2.2. Алғашқы топырақ түзілу процесі

Ү гітілген тау жыныстарында ө сімдіктердің ө се бастауы – топырақ тү зілу қ ұ былысының бастамасы. Қ опсығ ан тау жы-нысында ө сімдіктердің мекендей бастауы жалпы физикалық, химиялық ү гітілулерді шапшаң датып, топырақ тү зілу қ ұ былысын тездетеді. Ең негізгісі – ө сімдіктер ө се бастағ аннан кейін олар тау жыныстарынан кө птеген биофильді элементтерді ө з денелеріне жинап, ал кү н сə улесінің кү шімен жапырақ тары арқ ылы (фото-синтез) кө птеген органикалық заттар тү зіп, Жер бетіне, ө зінің тамырлары тарағ ан Жер қ абатына, олардың қ орларын жинай-ды. Ал ол органикалық заттар ыдырап, шіріп алғ ашқ ы топырақ шіріндісін (гумусты) тү зеді. Бұ л қ ұ былыс – топырақ тү зілуінің алғ ышарты.

Топырақ планетарлық қ абаттардың (литосфера, атмосфера, ги-дросфера, педосфера, биосфера) шекарасында жайғ асып, солардың бір-бірімен ө зара қ атынасынан дамып, геосфераның ерекше қ абығ ы педосфераны, яғ ни Жердің топырақ жамылғ ысын тү зеді. Соны-мен бірге, топырақ Жер шарының тіршілік дамығ ан аймағ ы – биосфераның негізгі компоненті. Топырақ тың табиғ аттағ ы рө лі ө те зор. Ол жер бетінде тіршіліктің дамуына қ олайлы орта. Топырақ – ө зі тіршіліктің туың дысы бола тұ рып, сол тіршіліктің ө мір сү руінің де негізі.

11-сурет. Топырактың Жер геосферасында алатын орны.

12-сурет. Yлкен геологиялық зат айналымның жалпы сызбанұ сқ асы (В. А. Ковда, Б. Г. Розанов, 1988)

Топырақ арқ ылы жер бетінде заттардың ү здіксіз ү лкен геологиялық жə не кіші биологиялық айналымы ө теді.

Биологиялық кіші зат айналымы кезінде, ең алдымен, аналық тау жынысынан, кейін топырақ тан ө сімдіктермен коректік элементтер алынады. Олардан суғ а ерімейтін кү рделі органикалық қ осылыстар тү зіледі. Ə р жылы ө сімдіктерден қ урап тү скен органикалық қ алдық тардан қ оректік элементтер бірге тү сіп, топырақ қ а қ айтып оралады. Биологиялық кіші зат айналымның негізгі нə тижесі – қ оректік элементтер топырақ тың жоғ арғ ы тамырлы қ абатында шоғ ырлануы, қ ұ нарлы топырақ тың тү зілуі. Ал геологиялық ү лкен заттар айналымы жер қ ойнауындағ ы жə не жер бетіндегі тау жыныстарының ө згеруі мен қ озғ алуын қ амтиды, қ ұ рғ ақ жер мен тең із арасындағ ы геологиялық ү лкен зат айналымы нə тижесінде борпылдақ ү гітілу қ абаты қ ұ ралып; топырақ тың тү зілу процесінің негізі қ аланады. Жер бетіндегі осы екі айналымның арасындағ ы байланыс топырақ арқ ылы ө теді.

Топырақ тың тағ ы бір функциясы – ол ауа жə не су сферасының химиялық қ ұ рамдарын реттейді. Фотосинтез арқ ылы ө сімдіктер тотық қ ан кө мірді сің іреді де, кө міртегі тотығ ынан қ ұ ралатын органикалық қ осылыстар синтезін ө ткізеді. Жапырақ тары мен тамырлары СО2 кө міртегі тотығ ын жə не судан келетін сутегін пайдаланып, атмосферағ а еркін молекулалы оттегін О2 бө ліп шығ арады. Жалпы топырақ арқ ылы жер бетінде бү кіл биосфералық қ ұ былыстар реттеледі. Топырақ – адамзат ү шін ө лшемі жоқ, бағ а жетпейтін байлық жə не қ ұ рлық тағ ы биоценоздар тіршілігінің негізі.