2.7. Топырақ жамылғысына антропогендік факторлардың əсері

Антропогенді факторлар деп адам қ ызметінің қ оршағ ан ортағ а тигізетін ə серінің жиынтығ ын айтады. Табиғ атты қ орғ аудың тү рлі аспектілерін ескермей жү ргізген адамның шаруашылық іс-ə рекеттері қ оршағ ан ортаның соның ішінде топырақ тың да ластануына ə кеп соғ ады. Нə тижесінде топырақ ө ндірістік, қ ұ рылыстардың қ алдық тарымен жылу электр станцияларының кү лімен, пайдалы қ азбалар мен қ ұ рылыс материалдарын ө ндіру кезіндегі жердің бетіне шығ арылып тасталғ ан жыныстар тау-тау болып ү йілген, мұ най ө німдері жиналғ ан, т. б «индустриялық дала-лар» пайда болады. «Индустриялық далалардың » топырақ тарында ештең е ө спейді. Бұ ның себебі, ластаушы заттардың қ ұ рамында табиғ и кү йде топырақ та ө те аз мө лшерде кездесетін химиялық элементтер болады. Олар кө міртек кү кірт молибден, мыс, кадмий, мырыш, алюминий, никель, вольфрам, натрий, хлор, темір, бор, ба-рий, фтор. Бұ ндай жағ дайда химиялық элементтердің топырақ тағ ы қ алыптасқ ан қ атынасы бұ зылады.

Топырақ тың ластануы тек қ ана адамның индустриялық қ ызметтерінен емес, сонымен бірге ауылшаруашылық ө ндірістің нə тижесінде де жү реді. Топырақ ты (сол сияқ ты ауа мен суды) едеуір ластаушы кө здер мал шаруашылығ ының комплекстері. Кө бінесе сұ йық кө ң дұ рыс сақ талмағ ан жағ дайда суларды ластайды. Мысалы, 100 мың бас ө сіретін шошқ а кешендері немесе 35 мың бас ірі қ ара ө сіретін кешендердің қ оршағ ан ортаны ластау дə режесі 400, 500 мың халқ ы бар ү лкен ө ндірістік орталық пен бірдей дə режеде болады. Сондық тан фермаларда тазартқ ыш қ ондырғ ыларды салу ө те қ ажетті шаралардың бірі. Сонымен қ атар, кө п жағ дайда жанар-жағ ар майлар-ды сақ тау мен тасымалдау дұ рыс, талапқ а сай орындалмайды. Олар топырақ қ а тү скенде, топырақ тың биологиялық белсенділігін нашар-латады. Сол сияқ ты минералдық тың айтқ ыштарды жолдардың, не 4–1427 49 егістіктердің жиегінде ашық тастауғ а болмайды. Мұ най ө ндіру жə не барлау жұ мыстары топырақ тың тү рлі, жуғ ыш заттармен ластануы-на себеп болады. Нə тижесінде мұ най тө гіліп, топырақ тың бетінде битумды заттардың тү зілуіне ə келіп соғ ады. Бұ рғ ылау жұ мыстары кезіндегі қ олданылатын жуғ ыш заттар (каустикалық сода, натрий хлориді, дизель майы, битум) топырақ тың тұ здануына себеп бо-лады. Ə детте, бұ ндай жерлерде ө сімдіктер ө спейді. Кө птеген жер-лер тұ рмыстық жə не ө ндірістік қ алдық тары жинақ талғ ан қ алдық ү йінділермен ластанады. Бұ л ү йінділерде тұ рғ ын ү йлер, мекеме-лерден шық қ ан қ алдық тар, ə ртү рлі синтетикалық материалдардан жасалғ ан тұ рмысқ а қ ажетті заттардың қ алдық тары, моншалар мен кір жуатын орындардан шық қ ан ағ ызынды сулар, жаң быр мен қ ар сулары, т. б толып жатқ ан қ алдық тардың барлығ ы топырақ ты қ атты ластайды.

Топырақ бұ лардан басқ а пестицидтерді дұ рыс пайдаланбағ ан жағ дайда да біршама ластанады. Олардың химиялық тұ рақ ты тү р-лері топырақ та жинақ талып, топырақ биотасының қ ырылып қ алуына себеп болады. Ал пестицидтердің топырақ та жинақ талуы жə не ондағ ы организмдердің жойылуы топырақ тү зілу процестерінде ə сер етіп, оның қ ұ нарлылығ ын тө мендетеді. Сондық тан шаруашылық тарда пестицидтерді пайдаланудың ережелерін қ атаң сақ таулары қ ажет. Ал тың айтқ ыштарды қ олданғ анда ғ ылыми-зерттеу мекемелерінің ұ сыныстарын басшылық қ а алу керек. Табиғ и аймақ ты, топырақ тың тү рін, тың айтқ ыш берілетін дақ ылдың ерекшеліктерін ескермеу топырақ тың қ ышқ ылдануына, не сілтіленуіне ə келіп, қ оректік элементтердің антогонизмін туғ ызады.

Антропогендік жағ дайдан пайда болғ ан радиоактивтік ядролық жарылыс, атом ө ндірістерінің қ алдық тары, т. б. себептермен топырақ қ а радиоактивтік изотоптарды ə келеді. Атом жарылыстары-нан пайда болғ ан радиоактивтік заттар ауамен таралып, жауын-ша-шынмен жерге тү сіп, топырақ ты жə не табиғ и суларды радиоактивтік заттармен ластайды. Антропогендік радиоактивтік изотоптар туралы айтқ анда Қ азақ стан жерінің басым бө лігінде олардың кө п тарағ анын ескергеніміз жө н. Оның басты себебі қ азақ жерінде уранның негізгі кендері табылды. Одақ кезіндегі атомдық сынақ жарылыстары да осында жү ргізілгені белгілі. Биологиялық айналымғ а қ осылып, жа-нуарлар денесіне, олар арқ ылы адамның денесіне еніп, жайылып радиоактивтік сə уле тигізеді. Ең қ ауіптісі стронцийдің изотопы (90Sr) цезиидікі (137Сs), ө йткені олардың жартылай ыдырау уақ ыты ө те ұ зақ (90Sr - 28 жыл, І37Сs - 33 жыл) жə не олардың сə уле шығ ару кү ші ү лкен болғ андық тан, биологиялық айналымғ а белсенді қ атысады.

Сондық тан бұ л изотоптардың топырақ қ а сің іру заң дылық тарын олардың топырақ та жылжу тə ртібін жақ сы білу керек. Бұ л изотоптардың екеуі де топырақ тың қ атты бө лігіне толық сің іріледі, сол себептен 80-90% топырақ тың жоғ арғ ы қ абатына жиналады. Оның ішінде гумустың тұ нба фракциясы мен монтмориллонитке, гидрос-людалы балшық ты минералдарғ а бай топырақ тарғ а мол сің іріледі. Стронцийдін кө п қ асиеттері кальцийге, ал цезийдің қ асиеттері калий-ге жақ ын, сондық тан бұ л радиоактивтік элементтердің топырақ тағ ы тə ртібі осы айтылғ ан элементтердің тə ртібіне ұ қ сас келеді.

Радиоактивтік элементтердің топырақ та таралуы. Топырақ тағ ы жə не тау жыныстарындағ ы радиоактивтік элементтер мө лшерлерінің арасында корреляция бар екені анық талды. Ең кө п тарағ ан литосфераның жыныстары гранит пен балшық та – (11-18)10-6 n/n Ті, 7510-6 n/n Rb, 310-6 n/n 40К, (3-4)10-6 n/n жə не 10-12 n/n Ка бар.

Басқ а тау жыныстарының таралуы литосферада шамалы, сондық тан осы кө рсеткіштерді бү кіл беткі литосферадағ ы Кларк кө рсеткіштері деп есептеуге болады.

Топырақ тағ ы радиоактивтік элементтердің мө лшеріне ə сер ететін жағ дайдың бірі – топырақ тү зілу процесінде аналық тау жынысының ө згеру дең гейі. Мысалы, элювиалды карбонатты жы-ныстардан тү зілген топырақ тарда ТРЭ мө лшері, топырақ тү зуші басқ а жыныстарғ а қ арағ анда бірнеше есе кө п болады, себебі топырақ тү зілу процесіндегі карбонаттардың ү гілулері ТРЭ-нің кө беюіне ə келеді. Топырақ қ ұ рамы ө зі тү зілген жыныстардан айырмашылығ ы кө п болса, топырақ тағ ы жə не жыныстардағ ы радиоактивтік элементтердің мө лшерлері ө те алшақ болады, мысалы, шымтезекті топырақ тарды алсақ, ТРЭ-нің топырақ қ абаттарында терең деген сайын ө згеруі топырақ тү зілу процесінің ерекшеліктеріне байланысты. Карбонатты топырақ тардың жоғ арғ ы гумус қ абатында ТРЭ мө лшері жоғ ары болып келіп, тө мендеген сайын азаяды. Кү лгіндеу, сортаң дану, балшық тану процестері нə тижесінде ТРЭ эллювиалды қ абаттарына немесе глей қ абаттарына ауысады. оның; мө лшері 1, 5-3 есе артады. Орманды-дала, қ ара топырақ, қ ара қ оң ыр, жартылай-шө л, шө л топырақ тары қ абаттарында ТРЭ-нің таралу тə ртібі анық белгіленбейді. Жалпы табиғ и радиоактивті элементтердің топырақ қ абаттарында таралуы балшық ты бө лшектердің жə не бірлі жарым тотық тардың таралуы-мен байланысты.

Қ орыта келгенде, Соң ғ ы кезде топырақ тағ ы радий мен уранның арасындағ ы, то-рий мен уранның арасындағ ы қ атынасты топырақ тү зілу процесінің кө рсеткіштері ретінде пайдалану керек деген пікір айтылып жү р. Бұ л қ атынастарды гидроморфті жə не жартылай гидроморфті топырақ тардағ ы процестерге пайдалануғ а болады. Басқ а топырақ тарда бұ л кө рсеткіштердің ө згеруі анық байқ алмайды, ТРЭ топырақ тардағ ы процестерге қ атысып, органикалық молекулалар-ды полимерлеу қ ұ былысына катысып, топырақ тың қ ұ рылымын жақ сарта алады деген де ойлар бар. Ыдырағ ан радиоактивті сə улелердің реакциялық жоғ ары белсенділігіне байланысты, сон-дай қ ұ былыстар ө туі мү мкін деп есептелді. Бірақ та мұ ндай ə діспен топырақ тың қ ұ рылымын жақ сартудың мү мкін еместігі, оғ ан табиғ и радиоактивті элементтер сə улелерінің дозасы бос радикалдарды қ ұ руғ а жетпейтіндігі дə лелденді. Топырақ тың табиғ и радиоактивтік қ асиетін тау жыныстарының жə не топырақ тардың жасын анық тау ү шін пайдаланады. Радиоактивті ə дістердің ішінен уран-қ орғ асын-ды, калий-аргонды, рубидий-строниий, радиокө міртегін пайда-ланады. Топырақ тың жасын анық тауда радиокө мір-текті ə дісті қ олданады, себебі бұ л ə дістердің анық тайтын жасы ондағ ан млн жыл, кай топырақ тың болса да жасынан артық.

Ө зін-ө зі тексеру сұ рақ тары:

1. Топырақ тү зуші факторларды жіктең із.

2. Топырақ тың тү зілуі ү шін ең алдымен, не қ ажет?

3. Ү гілудің қ андай тү рлері бар?

4. Топырақ тү зілу процесі туралы айтыныз.

5. Топырақ пішінінің қ алыптасуы.

6. Топырақ тү зуші материалдық негіздерге не жатады?

7. Топырақ жамылғ ысына антропогендік факторлардың ə сері қ андай?

Негізгі жә не қ осымша ә дебиеттер тізімі:

1. Бороздинов Н. М. Географический кружок в школе. - М.: Просвещение, 2001.

2. Усканов У. У. Природно-сельскохозяйственные зоны и почвенные ресурсы Казахстана Алматы-2008 г.

3. Власова Л. А., Нагорный А. г. Туризм: учебно-методическое пособие. - М.: Просвещение 2007.

4. Грюнберг Г. Ю.. географ с основами топографии. - М.: Просвещение, 2001.