1.3 В.В. Докучаевтың топырақ туралы көзқарасы

Топырақ географиясы – топырақ туралы жалпы мағ лұ мат беру арқ ылы ілім, білім бере отырып, Топырақ географиясы ғ ылымдарының, география ғ ылымдарының бір саласы; жер шары қ ұ рылығ ындағ ы топырақ тардың таралу заң дылық тарын географиялық ортамен, жалпы географиялық қ абық пен байланыстыра отырып зерттейді. Олардың жіктелуі (классификациялануы) мен жаратылысы (генезисі) жә не қ асиеттерін жан-жақ ты зерттеумен шұ ғ ылданады. Топырақ тарды пайдалану, олардың қ ұ нарлылығ ын дербес шаруашылық, аудан, облыс жә не республика аумақ тарының экономикалық жағ дайларына сә йкес жаң а қ олданбалы сан алуан ә діс-тә сілдер ұ сынады; топырақ карталарын тү зуде теориялық негізі болып саналады. Жер қ оныстары сапасын анық тағ анда, жерді мемлекеттік есептеуде, ауыл (аймақ тық жә не жергілікті) шаруашылығ ын жү йелі жү ргізуде оның практикалық маң ызы да орасан зор. Топырақ географиясы – топырақ жә не оның қ ұ рылымы, қ ұ рамы, қ асиеттерін жә не географиялық таралу заң дылық тарын, тү зілуін, табиғ аттағ ы орнын, тиімді пайдалану жолдарын зерттейді. Топырақ географиясының теориялық жә не практикалық маң ызы зор екенін алғ аш рет орыстың аса дарынды табиғ аттанушы ғ алымы В. В. Докучаев (1846-1903) кө рсеткен ол: ― Тек топырақ тар географиясы негізімен танысқ анда ғ ана олардың жаратылысын, соғ ан байланысты қ асиеттерін, қ ұ нарлығ ын, т. б. мә селелерді қ анағ аттандырарлық шешуге болады‖ деген. Бұ л ілімді ә рі қ арай дамытқ ан ғ алымдардан Н. И. Сибирцоев, К. Н. Глинка, В. В. Вернадский, С. Н.. Неуструев, С. Н. Захаров, И. Ю. Тюрин, Е. И. Иванова, В. В. Ковда, А. А. Розанов, А. А. Глазовская, Е. В. Лобова жә не т. б. атауғ а болады. Ресей ғ алымдарының араласуымен Қ азақ станда да топырақ географиясының Докучаевтық бағ ыты дамыды (А. Безсонов, С. Соколов, Д. Стороженко, А. Петелин, Ю. Федорин, Р. Жампеисов, К. Фаизов т. б. ), Топырақ географиясы дың қ олданбалы салаларыда қ алыптасты, яғ ни агрономиялық (А. Мухля, С. Матусеевич, М. Рубинштейн, Т. Т. Тазабеков) жә не мелиоративтік Топырақ географиясы (В. Боровский, Ж. Аханов, В. Михайличенко, Е. Е. Жамалбеков). Орта ғ асырдың орта кезінде агроном, агрогеолог, агрохимиктердің ең бектерінен топырақ туралы алғ ашқ ы тү сініктерді кездестіруге болады. Олар топырақ тың жоғ ары қ абатының қ ұ рамындағ ы органикалық жә не минералдық қ алдық тарғ а кө ң іл бө ліп, топырақ деген жердің тек жыртылғ ан, ө сімдіктердің тамырлары жойылғ ан қ абаты деп есептеді.

Қ орыта келе: Топырақ жер бетінің майда ұ нтақ талғ ан қ ұ нарлы қ абаты, тірі жә не ө лі табиғ атқ а тә н бірнеше сипаттар мен қ асиеттері бар ерекше қ ұ рылым. Топырақ тың негізгі қ асиеті – оның қ ұ нарлылығ ында, оның ө сімдіктерді барлық қ оректік заттармен жә не ылғ алмен қ амтамасыз етілуін айтады.

Ө зін-ө зі бақ ылау сұ рақ тары:

1. Топырақ тү зуші факторларды жіктең із.

2. Топырақ тың тү зілуі ү шін ең алдымен, не қ ажет?

3. Ү гілудің қ андай тү рлері бар?

4. Топырақ тү зілу процесі туралы айтыныз.

Ә дебиеттер тізімі:

1. Тазабеков Т. Т. Топырақ тар географиясы. А., 2000. – 86б.

2. И. К. Асанбаев, К. Ш. Фаизов. Почвоведение с основами экологии и географии почв. Учебное пособие., Алматы «Қ азақ университеті», 2007. – 90б.

3. Блисов Т. М., Калимов Н. Е., Чехова Т. И. Топырақ тану геология негіздерімен: Оқ у- ә дістемелік қ ұ ралы – Қ останай: А. Байтұ рсынов атындағ ы Қ МУ, 2012. - 83 б.