2.3. Топырақ түзілу процесі туралы

Топырақ тану ғ ылымының басты салаларының бірі – топырақ гео-графиясы. Бұ л сала жер бетінде топырақ тардың таралу заң дылық -тары мен топырақ тү зуші факторлардың байланысын, топырақ тардың кең істікте ауысуын, олардың Жер шарында немесе белгілі бір аймақ та, кезектесіп орналасуын зерттейді. Жер шарының топырақ жамылғ ысы алуан тү рлі. Ө йткені кең істікте топырақ тү зуші фак-торлар да ө згермелі болып келеді. Ө сімдік дү ниесі, климат, топырақ тү зуші тау жыныстары, жер бедері жə не олардың уақ ыт ө ткен сайын ө згерістерге ұ шырауы ə р мекенде, жер аумағ ында ə ртү рлі.

Жер бетінің топырақ жамылғ асын топырақ географиясы салыстырмалы-географиялық ə діспен, яғ ни топырақ тың кең істікте таралуы мен топырақ тү зуші факторларды бірге қ атарластыра салыстыру арқ ылы зерттейді. Осы ə дісті қ олдану нə тижесінде Жер шарында топырақ тардың таралу заң дылық тары ашылды.

XIX ғ асырдың аяғ ында топырақ тану ғ ылымының негізін қ алаушы орыс ғ алымы В. В. Докучаев Орыс жазық тығ ында топырақ қ асиеттері мен оның таралуының топырақ тү зуші факторлармен бай-ланысын салыстыра зерттеп, топырақ географиясының басты заң ын – топырақ тардың ендіктерге сə йкес орналасуын ашты. Ол ө зінің «Табиғ аттың аймақ тары туралы ілімі» кітабында: «топырақ тү зуші негізі факторлар жер бетінде белдік болып, созылып, географиялық ендіктерге параллель бағ ытта орналасқ андық тан, топырақ тарда... – қ ара топырақ тар, кү лгін топырақ тар, т. б. – жер бетінде, климатқ а, ө сімдік дү ниесіне сə йкес тə ртіппен аймақ бойынша таралуы тиіс», – деп жазғ ан. Топырақ тардың ендік бойынша аймақ тар болып таралу заң дылығ ы тек қ ана топырақ танудың дамуына ғ ана емес, сонымен қ атар физикалық географияның табиғ ат зоналары мен географиялық ландшафттар бағ ыттарын дамытуғ а ү лкен ү лес қ осты. 1899 жылы В. В. Докучаев бү кіл терістік жарты шардың топырақ аймақ тарының нұ сқ алық картасын дайындап, оны 1900 жылы Парижде ə лемдік кө рмеде кө рсетті. Осы картада:

1) бореалды немесе арктикалық;

2) орманды;

3) далалық қ ара топырақ ты;

4) аэралды (олар тасты, қ ұ мды сорланғ ан жə не лессті шө лдерге бө лінеді);

5) латеритті бес ə лемдік аймақ тар кө рсетілді. Бұ л картада аймақ тар Солтү стік жарты шар материктерінде ендіктерге сə йкес орналасқ ан болып келеді. Топырақ тану ғ ылымының ə рі қ арай дамуына, жə не Жер шары топырақ тары туралы кө птеген жаң а мағ лұ маттардың жиналуына байланысты В. В. Докучаевтың ашқ ан топырақ тардың ендік бойынша аймақ болып таралу заң дылығ ын жаң аша кең ірек мағ ынада «топырақ тардың таралуының кө лденең аймақ тық заң дылығ ы», – деп атау ұ сынылды. Ө йткені жер шарын-да топырақ тардың белдік болып созылып орналасуы кейде мериди-ан бағ ытына да сə йкес келуі байқ алды. Осындай қ ұ былыстардың басты себебі, ə рбір алқ аптың мұ хиттарғ а немесе орталық қ ұ рлық аймақ тарғ а, таулы ө лкелерге жақ ын немесе алыс орналасуына, яғ ни аймақ климатының ылғ алдылығ ы мен температурасының ө згеруіне байланысты болып келетіні.

Кейінгі жылдары дайындалғ ан ə лемнің топырақ карталарында топырақ тардың кө лденең ендік немесе кө лденең меридиан бағ ытына сə йкес орналасуы жə не басқ а да топырақ таралу қ ұ былыстары кө рсетілді (Л. И. Прасолов, 1937; И. П. Герасимов, 1956; В. А. Ковда,

Е. В. Лобова, 1976).

В. В. Докучаев топырақ тың аймақ тарғ а бө лініп таралуы таулы ө лкеде де байқ алатынын анық тады. Кавказ тауларында етегінен бастап жоғ ары кө терілген сайын оның табиғ атының жə не топырақ жамылғ асының ө згеруін бақ ылап, зерттеп топырақ тардың таулы ө лкеде тік аймақ болып, таралу заң дылығ ын ашты. В. В. Докучаевтың айтуынша, жер ү стінің биіктігі ө скен сайын ə рқ ашанда топырақ тү зуші факторлар – климат, ө сімдіктер мен жануарлар дү ниесі заң ды тү рде ө згереді. Сондық тан топырақ тар да тау етегінен бастап, оның ү стіне кө терілген сайын заң ды тү рде ө згеріп отыруы тиіс. Яғ ни, топырақ тар таулы ө лкеде де аймақ болып кезектесіп орналасады, бірақ ол кө лденең бағ ытта емес, тік бағ ытта байқ алады.

Қ азіргі кезде қ ұ рлық бетінде топырақ -климаттық белдеулер анық -талғ ан. Оларды анық тап жіктеу ү шін климаттың ерекшеліктері ескеріледі. Осындай белдеулерге полярлық, бореалдық, суббореалдық, субтропикалық жə не тропикалық белдеулер жатады. Бұ л белдеулер-де оларғ а тə н, басқ а белдеулерде жоқ топырақ типтері кездеседі. Ол типтердің тү зілуінің термоэнергетикалық режимі ұ қ сас болып келеді.

Топырақ – климаттық белдеулер топырақ -биоклиматтық облыс-тарына бө лінеді. Топырақ – биоклиматтық облыстары келесідей:

– орман, тайгалы орман немесе тундра ө сімдік жамылғ ысы бар ылғ алды облыс;

– далалық, ксерофитті-орманды немесе саванналы ө сімдік жамылғ ысы бар далалық облыс;

– шө лейттің немесе шө лдің ө сімдіктері жамылғ ысы бар қ ұ рғ ақ облыс.

Топырақ -климаттық белдеулерге қ арағ анда биоклиматтық -топырақ облыстардың топырақ тары біртектес болып келеді. Соның ө зінде де бұ ндай облыста бірнеше аймақ тық топырақ тар жə не оларғ а сə йкес интра аймақ тық топырақ типтері кездеседі. Сондық тан ə р биоклиматтық топырақ облысы ішінде 2-3 топырақ аймағ ы кездеседі. Топырақ аймағ ы бір немесе екі аймақ тық топырақ типінің жə не осыларғ а сə йкес интрааймақ тық жə не аймақ ішіндегі топырақ типтері таралғ ан жер кең істігі.

Топырақ аймағ ы топырақ типшелерінің аймақ шаларына, топырақ фацияларына жə не провинцияларына бө лінеді.

Топырақ аймақ шасы – топырақ аймағ ына сə йкес таралғ ан бір топырақ типшесі таралғ ан жер аумағ ы.

Топырақ фациясы – жылу режимінің жə не жыл мерзімдері ішінде ылғ алдылығ ының ерекшелігі бар топырақ аймағ ының бір бө лігі.

Топырақ ө лкесі (провинциясы) – жылу режимі жə не жыл мерзімі ішінде ылғ алдылығ ының айрық ша ерекшелігі бар топырақ фациясының бір бө лігі.

Топырақ округы жə не топырақ ауданы – жер бедерінің жə не топырақ тү зуші тау жыныстарының ерекшелігіне байланысты қ алыптасқ ан топырақ жиынтығ ы бар топырақ ө лкесінің бө лігі.

2. 4. Топырақ пішінінің қ алыптасуы

Топырақ тың пайда болу процесінде ө зіне тə н қ ұ рылымының бірі– пішін тү зуі, яғ ни топырақ тың морфологиясының қ алыптасуы. Осы арқ ылы топырақ тар бір-бірімен жə не ө зі тү зілген тау жы-ныстарынан ажыратылады. Морфологиялық қ ұ рылымды жалпы топырақ тың қ ұ рылымымен шатастырмау керек. Топырақ – ə ртү рлі морфологиялық кө ріністерден қ ұ рылғ ан табиғ и дене. Сондық тан бұ л кө ріністерді оның бір-бірінен сыртқ ы пішіндерімен айырмашылығ ы бар генетикалық қ абаттарынан іздестірген жө н.

Жер ү стінде топырақ тардың географиялық таралуының заң дылық тарын тұ жырымдай келе топырақ жамылғ ысы кө п факторлардың ə серінен тү зіліп, қ ұ рылысы мен қ асиеттерін географиялық ортаның ық палынан қ алыптастыратынын байқ аймыз. Сондық тан табиғ атта топырақ жамылғ ысы Жер бетінің кең істігінде ə р тү рлі топырақ тардан қ алыптасқ ан болады.

Белгілі бір аумақ та кездесетін топырақ тардың тү рлерінің қ ұ рамын, олардың таралу пішінін жə не біріне-бірі сə йкестесе орна-ласу ерекшелігін топырақ жамылғ ысы қ ұ рылымы ұ ғ ымы сипаттай-ды. Топырақ жамылғ ысы қ ұ рылымының негізі болып жеке топырақ алабы (ЖТА) саналады. Ол – топырақ жамылғ ысының ə рі қ арай бө лінбейтін бө лігі. Топырақ классификациясының ең кіші қ атарына жататын топырақ тү рінің алып жатқ ан ауданын жеке топырақ алабы дейміз. Жеке топырақ алабы ұ ғ ымын жə не оның басты сипаттарын В. М. Фридланд (1965) ұ сынды.

Жеке топырақ алабын сипаттау ү шін:

1) топырақ тың толық атауы;

2) топырақ алабының морфологиялық сипаты – оның ауданы, шекарасының пішіні мен сипаты;

3) топырақ алабының топырақ тү зуші факторлармен биоклимат-тық жағ дайымен, жер бедерімен, ылғ алдылық пен, аналық тау жыныстарымен, топырақ тың жасымен, топырақ тың тү зілу тарихымен жə не адамдардың ə рекетінің ық палымен байланысын сипаттау сияқ ты кө рсеткіштер қ олданылады.

Жеке топырақ алабы ауданы бірнеше шаршы метрден жү здеген гектарғ а дейін болуы мү мкін. Ауданына байланысты жеке топырақ алабы ұ сақ контурлы (1 га-дан кіші) орташа контурлы (1-20 га-ғ а дейін) жə не ірі контурлы (20 га-дан ү лкен) болып бө лінеді.

Жеке топырақ алабы пішіні дө ң гелекше (ұ зындығ ының еніне қ атынасы 2-ден кіші), созың қ ы (қ атынасы – 2-ден 5-ке дейін), ұ зынша (қ атынасы 5-тен ү лкен), тарамданғ ан жə не қ алақ ша тə різді болады.

Жеке топырақ алабы шекарасының пішінін сипаттау ү шін иректік коэффициенті қ олданылады:

= L ,

3, 54 S

мұ нда, L – жеке топырақ алабы шекарасының ұ зындығ ы, S – жеке топырақ алабы ауданы.

Бұ л кө рсеткіш жеке топырақ алабы периметрінің оның ауданына тең шең бердің ұ зындығ ына қ атынасын кө рсетеді. Осы кө рсеткішке байланысты ЖТА 4 топқ а бө лінеді. Олар келесідей: иректелмеген (Ки< 2); аз иректелген (Ки 2-4); орташа иректелген (Ки 4-6); мол ирек-телген (Ки> 6).

Жеке топырақ алаптарының заң ды жиынтығ ы – топырақ жамылғ ысы қ ұ рылымын (ТЖҚ ) қ алыптастырады. Оның басты сипат-таушы кө рсеткіштері: қ ұ рамы (топырақ тү рлері), кү рделілігі (жеке топырақ алабы кең естікте ө згеруі) жə не ерекше айырмашылығ ы (генетикалық жə не агрономиялық тұ рғ ыдан жеке топырақ алабы ө згешеліктері) жатады.

Жер бедерінің ө згешелігіне, аналық тау жынысының қ асиеттеріне жə не басқ адай жағ дайларғ а байланысты топырақ жамылғ ысы қ ұ рылымы микро, мезо жə не макрокомбинациялар қ ұ рап, топырақ жамылғ ысы қ ұ рылымының белгілі бір тү рін қ алыптастырады.

Микрокомбинациялар ұ сақ ауданды (бірнеше немесе ондағ ан шаршы м) ЖТА-ның кезектесіп орналасуымен сипатталады. Кө бінесе, ол жер бедерінің ұ сақ ө згешелігіне байланысты.

Мезокомбинациялар ірілеу ауданды жеке топырақ алабы мен микрокомбинациялардың кезектесіп орналасуымен сипатталады. Олар жер бедерінің орташа ө згерістерімен немесе аналық тау жынысының кең істікте ө згеруімен сыбайлас келеді.

Макрокомбинациялар – мезокомбинациялардың жер бедерінің ірі ө згерістеріне байланысты алмасып отыруы.

Жоғ арыда аталып ө ткен топтар ерекше айырмашылық ты жə не сə л айырмашылық ты комбинацияларғ а бө лінеді.

С. С. Неуструев (1915) жер бедерінің ө згеруіне байланысты ком-бинацияларды топырақ кешендеріне (комплексы) жə не топырақ ү йлесушіліктігіне (сочетания) бө лді. Топырақ кешендері жер бедерінің микроө згешеліктеріне байланысты қ алыптасқ ан болып келеді. Ал топырақ ү йлесушіліктері мезо жер бедеріне байланыс-ты қ алыптасып, ү лкенірек аумақ ты алып жататын топырақ тар жамылғ ысы қ ұ рылымын қ ұ райды.

В. М. Фридланд (1973) микрокомбинациялар ішінде топырақ кешендерін (ерекше айырмашылық ты) жə не шұ бар (сə л айырмашылық ты) топырақ тар жамылғ ысы қ ұ рылымын бө ліп қ арауды ұ сынды. Мезокомбинациялар ішінде жер бедеріне байла-нысты қ алыптасқ ан ерекше айырмашылық ты топырақ жамылғ ысы бар ү йлесушілікті жə не сə л айырмашылық ты топырақ жамылғ ысы бар вариацияларды бө ліп қ арауды кө рсетті. Сонымен бірге мезоком-бинациялар ішінде топырақ тү зуші тау жыныстарының кең істікте ө згеруіне байланысты қ алыптасқ ан ерекше айырмашылық ты топырақ жамылғ ысы қ ұ рылымын ө рнекті жə не сə л айырмашылық ты топырақ жамылғ ысы қ ұ рылымын ташеттер деп атады.