2.5. Топырақ түзілу процесінде биологиялық, экологиялық факторлардың рөлі

Экологиялық пə ндер қ атарына жататын топырақ тану ғ ылымының қ азіргі кезде маң ызы ө те ү лкен. Ө йткені топырақ тың экологиялық қ ызметі алуан тү рлі жə не оның экосистемалар мен жер биосферасында атқ аратын қ ызметі ерекше маң ызды. Топырақ тың жалпы жə не ең басты бірінші экологиялық қ ызметі – жер бетіндегі тіршіліктің табиғ и ортасы болып, тірі ағ залардың, жан-жануарлардың ө мір сү руіне жағ дай жасауы болып санала-ды. Топырақ тың ғ ажайып ерекшелігі – оның бойында тіршілік ететін ағ залардың ө те тығ ыз орналасуы. Біздің планетамызда қ ұ рлық тардың бет ауданы тең іздер мен мұ хиттардың бет ауда-3–1427 33 нынан 3 есе кем екеніне қ арамастан, қ ұ рлық тағ ы қ алыптасқ ан экосистемалардың биологиялық массасы, суда қ алыптасқ ан биомассадан жү здеген есе кө п. Сонымен бірге қ ұ рлық ө сімдіктерінің жə не жануарларының тү рлері сулы ортаны мекен-дегендерге қ арағ анда кө п басым. Осы салыстырулар атмосферағ а, гидросферағ а жə не литосферағ а қ арағ анда, топырақ қ ұ рылымы жағ ынан жоғ ары дə режеде дамығ ан тіршілік ортасы екенін дə лелдейді. Топырақ та ə рі қ атты ə рі сұ йық, ə рі газ бө ліктерінің болуы осында жайғ асқ ан ағ залардың тіршілігіне қ ажетті, қ олайлы жағ дай туғ ызады. Топырақ тың бойындағ ы органикалық -минералдық заттар автотрофты, гетеротрофты ағ залар мен ацидо-фил жə не алкофилдердің дамуына оң ə серін тигізеді. Топырақ тың екінші маң ызды экологиялық қ ызметі – қ ұ рлық биогеоценозында ө тіп жататын геологиялық жə не биологиялық заттар мен энергия айналымдары сыбайластығ ының орталық буыны болуы.

Фотосинтез арқ ылы тү зіліп жиналғ ан органикалық зат-тар топырақ та минералды затгарғ а ыдырап, қ айтадан тіршілік сатысының қ ұ рамына қ осылады. Топырақ тың осы қ ызметімен оны қ ұ рамындағ ы ағ залар жə не ө сімдіктер фотосинтезі қ осылып, оның биологиялық ө німділігінің негізін жасайды. Сө йтіп жер ү стіндегі тіршіліктің кезекті сатысының жү руінің негізі болады.

Ауылшаруашылығ ы тұ рғ ысынан қ арағ анда топырақ тың экологиялық ө німділікті, яғ ни ө сімдіктердің ө німін қ алыптастыруғ а «жағ дай жасауы, оның қ ұ нарлығ ы болып есептелінеді. Топырақ тың қ ұ нарлылығ ы оның келесі басты экологиялық қ ызметі болып са-налады. Ө йткені адамдар ө міріне азық -тү ліктің барлығ ы дерлік жə не ө ндіріске қ ажет кө птеген шикізаттар топырақ тың қ ұ нарлығ ы арқ ылы алынады. Топырақ басқ а да кө птеген экологиялық қ ызметтер атқ арады. Оларғ а: ағ заларды сумен қ амтамасыз етуі, атмосфера жə не жерасты суымен келген заттарды сің іруі, ө сімдік тұ қ ымдарын сақ тауы, гидротермалды ө ктем қ ұ былыстарды бə сең детуі, топырақ тағ ы тірі ағ залардың саны мен қ ұ рамын реттеуі, биогеоценоздардың даму тарихының айғ ағ ы ретінде ө з кескінінде қ алдық тарды жинақ тап сақ тауы жатады. Қ орыта келгенде, топырақ – табиғ атгың қ ымбат байлығ ы, қ ұ рлық тағ ы биоценоздар тіршілігінің арқ ауы. Аты ə лемге ə йгілі эколог Ж. Дорст топырақ тың маң ызын: «Топырақ – біздің ең қ ымбат байлығ ымыз. Ол қ ұ рлық тағ ы табиғ и жə не жасанды биоценоздар кешенінің баянды ортасы. Сайып келгенде, тіршілік жердің ең бетінде орналасқ ан жұ қ а қ абатына тə уелді», – деп сипаттағ ан.

Топырақ тү зуге негізгі алты фактор: ауа райы, тау жынысы, жоғ ары жə не тө менгі сатыдағ ы ө сімдік пен жануарлар дү ниесі, жер бедері, аймақ тың геологиялық жасы жə не қ оғ амның ө ндіргіш кү ші қ ажет. Осыларғ а жеке тоқ талайық.

Тірі организмдер жə не олардың топырақ тү зілуіне ə сері. Жер бетінде алғ ашқ ы пайда болғ ан тірі организмдер ө сімдік те, жə ндік те емес – ультрабактериялар. Олар ө здері ө мір сү ретін ортағ а ө те бейім келеді. Олардың кейбіреулері тіпті, тастарда да ө се бастағ ан. Олар ө здеріне керекті кө мір қ ышқ ыл газы мен азотты ауадан ғ ана емес, тастан да алды. Сө йтіп, олар тіпті тасты бірте-бірте бұ зып, бү лдіре бастады. Ал ү гілген ұ нтақ талғ ан тау жыныстары оларғ а таптырмас мекен болды.

Бұ л микроорганизмдер табиғ аттың ыстық -суығ ын, оттегінің ба-рын, не жоғ ын, ортаның қ ышқ ылдығ ын, не сілтілігін таң дамады. Сондық тан олар табиғ атта кез келген жерде кездеседі. Оларғ а су мен қ орек болса жеткілікті. Бактериялардан басқ а, алғ ашқ ы тау жыныстарында балдырлар, саң ырауқ ұ лақ тар да ө сіп-ө нді.

Бұ лардың артынша бү лінген тау жыныстарында қ ыналар мен мү ктер ө се бастады. Клетка сө лінде қ ымыздық қ ышқ ылы болғ андық тан, қ ынаның тау жынысының бұ зылуына ə сері алғ ашқ ы микроорганизмдерге қ арағ анда ə лдеқ айда белсендірек болды. Қ ыналар жер тандамайды. Тау шың дарында оның сө лінің тасты ерітіп, орнында майда шұ ң қ ырлар қ алдыратынын кө руге болады. С. А. Захаров бойынша топырақ тың негізгі қ ұ рылымының тү рлері 13-суретте кө рсетілген.

Сонымен, алғ ашқ ы тірі организмдер, су, жел жə не мұ здармен бірге Жердің тасты қ ыртысын бұ зып, ө здері ө лгеннен кейін шіріп, ыдырап қ арашірінді (гумус) қ ұ рады. Шырын желім тə різді болғ андық тан, қ опсығ ан, ү гітілген жыныстарды бір-бірімен жым-дастырып, біріктіреді, сө йтіп алғ ашқ ы қ ұ нары аздау топырақ тар пайда бола бастады. Бұ л қ ұ былыстар ғ асырлар бойы созылып, алғ ашқ ы микроорганизмдер мен тө менгі сатылы ө сімдіктер ө здерінен кейінгі дамып ө сетіндерге жағ дай жасады. Қ ұ нары аз топырақ қ а енді жоғ ары сатылы ө сімдіктердің ө суіне аз да болса мү мкіндіктер туа бастады.

13-сурет. С. А. Захаров бойынша топырақ тың негізгі қ ұ рылымының тү рлері:

І типі: 1 – кесек, 2 – орташа кесек, 3 – майда кесек, 4 – шаң ды, 5 – іріжаң ғ ақ тə різді, 6 – жаң ғ ақ тай, 7 – майдажаң ғ ақ тə різді, 8 – ірі дə н тə різді, 9 – дə н тə різді, 10 – ұ сақ, 11 – моншақ тə різді топырақ.

ІІ типі: 12 – тік бағ аналы, 13 – бағ ана тə різді, 14 – ірі призматикалық, 15 – призматикалық, 16 – майда призматикалық, 17 – жің ішке призматикалық.

ІІІ типі: 18 – жалпақ тау, 19 – платика тə різді, 20 – жапырақ тə різді, 21 –

пішіні тұ рпайы, 22 – майда тас.

Осы алғ ашқ ы топырақ та ө скен шө птер мен бұ талар тастардың жарық тарына да шығ ып, оларды ыдыратты, бұ зды.

Тастар мен тауларды бү лдірумен қ атар ө сімдіктер ө зі тү зген топырақ ты қ орғ ай да алады. Қ арашірік пен ө сімдік тамырлары топырақ бө лшектерін біріктіріп, жымдастырып, желден, судың жу-ып-шаюынан сақ тады.

Тау жынысының ү гілуінен бө лінетін қ оректік заттардың бір бө лігі енді топырақ тың тіршілік кө зі болып саналатын организмдер бойына ауыса бастады. Ал олар ө ліп, ыдырағ ан кезде, топырақ тың жоғ ары қ абаттарында жə не оның белгілі бір терең діктерінде қ оректік заттарғ а айналып, топырақ қ ұ нарлығ ын арттырды. Бұ л келесі ө сетін ө сімдіктергс қ олайлы жағ дай жасады.

Сонымен, арағ а ғ асырлар салғ ан уақ ыт ө те келе алғ ашқ ы пайда болғ ан топырақ жетіліп, шын мə нісіндегі қ ұ нарлы топырақ қ а айналды. Оларда ө сетін ө сімдіктер, мекендейтін жə ндіктер кө бейді, тө менгі сатыдағ ы ө сімдіктермен қ атар, жоғ ары сатылы ө сімдіктер ө сіп, тірі жə ндіктер мен жануарлар пайда болды.

Топырақ тү зілу процесінде биологиялық, экологиялық факторлардың рө лі тө мендегідей жіктеледі.

1. Жоғ ары ө сімдіктер ə рекеті: топырақ – ө сімдік жү йесіндегі химиялық элементтердің айналымын жə не топырақ тың органикалық затының синтезін қ амтамасыз етеді.

2. Топырақ жануарларының ə рекеті: ө лі органикалық заттарды бұ зып жə не тү рлендіріп, топырақ тың химиялық жə не физикалық қ асиеттеріне зор ə сер етеді.

3. Топырақ микроорганизмдерінің ə рекеті: топырақ тың органикалық жə не біраз мө лшерде минералды затын терең дете тү рлендіреді.

Топырақ ты мекендейтін, онда ө сіп-ө нетін организмдердің молдығ ы топырақ қ а жай ғ ана ə сер етіп қ оймай, топырақ тағ ы қ осылыстардың бағ ытына, олардың қ асиеттеріне зор ық пал етті. Мə селен, топырақ тың ə р зонада орналасуына қ арай, олардың ə рбір грамында мың дағ ан, миллиондағ ан, тіпті, миллиардқ а шейін ми-кроорганизмдер кездеседі. Олар да ө неді, ө седі, ө леді (14, 15-су-рет). Топырақ қ а тү скен бү кіл органикалық заттарды ірітіп-шірітіп, ыдыратып, оларды ə ртү рлі газдарғ а, минералды заттарғ а бө летін, органикалық заттардан кү рделі топырақ шіріндісін (гумусты) тү зетін де осы – микроорганизмдер.

Ө сімдік-топырақ жү йесіндегі органикалық заттың динами-касын бағ алау кө рсеткіштері:

Биологиялық масса – ө сімдік қ ауымдастық тары тірі органикалық затының жалпы мө лшері.

Ө лі органикалық зат – ө сімдіктердің ө лген бө ліктеріндегі жə не топырақ та жиналғ ан тү су ө німдеріндегі органикалық зат мө лшері.

Жылдық ө сім – ө сімдіктің жер беті жə не жерасты бө лігінде жыл ішінде ө сіп қ осылғ ан органикалық зат массасы.

Тү сінді (опад) – жыл ішінде ө лген органикалық заттың аудан бірлігіне шақ қ андағ ы мө лшері (ə детте ц/га)

Ө сімдіктер топырақ тан сің ірген кү лдік элементтер (С, О, Н, N-тан басқ а химиялық элементтер) оның органикалық заты қ ұ рамына кіреді. Ө лгеннен кейін органикалық зат топырақ қ а тү сіп микроорганизмдер ə серінен терең тү рленуге ұ шырайды, ал кү лдік элементтердің басым бө лігі ө сімдіктердің сің іруіне қ олайлы пішінге еніп, жаң а органикалық заттың қ ұ рамына кіреді, бір бө лігі топырақ та кідіріліп немесе сумен тө мен шайылады. Нə тижесінде топырақ -ө сімдік жү йесіндегі кү лдік химиялық элементтердің заң ды айналымдық миграциясы, яғ ни биологиялық зат айналы-мы жү реді.

14-сурет. Топырақ актиномицеттері мен саң ырауқ ұ лақ тары:

а – актиномицет мицелиі (х1000); б – бірклеткалы мукорлық саң ырауқ ұ лақ; в –кө герткіш саң ырауқ ұ лақ (х100)

(В. В. Добровольский оқ улығ ынан, 1999)

Топырақ қ а тек микроорганизмдердің ғ ана емес, сонымен катар онда мекен ететін кө птеген зоофауналар, қ арапайымдылар тө менгі жə не жоғ ары сатылы жан-жануарлар, кұ рт-қ ұ мырсқ алардың пайдасы кө п. Мысалы, жауын қ ұ рты ə ртү рлі ө сімдіктер қ алдығ ымен қ оректеніп, денесі арқ ылы органикалық заттарғ а бай, суғ а шыдам-ды топырақ тү йінділерін (капролитті қ ұ рылым) шығ арып топырақ қ абаттарын ə рі-бері тесіп ө тіп, ондағ ы су ауа режимін жақ сартады. Осығ ан байланысты, Ч. Дарвиннің «Топырақ ты адам қ оғ амы соң ғ ы мың дағ ан жылдар бойы жыртып келеді. Ал оғ ан дейін топырақ ты бірнеше мың дағ ан жылдар осы жауын қ ұ рты жыртып келген» деген тамаша айтылғ ан сө зі бар (Ч. Дарвин. 1986).

Қ азіргі кезде топырақ та ө мір сү ретін организмдерді тек оны мекендейтін тіршілік иесі ретінде емес, оның бір бө лігі деп қ арайды, яғ ни бұ лар да топырақ қ ұ рамына кіреді деген сө з. Сондық тан топырақ ты тірі дене деп есептейді. Топырақ тану ғ ылымының геологиялық ғ ылымдар емес, биологиялық ғ ылымдар қ атарына жатқ ызылуы да осыдан болса керек.

Ауа райының топырақ тү зудегі рө лі орасан зор. Климатқ а, яғ ни ауадан тү сетін ылғ ал мө лшеріне. ауа температурасының ыстық, суығ ына, ү сіксіз уақ ыттың қ ысқ а немесе ұ зақ тығ ына қ арай ə р жерде ə ртү рлі ө сімдік, жан-жануарлар мен микроорганизмдер тіршілік етеді. Олардың ə рекетінен ə р жерде ə р тү рлі топырақ тар тү зіледі. Мə селен, шө лде шө л топырағ ы тү зілсе, тундрада мə ң гі тоң астында дамымағ ан, мə ң гі жас, қ ұ нары аз топырақ, ал ауа райы жайлы, одан тү сетін ылғ алы мол, кү н сə улесі жеткілікті аймақ тарда қ ұ нары мол қ аратопырақ тү зіледі.

15-сурет. Топырақ балдырлары: а – жасыл балдыр; б – кө к-жасыл жіпше балдыр; в – диатомдық балдыр (х 1000).

Топырақ тү зілу қ ұ былысының жылдамдығ ы (белсенділігі) ғ арыштан келетін кү н сə улесінің қ уатына тікелей байланысты. Кү н сə улесімен қ атар, тірі организмдерге ылғ ал қ ажет, осығ ан байланысты топырақ тү зілу жылдамдығ ы, кү ні, жылы ə рі ылғ алы мол аймақ тарда ө те жоғ ары, ал керісінше, ылғ алы аз, кү ні суық немесе ыстық аймақ тарда бұ л қ ұ былыстардың белсенділігі тө мен. Осы себептен де климат жағ дайларына топырақ тың химиялық жə не минералдық қ ұ рамдары тікелей байланысты.

Кү ні жылы, ылғ алы мол аймақ тарда топырақ минералдары негізінен қ атты ү гілген, балшық ты екінші минералдардан, ал кү н райы ыстық немесе суық, ылғ алы ө те аз аймақ тар топырақ қ ұ рамындағ ы минералдардың басым бө лігі, жө нді ү гілмеген алғ ашқ ы минералдардан тұ рады.

Ылғ алы мол аймақ тын топырағ ында суғ а ерігіш тұ здар аз кездессе, керісінше, қ ұ рғ ақ, шө л аймақ тар топырақ қ ұ рамы суғ а ерігіш тұ здарғ а бай келеді. Ауа райының жиі желді болып келуі де топырақ тағ ы қ ұ былыстарғ а, оның қ ұ нарына кө п ə сер етеді. Сонымен қ атар айналамызды қ оршап тұ рғ ан экологиялық факторлардың ə серлері де топырақ тың тү зілуіне кө птеген ə серін тигізеді.

Топырақ тү зуші тау жыныстарының топырақ тү зуге ə сері.

Тү зілген топырақ тың химиялық, минералдық жə не механикалық қ ұ рамы ө зін тү зген тау жыныстарының қ ұ рамына ө те ұ қ сас келеді. Топырақ тү зуші тау жынысын топырақ тү зуші аналық жы-ныс деп атайды. Осыдан топырақ тың ө зін тү зген аналық жынысы-на ұ қ сас болуы занды нə рсе. Сонымен аналық топырақ тү зуші тау жынысы ө зі тү зген топырақ тың кө птеген химиялық, физикалық -химиялық жə не физикалық қ асиеттерін анық тайды. Тіпті, кейбір аймақ тарда топырақ тү зуші тау жыныстарының химиялық қ ұ рамы бұ л аймақ тарғ а тə н емес қ ұ рамы басқ а топырақ ты тү зеді. Бұ ғ ан мы-сал ретінде бұ рынғ ы КСРО-ның кең алқ апты, кү лгінді топырақ ты аймағ ында кездесетін қ ара шірікті, ə ктасты топырақ ты айтуғ а бола-ды. Бұ л жерлерде топырақ тү зуші тау жыныстарының ə кті заттарғ а бай болуы, аймақ тың ішінде терістік аймақ қ а тə н емес, қ арашірікті, ə кті заттарғ а бай топырақ тү зуге ə сер етеді. Тау жыныстарының ө зі тү зген топырақ қ а ə сері, ə сіресе, шө лді аймақ тарда айқ ын кө рінеді. Себебі бұ л аймақ тарда ауадан тү сетін ылғ ал аз болғ андық тан, топырақ тү зілу белсенділігі ө те тө мен болып, тау жынысына оның ə сері аз тиеді. Сондық тан тау жыныстарының қ ұ рамына кү рделі ө згерістер енгізе қ оймайды.

Топырақ тү зуге, оның қ ұ нарлылығ ын арттыруғ а жер бедерінің тигізетін ə сері маң ызды орын алады. Жер бедерінің ə ртү рлі болуына қ арай, оғ ан судың келуі, сумен бірге қ оректік заттардың ілесе келуі, тіпті, кү н сə улесінің тү суі тү рліше болады. Тегіс жерлерге ауа ылғ алы жақ сы сің еді. Ал беткейлі, дө ң есті жерлерге ылғ ал дұ рыс сің бей, су ойпатты жерлерге жиналады. Жер бедеріне қ арай кү н сə улесі де бір тегіс тү спейді. Мысалы, таулы алқ аптарда терістік беткейлер-ге кү н сə улесі аз, оң тү стік беткейлерге мол тү седі. Жер бедерінің біркелкі болмауы топырақ тү зілуге жə не олардың қ ұ нарлығ ына ə сер етеді. Топырақ қ а жер бедерінің ə сері туралы айтқ анда, оның аса биік (макро) немесе орта (мезо) немесе майда (микро) деп бө лінетін естен шығ армағ анымыз жө н. Аса ірі таулы алқ аптарда топырақ -климаттық зоналық зандылық тар жазық аймақ тардағ ы топырақ тың таралу заң дылығ ына сə йкес келе бермейді. Бұ л ірі биік таулы алқ аптарда топырақ -климаттық жағ дайлардың тау етегінен биіктікке қ арай таралып, ө згерулері табиғ аттың белдеулік заң ына бағ ынады (ол жайында кітаптың соң ғ ы тарауларында сө з болады). Ал топырақ тың мезо жə не микро жер бедерлеріне қ арай ө згерулері зоналық топырақ тарғ а ə ртү рлі топырақ тіркестері мен кешендерінің қ абаттаса кездесулеріне ə келеді.

Топырақ тү зуге аймақ тың геологиялық жасының ə сері.

Геологиялық жаң а аймақ та топырақ та жас, яғ ни жаң а тү зіле бастағ ан топырақ, ал геологиялық ескі аймақ тың топырағ ы да ескі. Міне, осы тұ рғ ыдан алғ анда кең байтақ ТМД елдерінің теріс жағ ында жаң а жас топырақ тар тү зіліп жатса, оң тү стік жағ ында кө не дə уірден келе жатқ ан топырақ тар кездеседі. Себебі бұ рынғ ы КСРО-ның теріскей жағ ы кейінгі дə уірлерде ғ ана мұ здан арылғ ан. Ал оң тү стік аймақ тардың мұ здан арылғ анына бірнеше дə уірлер ө тті. Тіпті, оң тү стік аймақ тың кө п жерлерін мұ з баспағ ан. Сондық тан бұ л алқ аптарда топырақ тың даму қ ұ былыстары ерте басталғ ан. Осығ ан қ арап, жалпы оң тү стік ө ң ірлерде жаң адан тү зіліп жатқ ан жас топырақ жоқ деп айтуғ а болмайды. Мə селен, соң ғ ы жылда-ры шегініп бара жатқ ан Арал тең ізінің суы тартылуынан оның бұ рынғ ы тү бінде жаң адан топырақ тү зілу қ ұ былыстары басталды.

Топырақ тү зу процестеріне адам қ оғ амының тигізетін ə сері. Адам ө зінің саналы ə рекеттерінің нə тижесінде жерді қ олдан суа-рып немесе қ ұ рғ атып, мелиорациялап, топырақ тың табиғ и даму қ ұ былыстарына кө п ө згерістер енгізді. Бұ л ө згерістердің кө бі – топырақ тың пайдалы қ асиеттерін жақ сартуғ а, топырақ тың қ ұ нарлылығ ын арттыруғ а бағ ытталғ ан шаралар.

Жер жыртылып, топырақ ө ң делгеннен кейін табиғ и ө сімдіктер орнына мə дени дақ ылдар егіледі, ал олардың табиғ и ө сімдіктерге қ арағ анда, топырақ қ а тигізетін ə сері ə рине, ө згеше.

Топырақ тарды кө п жыл бойы суарып, тың айтқ ыштар енгізуден топырақ тардың бұ рынғ ы табиғ и қ асиеттері ө згеріске тү сіп, жаң а «мə дениеттелген» сапалы топырақ тарғ а айналады. Бұ ғ ан Орта Азиядағ ы кө п жылдар бойы суарылып келе жаткан жази-ра алқ аптардың топырақ тары мысал болады. Адамның саналы ə рекетінің арқ асында, табиғ и жағ дайда қ ұ нарсыз жатқ ан топырақ -тар (шө лді, батпақ ты, сорланғ ан, сортаң данғ ан) қ ұ нары артқ ан, са-палы топырақ тарғ а айналды.

Дегенмен, осы ə рекеттердің барлығ ы оң нə тиже беріп жү р деп айтуғ а болмайды. Суармалы алқ аптардағ ы егістікті суарудағ ы жə не жерді мелиорациялаудағ ы жіберілген қ ателіктерден қ ұ рамында тұ зы шамалы топырақ тың екінші рет сорлану қ ұ былыстары басталып немесе батпақ танып, топырақ тары егістікке жарамай, істен шығ ып қ алатын жағ дайлардың да болып тұ ратыны рас.

Ал кейде жыртуғ а жарамсыз, механикалық қ ұ рамы жең іл немесе сортаң топырақ тар жыртылып, одан кейін жел эрозиясына ұ шырап, пайдағ а аспай қ алатын жерлер қ аншама. Мə селен, Қ азақ станда ХХ ғ асырдың 1950 жылдардағ ы тың игеру кезінде мұ ндай жағ дайлар кездесті. Павлодар облысында мың дағ ан гектар жыртуғ а жарамсыз жең іл топырақ тар мен Ақ тө бе, Қ останай, Кө кшетау, Ақ мола, т. б. об-лыстарында сортаң топырақ тар жыртылып, кө птеген зиян шектік.

Осы сияқ ты халық шаруашылығ ына зиян келтіретін жайларғ а жол берілмей, керісінше топырақ ты ө ндеу, мелиорациялау, хи-мияландыру, оның қ ұ нарын арттыруғ а бағ ытталуы тиіс. Ол ү шін ə рбір аймақ тың ө зіндік ерекшелігін, топырағ ының қ асиеттері мен қ ұ рамын жете білген жө н.

Қ азіргі ғ ылыми-техникалық ү деу мен қ оғ амның дамуы нə тижесінде адамзат топырақ тү зу қ ұ былысын, оның қ ұ нарын арттыру жолын бү тіндей ө з қ олына алып, жаң а бетбұ рыс жасауғ а кірісті. Ө ндірістік кү штерінің дамуымен кө птеген қ олдан бү лдірген жерлерді қ айта қ ұ нарландыру (рекулътивация) жұ мысы жү ргізілуде.

Ертеректе адам қ оғ амының топырақ қ а ə серлері негізінен жергілікті мелиорацияланғ ан жерлермен шектелетін. Ал қ азір адамзат қ оғ амының топырақ қ а, жалпы табиғ атқ а тигізетін ə серлері ө згерді. Тек жыртылып, мелиорацияланғ ан (суарылғ ан, қ ұ рғ атылғ ан) жерлермен ғ ана шектелмей, тіпті, жыртылмағ ан жерлерге де тию де, яғ ни ə лемдік дең гейде тарауда. Ө йткені жыртылмағ ан жерлер-де ө ндіргіш кү штерінің нə тижесінде игерілген топырақ тардың тек ылғ ал тə ртіптері ғ ана емес, сонымен қ атар ə ртү рлі тың айтқ ыштар енгізіп, арам шө птермен кү ресу ү шін улы химикаттар сепкендіктен, топырақ қ ұ рамы елеулі ө згерістерге ұ шырайтыны белгілі.

Осы кезде ө ндірістің дамуымен кө птеген жылу электро-станция-ларынан ə ртү рлі зауыттардың биік мұ ржаларынан шығ атын тү тін қ ұ рамдарында зиянды газ қ оспалары жеткілікті. Ол газдар ауа там-шыларымен қ осылып кең алқ аптарда қ ышқ ыл жаң быр болып жа-уып, топырақ қ ұ рамына мол ө згерістер енгізеді. Сонымен қ атар кө птеген аймақ тарда топырақ қ а атом жарылыстарының ə сері де аз емес. Ə рине, бұ л зерттеуді қ ажет ететін мə селелер.

Сонымен, жоғ арыда қ ұ рғ ақ жерлердің барлық аймақ тарының топырақ тү зілуіне ə сер ететін негізгі факторлар сипатталды. Ал кейбір жерлерде топырақ қ а ə сер ететін жергілікті (локалды) фак-торлар кездеседі. Мə селен, кейбір алқ аптарда жерасты суының топырақ бетіне жақ ын жатуы, ол жерлерде шалғ ынды топырақ тың тү зілуіне ə кеп соғ ады. Ө зен бойларындғ ы біраз алқ аптар жыл сайынғ ы су тасқ ындарының ə серіне тап болады.