2-дәріс. Топырақ түзілу процесі

2-дә ріс. Топырақ тү зілу процесі

Мақ саты: Топырақ планетарлық қ абаттардың (литосфера, атмосфера, гидросфера, педосфера, биосфера) шекарасында жайғ асып, солардың бір-бірімен ө зара қ атынасынан дамып, геосфераның ерекше қ абығ ы педосфераны, яғ ни Жердің топырақ жамылғ ысын тү зілетіндігін студенттерге ү йретіп, теориялық білімдерін бекіту.

Жоспары:

2. 1 Ү гітілу жə не топырақ тың тү зілуі

2. 2 Алғ ашқ ы топырақ тү зілу процесі.

2. 3 Топырақ тү зілу процесі туралы

2. 4 Топырақ пішінінің қ алыптасуы

2. 5. Топырақ тү зілу процесінде биологиялық, экологиялық факторлардың рө лі

2. 6. Топырақ тардың табиғ и туындысы ретінде жалпы ерекшелігі жə не тү зілуінің материалдық негіздері

2. 7. Топырақ жамылғ ысына антропогендік факторлардың ə сері

Тірек сө здер: Литосфера, қ абатар, топрақ жамылғ ысы, пішін, ү гілу жә не т. б.

2. 1. Ү гітілу жə не топырақ тың тү зілуі

Топырақ – табиғ ат туындысы, табиғ и ə рі тарихи дене. Бір кездерде Жер беті қ азіргі Ай планетасының ландшафты сияқ ты топырақ сыз, ө сімдіктерсіз, ауасыз, тіршіліксіз тып-типыл, мү лгіген дү ние болғ ан. Жер бетінің жамылғ ысы бастапқ ыда тығ ыз қ атты тау жыныстарынан тұ рды. Бұ л тау жыныстары алғ аш ө здері пайда бола бастасымен-ақ, ү здіксіз ү гітілу қ ұ былыстарына ұ шырады. Қ атты тау жынысының ү стіне топырақ тү зіле қ оймайтыны белгілі. Топырақ тың тү зілуі ү шін, ең алдымен, қ атты тау жыныстары майда ұ нтақ талғ ан, кеуекті тау жыныс-тарына айналуы керек. Жер бетіндегі қ атайғ ан тау жыныстары табиғ ат кү штерінің ғ асырлар бойы ү здіксіз ə серінен бірте-бірте қ ирап, бұ зылып, қ опсығ ан жыныстарғ а айналды. Бұ л қ ұ былысты геологияда ү гітілу деп атайды. Ү гітілу қ ұ былысы тарихи топырақ тү зілуінен бұ рын болғ ан, сө йтіп ол топырақ тың тү зілуіне жағ дай жасады.

Табиғ ат кү штерінің, ə сіресе, температураның, судың, желдің, кү н сə улесінің, кө шпелі мұ здардың топырақ қ а ə сері ерекше.

Ү гітілудің физикалық, химиялық жə не биологиялық тү р-лері бар. Тау жыныстарының физикалық жолмен ү гітілуі деп оның химиялық қ ұ рамы ө згермей, тек ə ртү рлі механикалық бө лшектерге бө лінуін айтады. Физикалық ү гілулерге қ атысатын негізгі кү штер – температура, жел кү ші, тасқ ын сулар мен кө шпелі мұ здар. Физикалық ү гітілудің қ арапайым мысалын келтірейік. Мə селен, ə ртү рлі температура ə серінен тау жынысында жарылғ ан сызат пайда болды делік. Уақ ыт ө те келе оғ ан ауадан ылғ ал кіріп, қ ыста мұ зғ а айналып, ісінеді де ə лгі сызат ү лкен жарық қ а айналып, қ атты тау жынысын ə рі қ арай бұ зады. Таулы аймақ тарда жиі-жиі жауғ ан жаң бырдан немесе қ ар қ абаттарының кө ктемде бір мезгілде тез еруінен сел тасқ ындары болмай тұ рмайды. Оның кү шімен тіпті, ірі-ірі тастар да допша домалайды. Бір-біріне соғ ылғ ан тастар жаң ғ ақ ша шағ ылып, майда жыныстарғ а айналады.

Химиялық ү гітілу – тау жыныстары қ ұ рамындағ ы ə ртү рлі тұ здардың немесе басқ а қ осылыстардың суда, қ ышқ ыл мен сілтіде еруінен жə не ауадағ ы оттегімен тотығ уынан пайда бола-тын қ ұ былыс. Мұ ның нə тижесінде химиялық қ ұ рамы жағ ынан жаң адан минералдық заттар пайда болады. Бұ л заттар ө здерінің суда ерігіштік қ асиетіне, ө зіндік салмағ ына қ арай ə р жерлерге тү рліше шө геді. Физикалық жə не химиялық ү гітілу процестері, ə детте, қ осарласа жү реді. Бұ лардың ө ту жылдамдығ ы табиғ и ортаның климат жағ дайларына тікелей байланысты. Алайда, ə р аймақ тың климат жағ дайларына қ арай оның бір тү рі екіншісіне қ арағ анда, басым болуы заң ды. Мысалы, ылғ алы мол, ə рі кү ні жылы тропиктерде химиялық ү гітілу қ ұ былысы белсендірек ө теді. Ал ауа райы аса суық тундра немесе кү ні аса ыстық, ылғ алы ө те аз шө лді аймақ тарда физикалық ү гітілу қ ұ былыстары басымырақ жү реді.

Физикалық жə не химиялық ү гілулердің нə тижесінде таулар бұ зылып, шың дар мү жіледі. Қ ұ м мен балшық суғ а жуылып-шай-ылып, су кү шінің кемуіне жə не жер бедерінің ың ғ айына қ арай шө геді. Жел кү шімен ауағ а ұ шады, шашырайды. Бұ л ғ асырлар бойы ү здіксіз қ ұ былысты ештең е де тоқ тата алмайды. Нө серлетіп қ ұ йғ ан жаң бырдан, қ атты соқ қ ан желден жер беті шамалы ө згеріске тү седі. Ескі дə уірде тірі жə ндіктер мен ө сімдіктер болмағ ан кезде майда ұ нтақ талғ ан жыныстарды біріктіріп, желімше ұ стап тұ ратын ештең е болмағ ан, топырақ шіріндісі тү зілмеген. Сондық тан топырақ та пай-да болмады. Физикалық ү гітілу болсын, химиялық ү гітілу болсын ө зінше топырақ тү зе алмайды. Топырақ тү зілу қ ұ былысы – физика-лық та емес, химиялық та емес, биологиялық қ ұ былыс екен. Ү гітілу нə тижесінде қ атты тау жыныстарынан қ опсығ ан, ылғ ал сің іргіштік, су ө ткізгіштік қ асиеті бар ұ нтақ талғ ан жыныстар пайда болады. Ə детте, физикалық жə не химиялық ү гітілу кезінде босағ ан, суғ а ерігіш, ө сімдіктерге қ оректік минерал заттар ауқ ымды геологиялық заттар айналымына тү седі, де ə ртү рлі су ағ ыстарымен, ө зендерге тең іздерге, тіпті мұ хиттарғ а қ осылып, шө гінді жыныстарғ а айна-лады. Осы қ опсығ ан, ұ нтақ талғ ан жыныстарғ а тірі организмдер қ оныстана бастағ ан уақ ыттан бастап, олардың денесіне керекті зат-тар ө сімдіктер мен микроорганизмдердің таң дамалы сің ірулерінің нə тижесінде кө лемді геологиялық айналымғ а келіп тү седі, яғ ни ауқ ымды геологиялық зат айналымынан кіші биологиялық зат айна-лымына кө шеді. Органикалық заттар суда ерімейтін болғ андық тан, бұ л заттардың қ оры жыл санап молая береді. Сонымен, қ ұ рамында коректік заттары жоқ тау жынысы тірі организмдер мекендеген-нен кейін қ оректік биофильді минералды жə не органикалық азот-ты заттардың қ орына айналады. Басқ аша айтқ анда, қ ұ нарсыз тау жынысының орнына қ ұ нарлы топырақ пайда бола бастайды.