Максім Гарэцкі 4 страница

- Ён наўмысля прыстаўляецца, а ў ім гордасць, як у злым, сядзіць, - запярэчыла нявестка.

- Ай, няпраўда твая! - бараніла Лявона Мікіціха. - Ён і любіць усё сваё простае, ён і пагаворыць з простым чалавекам, як чалавек...

Мікіціха хацела і яшчэ многа чаго добрага сказаць пра Лявона, але якраз на гэтых яе словах у хату ўвайшоў стараста.

Ён даў дзяньдобры, аббіў гальнём снег з лапцей і сказаў:

- А дзе ж вашы мужчыны і хлопцы?

- А ў дровы паехалі, Самсонавіч! Ай справа якая? - зацікавіла Мікіціху.

Стараста вясёла ўсміхнуўся.

- Ды такая справа, што бачу адных баб і дзевак, а людзей нікога няма...

- А мы ўжо і не людзі, Самсонавіч? - засмяялася Мікіціха. - Што ж гэта цягнеш там з-за пазухі, ці не ліст каму?

- Жартую, цётка Мікіціха, жартую! Як жа вы не людзі, калі ўжо і дзеўкі нашы ў людзі ідуць... Во, ужо лісты адзержваюць! Не ведаю толькі, ці ўмеюць самі чытаць? - і падаў Лёксе ліст: - Маеш, курносая!..

- Ад каго ж гэта? - пачырванела, як каліна, Лёкса.

- Ад каго? - пэўна ж ад маладога, не ад старога! - правіў свае жарты стараста. - Шкода, што няма нікога з хлопцаў, а то зараз бы даведаліся, што там такое табе пішуць.

- Можа, гэта не мне? - як не плакала Лёкса, разбіраючы па складах адрас. - Тут нешта напісана «Эсфір» нейкая...

- Эсхвір?! - зарагатаў стараста. - Заказное, на імя Эткі Мэндалеўны, а табе з перадачаю. Яна адзяржала, а мяне папрасіла, каб табе аддаў і нікому не казаў. У Целяпенічах сяння быў.

- А па чым цяпер соль, Самсонавіч? - зараз запыталася Мікіціха, і гутарка пабегла ў другі бок.

Стараста пакурыў, пасмяяўся і пайшоў, а тады ўжо прыйшлі Лявонава матка і старая Міхасіха. Бедная Лёксачка! Што б ёй было выйсці трошку раней...

Мікіціха пахвалілася Задумісе, што соль недарагую прывезлі ў кааперацыйную краму, а Задуміха спыталася, ад каго яна чула. А такім чынам размова дайшла да старасты, да ліста, да Эткі Мэндалеўны і да Лёксы. Задуміха пахвалілася, што Этка заўсёды пытаецца ў яе пра Лявона, а тут-то і асяніла думка Мікітаву нявестку.

- Лёксачка! - плёснула нявестка далонямі. - А я ведаю, ад каго табе гэты ліст.

- Ну ад каго? - ужо стоячы на парозе, мусіла адказаць Лёкса і пачакаць.

- А вот ад іхнага Лявона!

- А пакажы-ка, Лёксачка... - закашлялася Задуміха. - Хоць жа я і няпісьменная, а няўжо ж рукі свайго Лявонькі не пазнаю? Акхі! Акх-ха-аха, аха... Ён, ён, ён! - усцешылася матка, што як бы і пазнала сынаву руку, калі Лёкса паказала ёй адрас на лісце.

Тут для Лёксы наступіў самы гостры сорам, і ёй было «хоць бы скрозь зямлю праваліся», як казалі пасля Мікітаўна і Мікітава нявестка.

- Як прачытаеш, Лёксачка, пахваліся ж хоць нам, як яму там паводзіцца, - ласкава папрасіла Лёксу сама Лявонава матка.

І тут бяседа разбілася. Лёкса пабегла з лістом дамоў, як ашпараная, Задуміха пайшла к дзядзькавым, каб пасмяяцца з дзядзінай, Мікітава нявестка пайшла з навіною па ўсім Цёмналессі, а Мікітаўна чамусь зажурылася і без прычыны навалілася на матку, нашто яна выдала Лёксін сакрэт.

Задумісе не сядзелася ціха ў дзядзькавых. І кашаль троху адпусціў яе. Папрасіўшы дзядзіну прыйсці сёння к ім увечары пасядзець, яна пайшла з Міхасіхаю дамоў абедаць.

Абед быў нецікавы. Міхасісе было прыкра, што рана зачыніла юшку і Задума так учадзеў. Задуміха дужа хацела пахваліцца навіною, але бедны бацька ўсё яшчэ так мучыўся, што ён месца сабе не знаходзіў.

Тым часам спусціўся на зямельку вечар.

Прыйшоўшы дамоў, Лёкса насілася з лістом, як кот з салам. На жаль, сама расчытаць ніяк не магла... Увечары сабраліся хлопцы і дзеўкі. Гукнулі Цімоха, печкуровага сына, найбольшага цёмналескага грамацея пасля Лявона. Лёкса, закрываючыся хустаю, чырванеючы і як бы не хочучы, паказвала той ліст усім. Нарэшце печкуроў сын Цімох сеў на зэдлік, пад самую лямпу, і стаў чытаць.

«Ці здарова ты, мая даражэнькая, мая любенькая, мая прыгожанькая Лёксачка... »

І ўся хата, як ёсць, палягала ад смеху. А Лёкса, у цішэйшы перапынак, з каліўцам гневу казала:

- Ну дык што? Чаго вы рагочаце? Гэта ж так у лістох пішацца...

Ліст быў чытаны і перачытаны. Банадысёў батрак зазлаваўся і пры ўсіх людзях ціха, але моцна, злаяў Лявона «вучоным дурнем». Лёксіна матка адну паловіцу ліста адабрала, схавала на грудзі за кабат і, давячыся смехам, пастрашыла дачку:

- А каб вас ліха! Панясу Лявонавай маці дый пакажу. Во тады будзеш ведаць...

А Лёксін бацька злаяўся і плюнуў з печы аж на мост, на вольную мясціну:

- Сораму не маюць. На галаве пачынаюць хадзіць.

Дзеўкі смяяліся і казалі Лёксе:

- Лявонава жонка! З намі, дурнымі, гаварыць не захочаш...

- А ідзіце вы ўжо ад мае галавы! - гневалася Лёкса без гневу.

Навіны ў Цёмналессі расходзяцца шыбка. На вуліцы ў той вечар, калі Лаўрынька, разам з другімі дзяцьмі, прыехаў на каўзель і пакаціўся з гары, ён меў вялікую прыкрасць. Наехаўшы няўмысля з сваёю маразянаю казою на маразянае рэшата Мікіцёнкавае Ходачкі, ён пачуў:

- Лёксін дзевярочак! Едзе прост на маразянку, як сляпіца дурная.

Лаўрынька счырванеў, як рак, і кінуўся біць Ходку. Але яна ўцякла, а ўсе малыя каўзельнікі сталі смяяцца і крычаць:

- Лаўрын, Лаўрын - Лёксін дзевярочак, далігойда! Лаўрын, Лаўрын - Лёксін дзевярочак, далігойда!

Лаўрынька заплакаў, завярнуўся з сваёю казою і пацягнуў яе дамоў.

Калі ён увайшоў у хату, матка з дзядзінаю сядзелі на запечку і таксама гаманілі пра той ліст. А бацька ляжаў на палу з мокрым ручніком на лобе і, заглушаючы боль, сварыўся:

- Пісьмы дзеўкам уздумаў пісаць. Заказное! Ці прыслаў нам хоць калі заказное. Ці тут разумеюць што? Ведама, мужыцкая дурата. Адно - людзі будуць выскаляцца і разлахаюць па ўсёй воласці. Скажуць: даўчыў сына!

- Хто там табе што скажаць? - смяялася матка. - Пажартуюць і перастануць. Лёксе сорам - не яму.

- А ўжо ж... заступайся за яго. Даўчыўся... гаворыць па-мужыцку, - дурань другі падумае, што ён і не ўмее па-кніжнаму. За ўсе святы носу нідзе не паказаў сярод паважнейшых людзей, а з гэтаю паганкаю паспеў дружбу наладзіць. Чым далей, тым гаршы. Слухае самакратаў усякіх (так бацька называў усіх дэмакратаў і наогул вальнадумаў). Самакрацкія кніжкі чытае!

- У яе на руках кароста! - зганіў Лёксу Лаўрынька.

- Яна сабе дзеўка працавітая, - уставіла сваё слова нейтральная дзядзіна, - толькі што язычлівая троху...

- Працавітая! - страшэнна загневаўся Задума. - Працавітая, дык роўная Лявону? Мужыку якому працавітая, а не яму!

Сумна скончыўся гэты дзень у Задумавых, але горшыя прыкрасці былі наперадзе.

На другі дзень раніцаю, калі Задума ішоў па ваду, ён пачуў, што ля калодзежу нейкая сварка. Прыстоіў, прыслухаўся...

-... Ды ўсё роўна не возьме Лявон твае курносае пляменніцы, - наругаўся стары Хомка Лёксінай цётцы, - ці ён жа гэта ўжо сабе вучонай не знойдзе, што ўсю сваю навуку сабацы пад хвост пакладзе... Ай яму паненак мала ў свеце?.. Пад брыльком?.. Ці што?

- Сам ты стары брыль! - крычала звяглівая Лёксіна цётка. - Чорт стары, куды ты вядро ставіш? - і Хомкіна вядро пад яе рухавымі рукамі без міласці забарабаніла на лёд.

- Ды не возьме! Ды не возьме! Чым маё вядро вінавата? Я тваё так стукну, што і клёпак не сабярэш!

Задума ціханька завярнуўся і з пустымі вёдрамі, як абсмеяны туляга, паплёўся дамоў.

А троху пазней, але ў той жа дзень, бедны Лаўрынька меў клопат у школе. Пасля даўгіх душэўных мук ён дастаў з торбачкі спісаны сшытак, што настаўніца яму аддала назаўсёды, і, аглядаючыся, падышоў к Просьцы, Лёксінай меншай сястрыцы.

- Прынясі мне, Проська, той Лявонаў ліст, дык аддам табе гэты сшытак...

- Наўсягды?

- Наўсягды. Толькі прынясі.

Проська пакруціла ў сваіх руках Лаўрынькін прыгожа спісаны сшытак, пакруціла яго з усіх бакоў, вочкі ў яе загарэліся, і яна сказала:

- Я выхаплю яго ў Лёксы і прынясу.

- Ну, во, во... Добра! Дык глядзі ж! Сшытак будзе твой.

Лаўрынька павесялеў. Цэлую лекцыю цешыўся ён, як падзярэ гэты ліст на самыя дробныя кавалачкі, каб ніхто ўжо яго ніколі не злажыў і не прачытаў, - каб і знаку ад братавага сораму не засталося.

Але не пераскочыўшы, не кажы: гоц! На другім перапынку, пасля гэтай лекцыі, Проська падбегла к Лаўрыньцы і сказала яму:

- Ай, што мне твой сшытак. Дай, Лаўрынька, кніжку з людзьмі, дык прынясу Лявонаў ліст.

Як ні любіў Лаўрынька брата, але з кніжкаю, у якой ёсць рысункі, расстацца дзеля таго праклятага лісту не мог.

- Курносая ты, і Лёкса курносая, і ўвесь род ваш курносы! - засіпеў ён на Проську ад гневу. - Сказала, а тады не хочаш... якая ты! Ты ж узялася прынесці той ліст!

- Як я ўзялася? Я йшчэ не ўзяла сшытку. Дурны ты, і брат твой дурны, хоць і вучоны, усе так кажуць! - крыкнула Проська і пабегла. - Я і без твае кніжкі абыдуся.

«Нічога, - з малой пацехаю падумаў Лаўрынька, - калі-небудзь, як будуць чытаць гэты ліст на вечарушках, выхаплю яго з рук і падзяру... »

На тым ён і спыніў пакуль што справу, але пастанавіў усё ж напісаць Лявону аб усім і ўкрадня ад усіх.

Не ўсе ж тыя сады цвітуць,

Што вясною распускаюцца,

Не ўсе ж тыя вянчаюцца,

Што любяцца ды кахаюцца...

З нар[однай] песні

У адзін прыгожы дзень прыйшло Лявону некалькі лістоў і адкрытка. Схапіў Лявон у рукі: на адкрытцы і на адным лісце адрасы напісаны зусім непісьменна і незнаёмымі рукамі. На адкрытцы намалёвана: адзін пан цалуецца з паняю, а другі пан цікаецца да іх з вялікім кіем... А на другім баку адкрыткі, побач з адрасам, напісана гэтак:

«Не бегай ты за дзеравенскімі, а хопіць з цябе гарадскіх. А то як прыедзеш на Вялікдзень, - так адлупцуем цябе, вучонага, што і сваіх не пазнаеш. Мы цалуемся цяпер з ёю колькі хочам, балазе ты наўчыў».

Лявон збялеў, ногі занямелі, а рукі марудна разарвалі канверт лісту з незнаёмаю рукою. Ліст быў ад Лёксы. Нехта свецкі пісаў за яе, малапісьменную, так:

«Рука мая пісала, не ведала - каму, а сэрцайка сказала, што міламу свайму. Пішу пісьмо ад скукі, ляці, пісьмо, майму міленькаму ў рукі. Пісьмо ад вашай Сашы драгацэннаму другу Лявонцію Грыгорьевічу Задумаву. У першых строках маяво пісьма паклон ад белага ліца аж да сырой матушкі-зямлі. І яшчэ звяшчаю вас, што мы, ваша Саша, жывы і здаровы і вам таво жалаім ад Госпада і Бога, здароўя і ўсякага ўспеху ў дзелах рук вашых. Прадзём найбольш у сваёй хаце, то на Банадысёва батрака вам не сумлявацца. Патаму как мы тожа панімаюшчыя. Но што з міне сміюцца, как мы няўчоная мужычка і болі нічаво. Можа, вы толькі прасмяхаеце, но я вас буду любіць да грабавой даскі. А з таво нічаво ня можаць быць, так што Бог вам суддзя, а мы чым былі, пры тым і застаёмся. У вас ёсць багатыя і прыгажэйшыя. Но прыязджайце на святую Пасху, будзем гуляць, як і гулялі. Цалуем вас няшчотна раз. Не забывайцеся ж на нас. Ваша любезная навекі Саша Лявонцьеўна Далігойдава».

Лявон ад прыкрасці плюнуў, тады засаромеўся, схапіўся ад жалю і крыўды за галаву і глынуў паветра, як шчупак, выкінуты з рэчкі на сухі пясок.

Ліст ад бацькі чытаў ён няўважна, а там пісалася так:

«Даражэнькі сынок Лявон! Твой ліст мы адзяржалі, дзякуем табе за яго. Жывём па-даўнейшаму, усе здаровы, толькі матка была троху прастудзіўшыся, і кашаль яе дужа мучыў, а цяпер троху кашляе, але здарова. І за «Нашу ніву», што выпісаў, - дзякуй, толькі некалі чытаць, і няма ў нас пісьменных на гэты мужыцкі язык. А Лаўрынька чытае, ды рана яму ламацца на ўсе языкі, няхай спачатку наўчыцца чытаць па-правільнаму, як у школах вучаць... Мой сынок! Нарабіў ты і сабе і нам вялікага сораму. У другі раз цёмналескім дзеўкам пісьмаў не пішы. Разлахалі цяпер пра тваё пісанне на сто вёрст і брэшуць немаведама што. А нам трэба ў вочы людзём глядзець. Дык будзь ласкаў, Лёксе болей не пішы, бо дурная дзеўка ад гонару і на сорам забылася. З яе слоў усе кажуць, быццам ты дакляраваў ёй ажаніцца, але якая ж табе з Лёксы пара, і ніколі гэтага не можа быць».

Яшчэ далей была патайная прыпісачка, ад Лаўрынькі:

«Лявонічка, брахненька! Дагэтуль я пісаў тое, што казаў мне пісаць тата. А цяпер я пішу сам, каб ты ведаў, што на руках у яе кароста і яна дзеўка дрэнная. Усе смяюцца і дражняць мяне «Лёксіным дзевярочкам». Тата злуецца дужа. Лёкса аддавала твой ліст чытаць усім. Проська іхная хоча за твой ліст кніжку з людзьмі, а мне шкода. Калі-небудзь на вечарушках, як будуць чытаць, выхаплю з рук і падзяру. Толькі ты болей не пішы. Цалую цябе на ўсю сілачку. Твой брат Лаўрынька».

І ў маленечкім канверціку была такая картка ад Максіма:

«З Новым годам, закаханы і задуманы Задума! Чакаю, браце, працягу і канца трагікамедыі, а тады і напішу свой погляд. Дужа не задумвайся! Твой насмешлівы, але далёка не заўсёды, Максім Г. ».

Лявон схапіў два аркушы чыстае паштовае паперы і напісаў:

«Лаўрынька! Кніжак не шкадуй. Сам чытай і другім давай. І кніжачку з людзьмі якую-небудзь аджалей. Або, калі не ўдасца, рабі так, як надумаўся. На Вялікдзень не прыеду. Пісаць ёй больш не буду. Твой Лявон».

«Дарагі Максіме! Дужа-дужа прашу цябе: калі захаваў мой ліст, што я пісаў табе пасля Каляд (даўгі такі), то ці спалі, ці падзяры, ці - што найлепей - прышлі мне яго. Не дзіві і не смейся; спаткаемся калі - вытлумачу ўсё. Твой скрыўджаны жыццём Лявон Задума».

[1925-1926]