювиальды қ абатта топырақ тү зілу процесі кезінде бірқ атар заттар тө менгі қ абатқ а немесе топырақ кескіні астына шашылады. Сондық тан қ абатта балшық ты минералдар аза-йып кремний негізді заттар кө бейеді.

В – иллювиальды немесе аралық қ абатта жоғ арғ ы қ абаттан шайылғ ан заттар, кей жағ дайда жерасты сулары арқ ылы келген зат-тар жиналады. Топырақ кескінімен жылжушы заттарғ а байланысты иллювиальды қ абат ə ртү рлі қ осындылармен, мысалы: қ арашіріндімен (Вһ ), карбонаттармен (Вк), темір қ осындыларымен (Вте) батырылуы мү мкін. Егер топырақ та мұ ндай заттардың жылжуы байқ алмаса, онда В қ абатын аралық қ абат, яғ ни қ аршірінді қ абаттан аналық тау жынысы қ абатына алмасу қ абаты деп атайды. С – аналық тау жынысы, топырақ тү зілу процесінің ə сері тимеген немесе оның сə л ə сері болғ ан тау жы-нысы қ абаты. Топырақ ты қ абаттарғ а бө лгенде олардың бір қ абаттан екінші қ абатқ а алмасуы сипатына кө ң іл аударады. С. А. Захаровтың анық тауынша ү ш қ ұ рылым типі бар:

куб тə різдес – қ ұ рылым бө лшектері бір-біріне перпендикуляр ү ш ось бойы бірқ алыпты қ алыптасқ ан;

призма тə різдес – бө лшектердің даму балы, негізінен тік ось бойы қ алыптасқ ан;

тақ та тə різдес – бө лшектер негізінен кө лденең жазық тық екі ось бө лшекпен қ алыптасқ ан. Топырақ тың қ ұ рылымының тү рлерге жіктелінуі 1-кестеде келтірілген. Топырақ тың қ ұ рылымының типіне жə не одан қ абаттығ а байланысты ө згереді. Мысалы, қ ара топырақ тың ү стің гі қ арашірінді жиналғ ан қ абатында дə нді тү йіршікті қ ұ рылым, ал кейбір топырақ тың иллювиальді қ абатында бағ аналы немесе призмалы қ ұ рылым кездеседі.

Топырақ тың жайласуы – оның тығ ыздығ ы мен кеуекшілігінің сырт кө рінісі. Ол топырақ тың механикалық қ ұ рамына, қ ұ рылымына, топырақ фауна ə рекетіне жə не ө сімдіктердің тамыр жү йесінің да-муына байланысты қ алыптасады. Тығ ыздылық дə режесіне қ арай топырақ ө те тығ ыздалғ ан, тығ ыздалғ ан, қ опсынды, бытыраң қ ы бо-лып жіктеледі. Ө те тығ ыз топырақ ты кү рекпен қ азу қ иынғ а тү седі, сондық тан қ айла қ олдану қ ажет.