1.2 Топырақ географиясының басқа ғылымдармен байланыстылығын нақтылау

Қ азіргі тү сінік бойынша топырақ – жер бетінің майда ұ нтақ талғ ан қ ұ нарлы қ абаты, тірі жə не ө лі табиғ атқ а тə н бірнеше сипаттары мен қ асиеттері бар ерекше қ ұ рылым. Топырақ тың негізгі қ асиеті

– қ ұ нарлылығ ы деп, оның ө сімдіктерді барлық қ оректік заттармен жə не ылғ алмен қ амтамасыз етуін айтады. Табиғ аттың жоғ арғ ы туындысы – адам топырақ қ ұ нарын ө сімдіктер мен жануарлар дү ниелері арқ ылы ө з мұ қ тажына пайдаланды. Ө сімдіктер қ ұ нарлы топырақ қ абатынан тамыр жү йелері арқ ылы қ оректік затарды алып, суды бойына сің іріп, жапырақ тарына тү скен кү н сə улесі мен ауадағ ы кө мірқ ышқ ыл газы арқ ылы жү ретін фотосинтез нə тижесінде дене-сіне ө те мол органикалық биофильді минералды заттар жинап, едə уір энергияны шоғ ырландырады. Осы энергиялар, яғ ни органикалық жə не органо-минералдық қ осылыстар бү кіл жан-жануарлар, адамзат тіршілігі ү шін ө мір ө зегі болып табылады. Топырақ – асыраушы ана, кү ш-қ уаттың қ айнар бұ лағ ы, тіршіліктің тірегі, ауылшаруашылығ ы ө ндірісінің негізгі ө ндіргіш кү ші. Егіншілік, мал шаруашылығ ының ө ркендеуі топырақ қ ұ нарлылығ ына тікелей тə уелді. Ескеретін жай, топырақ тың басқ а ө ндіргіш қ ұ ралдардан (машиналар, станоктар, т. б. ) айырмашылығ ы сол, оны дұ рыс кү тіп, баптап пайдаланса, ол қ оғ ам ү шін ү здіксіз қ ұ нарын беріп, халық ты асырайды, машиналар сияқ ты моральдық жə не физикалық жағ ынан азып-тозып істен шық пайды. Баршағ а белгілі табиғ ат қ орлары сарқ ылмайтын жə не сарқ ылатын бо-лып екіге бө лінеді. Сарқ ылмайтын қ орларғ а, мысалы, ғ арыш, климат қ орлары жатады. Сарқ ылатын қ орлар ө зінше: қ алпына келетін жə не қ алпына келмейтін қ орлар болып екіге бө лінеді. Қ алпына келмейтін қ орлар қ атарына мұ най, кө мір, т. б. кендер, ал қ алпына келетіндер қ атарына ө сімдіктер, жануарлар, су қ орлары жə не топырақ тар жатады (Банников, 1977). Бірақ та топырақ ты қ алпына келетіндер қ атарына қ осқ анғ а келісу қ иын. Мысалы, биыл орылғ ан шө п келесі жылы қ айта шығ ады, тіпті, бір жылдың ішінде кейбір ө сімдіктерден бірнеше ө нім алуғ а болады. Кесілген ағ аш қ алпына келу ү шін бірнеше жыл керек, мал тө лінің жетілуі ү шін екі-тө рт жыл керек. Қ ұ нарлы қ абаты бір себеп-терден шайылып кеткен топырақ тардың қ алпына келуі ү шін ө те ұ зақ уақ ыт керек. Табиғ и жағ дайда топырақ тың тү зілуі ұ зақ қ а созылатын қ ұ былыс. Мə селен, қ алың дығ ы 20 см жыртылатын топырақ қ абаты тү зілуі ү шін табиғ и жағ дайлардың ө згешеліктеріне қ арай 3-7 мың жыл уақ ыт керек.

Қ ұ нарлы қ абаты тү гелдей жойылғ ан топырақ тар болжамды уақ ыттарда ө з-ө зінен қ алпына келмейді. Сондық тан адам ө зінің тыныс-тіршілігінде топырақ тың қ ұ нарлы қ абатын су жə не жел эрозия-сынан, басқ а да экологиялық апаттардан қ орғ ай отырып, топырақ қ ұ нарын жылма-жыл арттыру жə не жақ сарту шараларын іске асыруы қ ажет.

Жер қ ойнауының ішкі қ оры қ азба кендері болса, сыртқ ы байлығ ы топырақ. Топырақ – жердің беткі қ ұ нарлы (ө сімдіктер ө сіп, фотосинтез арқ ылы органикалық заттар тү зетін, халық қ а тамақ, ө ндіріске шикізат беретін) қ абаты болып саналады. Осындай бағ алы қ абатты ұ тымды пайдаланып, оның қ ұ ндылығ ын сақ тап, арттыру ү шін топырақ тың қ ұ рамы мен қ асиеттерін толық білуіміз қ ажет. Табиғ аттың негізгі бө лігі - топырақ адам ә рекетінің ө зара ә сер етуі нә тижесінде ү немі ө згеріске ұ шырап отырады. Топырақ ауыл шаруашылығ ының басты табиғ и қ ұ ралы болғ андық тан, оның негізі қ асиеті – қ ұ нарлылығ ында болып есептелінеді. Адам баласы жерді қ асиетті санап анағ а балағ ан, ө йткені, адам ү шін тамақ, шикізат, қ азба байлық, қ азына кө зі болып табылатындық тан, топырақ тың қ ұ нарлылығ ын кемітпей, оны ү немі арттыра отырып, пайдалану жолдарын адам баласы ү немі зерттеп келеді. Адам баласы ең алғ аш жерді егіншілікке пайдалана бастағ анда топырақ туралы тү сінік болмағ аны белгілі. ― Топырақ ‖, ― жер‖ деген ұ ғ ым ретінде қ алыптасқ ан. Топырақ ты зерттеу мә селесіне соң ғ ы ғ асырда ғ ана ерекше назар аударыла бастады. Яғ ни, жердің жетіспеуі, эрозия, қ ұ рғ ақ шылық, топырақ тардың қ ұ нарлылығ ының азаюы сияқ ты маң ызды мә селелерді шешуге кө п кө ң іл бө лінуде.