1.1 Топырақ туралы жалпы түсінік

Топырақ тану – топырақ жə не оның қ ұ рылымы, қ ұ рамы, қ асиеттері жə не географиялық таралу заң дылық тары, тү зілуі, табиғ аттағ ы орны, экологиясы, тиімді пайдалануы мен жақ сарту жолдарын зерттейтін ғ ылым.

Топырақ тану ғ ылымының қ алыптасуы орыстың аса дарынды табиғ аттанушы ғ алымы В. В. Докучаевтың (1846-1903) есімімен тығ ыз байланысты. В. В. Докучаевтан кейін оның енбегін кө птеген талант-ты шə кірттері жалғ астырды. Генетикалық топырақ тану ХХ ғ асырдың басында табиғ аттанудың жаң а бір саласы ретінде қ алыптасты. Генетикалық деген тү сінік «генезис», яғ ни топырақ тың пайда бо-луы, дамуы деген ұ ғ ымды білдіреді.

Топырақ туралы тү сінік. Қ азақ халқ ы жерді – ана, егістікті – асы-раушы деп айтады, ө йткені адамзат қ ажетті азық ты, жең іл ө неркə сіп ү шін шикізатты ө сімдік жə не жануарлар кө мегімен топырақ арқ ылы алады. Жер бетінде топырақ нағ ыз асыраушы болу ү шін, оны терең білу кажет, оның қ ұ нарлылығ ын кемітпей, ү здіксіз арттыра отырып пайдалану керек. Сондық тан бұ л мə селелерді шешу жолдарын адам баласы ү немі іздестіріп келеді.

Адам баласы ең алғ аш жерді егіншілікке пайдалана бастағ анда, топырақ туралы тү сінік болмағ ан, топырақ жер деген ұ ғ ым ретінде қ алыптасқ ан. Бұ л жай тү сінік бірнеше мың дағ ан жылдар қ ажетке жарағ ан, ө йткені адамзаттың алдында соң ғ ы жү з жылдық та туғ ан проблемалар ол кезде жоқ еді. Соң ғ ы ғ асырларда ашаршылық тың кейбір аймақ тарда орын алуы, жердің жетіспеуі, эрозия, қ ұ рғ ақ тану, топырақ тың қ ұ нарлылығ ының азаюы, тағ ы басқ а осындай мə селелерді шешу ү шін топырақ қ а назар аударыла бастады.

XIX ғ асырдың орта кезең інде агроном, агрогеолог, агро-химиктердің енбектерінде топырақ туралы алғ ашқ ы тү сініктер жа-зыла бастады. Олар топырақ тың жоғ арғ ы қ абатының қ ұ рамындағ ы органикалық жə не минералдық қ алдық тарғ а кө ң іл бө ліп, топырақ деген жердің тек жыртылғ ан, ө сімдіктердің тамырлары жайылғ ан қ абаты деп есептеді. Топырақ дегеніміз не деген сұ рақ қ а берілген осындай анық тама, В. В. Докучаевтың ғ ылымғ а жаң а ө ріс ə келген кезең ге дейін ө ріс алып келді.

1879 жылы Санкт-Петербургте болғ ан табиғ ат зерттеушілері қ оғ амының геология жə не минералогия бө лімінің мə жілісінде В. В. Докучаев баяндама жасап, топырақ қ а бірнеше анық тама берді. Кейін бұ л пікірлер ə рі қ арай дамытылып, жетілдіріле тү сті.