Генадзь Сагановіч 6 страница

17 траўня 1656 г. цар абвясціў, што мір парушаны шведамі ды што ён выступае «на недруга своего на шведского короля мстить неправды его». Вялізнае войска на чале з Пятром Пацёмкіным выступіла ў кірунку да Фінскае затокі. Крыху пазней патрыярх Нікан паведаміў цару, што да Пацёмкіна высланы данскія казакі, якіх ён блаславіў ісці на Стакгольм ды іншыя шведскія гарады [64, т. 10, с. 632]. Сам Аляксей Міхайлавіч 15 ліпеня выйшаў з галоўнымі сіламі з Полацка на Інфлянты. Сваім ваяводам ён загадаў: «Которые уезды в Ливонии добровольно в подданство не учинятся, те места ратным людем без остатку... разорять». Тыя запэўнілі манарха, што «ратные люди, слыша такой указ, не оставят живущему нигде места».

Войска Пацёмкіна хутка ўвайшло ў раёны Кексгольма і Нотэбурга, аблажыла апошні, але сустрэла моцны адпор. З гарадоў у першыя дні жніўня быў захоплены Дынабург. Абаронцаў на верхнім замку бязлітасна пасеклі і паставілі там сваю залогу. Цар даў старажытнаму гораду новую назву - Барыса-Глебаў. Частка палкоў занялася Дэрптам (Тарту), Нэўгаўзэнам, іншыя ж з царом па Дзвіне пайшлі на Рыгу. Неўзабаве быў захоплены Кокенгаўзэн (Кокнэсэ), названы Царэвічам-Дзмітрам, а 23 жніўня ваяводы ўжо падышлі да Рыгі і аблажылі яе.

Шэсць магутных батарэяў інтэнсіўна абстрэльвалі цвердзь, у якой закрыўся рыжскі губернатар граф Магнус Дэлягардзі. Абаронцы, а іх было не больш за 6 тысячаў, пастанавілі лепей памерці да аднаго, чым паддацца маскоўскаму ўладару. Час ад часу яны рабілі ўдалыя вылазкі. Праўда, пры адной з такіх аперацыяў у палон трапіў граф Турн. Забіўшы яго, маскоўскія ваяўнікі насадзілі галаву графа на вілы і тры дні паказвалі абаронцам [98, s. 166-167]. Тады Магнус Дэлягардзі сам з часткаю залогі ўначы раптоўна выйшаў за муры і напаў на непрыяцельскі лагер. Панёсшы вялікія страты, застаўшыся амаль без пораху (яго знішчылі рыжане пад час вылазкі), ашаломленае маскоўскае войска было не ў стане працягваць барацьбу за Рыгу. Неўзабаве цар зняў аблогу ды загадаў ваяводам адступіць на акупаваную Беларусь да Полацка. Наладаваўшы чаўны нарабаваным, маскоўцы паспешліва адплывалі ад страшнага места, мацюкаючыся ды клянучы Рыгу [18, с. 242].

Гэтым і скончылася першая кампанія Маскоўскае дзяржавы ў вайне са Швецыяй. Мэтаў сваіх царскі ўрад не дасягнуў ані блізка. Так, з шасці галоўных шведскіх фартэцыяў - Рыгі, Кексгольма, Нотэрбурга, Дынабурга, Дэрпта і Кокенгаўзэна - былі захопленыя толькі тры апошнія. Насельніцтва Інфлянтаў, пасля таго як маскоўскія ратнікі «крестьян посекли и деревни пожгли», не прымала царскага падданства, а, наадварот, уцякала ды паўставала на барацьбу.

Так усходні агрэсар надоўга ўцягнуўся ва ўзброены канфлікт з паўночным супернікам. Канфлікт, які істотна змяніў расстаноўку сілаў ва Ўсходняй Эўропе і наступствы якога ўрэшце сталі ці не вызначальнымі для зыходу той страшнай вайны на землях Вялікага Княства Літоўскага.

Яшчэ на пачатку 1656 г. урадавыя колы Рэчы Паспалітай распрацавалі праграму выратавання дзяржавы. Сярод іншага планавалася паслабіць пазіцыі шведаў, схіліць на свой бок брандэнбургскага электара Фрыдрыха Вільгельма, пасварыць з Масквой казакаў, дамагчыся дапамогі ад крымскага хана, знейтралізаваць трансільванскага князя Георга Ракочы і, што было асабліва важна, падпісаць мір з Аляксеем Міхайлавічам. У справе апошняга кароль Ян Казімір заручыўся пасярэдніцтвам цэзара Фердынанда ІІІ. Аўстрыйскія паслы Алегрэці і Лорбах браліся дапамагчы памірыць дзве адвеку варагуючыя краіны.

Масква была таксама зацікаўленая ў тым, каб хутчэй памірыцца (часова, вядома ж) з Рэччу Паспалітай. Гэтага вымагаў канфлікт са шведамі ды жаданне апярэдзіць утварэнне польска-шведскага блоку. Вясною 1656 г. з Масквы да караля Яна Казіміра ездзіў страпчы Хведар Зыкаў з царскай граматай, у якой была прапанова памірыцца ды разам выступіць супраць Швецыі. Кароль ахвотна падтрымаў маскоўскую ініцыятыву.

Пэўна, тады ў галаве крамлёўскага манарха з'явіўся адмысловы дыпламатычны план: дасягнуць аб'яднання дзвюх дзяржаваў праз абранне яго, Аляксея Міхайлавіча, на каралеўскі пасад у Варшаве. План не арыгінальны, бо калісьці гэтага ж спрабаваў дамагчыся цар Іван ІV Жахлівы. А «тишайший и добрейший» ва ўсім браў прыклад менавіта з гэтага свайго папярэдніка: вывучаў Іванавы лісты, ваенныя справы, загадваў служыць за яго набажэнствы ў сваёй прыдворнай царкве. Разам з ідэямі Івана Жахлівага цар Аляксей Міхайлавіч пераняў і дамаганні польскага каралеўскага пасада.

У лютым 1656 г. варшанскі маршалак Пётра Галінскі выехаў у Маскву як пасол Рэчы Паспалітай. У лістах, адрасаваных цару і думным баярам, афіцыйна прапаноўвалася падпісаць мір. Сустрэчы з баярамі ў красавіку праходзілі надзвычай канструктыўна. Адчувалася, што замірэнне патрэбна і тым, і другім. Маскоўскі бок прыняў прапанову ды выказаў жаданне, каб месцам сустрэчы каралеўскіх камісараў і царскіх паслоў стаў Менск, Барысаў ці Вільня [109, s. 347].

Ян Казімір прыспешваў справу. Адразу пасля вызвалення Варшавы ён першым чынам выдаў інструкцыю сваім камісарам для перамоваў з Масквою. Гэта было ў ліпені 1656 г., а праз які месяц ужо адбылася першая сустрэча дыпламатаў. Цар жа да таго часу разаслаў па Беларусі граматы, у якіх патрабаваў, каб падданая яму шляхта сабрала соймікі ды выбрала па два чалавекі ад павета «добрых и умных». Яны павінны былі прыехаць на сустрэчу з камісарамі ад Рэчы Паспалітай і хваліць перад імі сваё «вечнае халопства». Цар менавіта так і сфармуляваў іх абавязкі: каб «государскую милость и жалованье к себе выславляли», тады б, «слыша нашу государскую милость к вам, литовские и польские сенаторы и всяких чинов люди нашей милости поискали, к покою были склонны и были под нашею высокою рукою... » [64, т. 10, с. 634].

12 жніўня ў Немежы пад Вільняй адбылася першая працоўная сустрэча дзвюх дэлегацыяў. У склад маскоўскай уваходзілі князі Іван Адоеўскі, Іван Лабанаў-Растоўскі і дзякі Георгі Дохтураў ды Якаў Юр'еў. Рэч Паспалітую прадстаўлялі полацкі ваявода Ян Красінскі, маршалак надворны і менскі ваявода Крыштап Завіша, віленскі біскуп Ян Даўгяла, ксёндз Цыпрыян Бжастоўскі ды Станіслаў Сарбеўскі. Маскоўскае пасольства з'явілася ў вялізнай вайсковай асістэнцыі - пры ім было пад 12 тысячаў ратнікаў, тады як камісары мелі пры сабе сама большае паўтысячы жаўнераў.

Для правядзення нарадаў у нейтральнай зоне паміж абозамі быў пастаўлены намёт. Прыйшоўшы, маскоўскія паслы звычайна пачыналі з адчытвання ўсіх царскіх тытулаў, затым пералічвалі памылкі, зробленыя рознымі дзяржаўнымі асобамі Рэчы Паспалітай у гэтых тытулах (на такія пералікі ішла, бадай, не адна гадзіна), і толькі пасля пачыналі гаварыць па справе.

Ужо на першай сустрэчы, калі Адоеўскі адразу ж запатрабаваў, каб кароль «аддаў» цару ўсё Вялікае Княства Літоўскае ды яшчэ і выплаціў грошы на кампенсацыю ваенных растратаў Маскоўскай дзяржавы (800 000 рублёў за 1654г. і 500 000 - за 1655г. ), стала ясна, што да падпісання пагаднення могуць прайсці месяцы. На чарговым спатканні 14 жніўня ўжо камісары заявілі, што цар павінен вярнуць Рэчы Паспалітай усе захопленыя землі і кампенсаваць растраты ды спусташэнні, выкліканыя вайной. Адоеўскі на гэта адказаў: «Что великому государю Бог подаровал, того он никогда не уступит».

Трэці раз дэлегацыі сустракаліся 16 жніўня. З гэтага дня перамовы праходзілі пры пасярэдніцтве аўстрыйскіх дыпламатаў. Нават імператарскага пасла Алегрэці абурыла патрабаванне маскоўскага боку аддаць цару ўсе гарады Вялікага Княства Літоўскага, і ён справядліва заўважыў, што пры гэтакіх апетытах нельга дамаўляцца пра мір. Яшчэ праз два дні Адоеўскі абвясціў, што цар адмаўляецца ад тых гарадоў, якія не паспеў захапіць, і перавёў гутарку на больш важную тэму: паколькі Ян Казімір у сталым веку ды бяздзетны, Карона Польская мусіла б парупіцца, каб прыслаць паслоў да Аляксея Міхайлавіча з мэтаю абрання яго на польскі пасад. Што да Вялікага Княства Літоўскага, дык яно і так «под царскою рукою утвердилось». Камісары ад'ехалі не адказаўшы, адно спаслаліся на тое, што гэта надта сур'ёзная справа. Яны не далі пэўнага адказу і на пятай сустрэчы 20 жніўня. Толькі праз два дні сталі разглядаць умовы, на якіх маскоўскі цар мог быць абраны каралём Польшчы.

Камісары ад Вялікага Княства Літоўскага наракалі і на аўстрыйскіх дыпламатаў, якія паводзілі сябе надта няшчыра, і на каронных сенатараў, якія, выглядала, дбалі толькі пра сваю Польшчу, а Княства гатовыя былі аддаць цару хоць цалкам, калі б гэта адпавядала іхным палітычным мэтам. Маскоўскія ваяводы са свайго боку спрабавалі націснуць на пазіцыі Вялікага Княства Літоўскага і дэманстравалі сілу: у часе перамоваў нападалі на шляхецкія двары ў памежных ваяводствах, маёмасць забіралі, а шляхту вымушалі прысягаць на вернасць цару. Такое чынілася на Гарадзеншчыне, гэтае ж здарылася ля Трокаў, дзе яны наляцелі на двор ваяводзіны Пацыхі, абрабавалі, а яе самую схапілі і зняволілі [71, s. 89].

Калі праект вуніі дзвюх дзяржаваў і элекцыі цара быў так-сяк складзены, камісары накіравалі яго на абмеркаванне ў сенат. Затым гэтыя пытанні мусіў разглядзець чарговы сойм. Увесь гэты час, пакуль у Немежы чакалі адказу, - з канца верасня да 6 кастрычніка - дэлегацыі нават не сустракаліся. Толькі 9 кастрычніка прыйшла каралеўская грамата, у якой паведамлялася, што Ян Казімір і паны згодныя на абранне цара ці царэвіча наступнікам караля, калі мір паміж дзяржавамі будзе заключаны паводле ўмоваў Палянаўскай дамовы 1634 г., якой скончылася распачатая царскім урадам папярэдняя вайна Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай. Тады Рэч Паспалітая саступіла Маскве толькі маленькі Сярпейск, пакінуўшы дзяржаўную мяжу далёка на ўсходзе - пад Бранскам, Вязьмай і Ржэвай. Гэта аўтаматычна рабіла непрымальнай згоду Рэчы Паспалітай на элекцыю цара, бо маскоўскія паслы ад пачатку патрабавалі перадачы цару ўсёй Украіны ды Беларусі. Абедзьве дэлегацыі ўпарта настойвалі кожная на сваім. Тады цар, каб да канца шведскай вайны не абвастраць дачыненняў з Рэччу Паспалітай, дазволіў паслам пайсці на кампраміс. Паводле ягонай новай інструкцыі, прысланай пад Вільню, можна было згаджацца на мяжу паміж дзяржавамі па Бярэзіне з тым удакладненнем, што Полацак, Віцебск і ўсе інфлянцкія гарады таксама адыходзілі да Маскоўскае дзяржавы. За сваё абранне каралём цар абяцаў «вярнуць» Вялікаму Княству Літоўскаму Інфлянты, нават здабыць Швецыю, аддаць ваенныя трафеі ды палонных, вытрымліваць замірэнне да самага элекцыйнага сойму; дамагаўся ж ён аднаго - каб у славянскіх землях Вялікага Княства Літоўскага была скасавана царкоўная вунія, а ў Кароне Польскай цярпліва ставіліся да схізматыкаў [71, s. 93].

Аляксей Міхайлавіч так прагнуў каралеўскага пасада, што скарыстоўваў усе сродкі ўздзеяння на камісараў і патрабаваў ад сваіх дыпламатаў «о Божием деле промышлять с большим радением, а иное и купить, сулить тысячи многие, пятьдесят и шестьдесят и больше обоим послам... » [64, т. 10, с. 639]. Ды плёну, відаць, ад такіх крокаў не было, бо хутка царскі ўлюбёнец Артамон Мацвееў паехаў да гетмана Гасеўскага ў Кейданы залагоджваць справу хабарам - павёз безліч сабалёвых футраў ды 700 рублёў. Схільны да хаўрусу з царом, Гасеўскі ўсё ж не абяцаў нічога канкрэтнага, толькі параіў шукаць кантакту з першымі людзьмі Кароны - Любамірскім, Канецпольскім, Чарнецкім.

Якраз тады палявы гетман Гасеўскі бліскуча разбіў шведаў пад Просткамі, на тэрыторыі Прусіі. Сярод палонных быў і князь Багуслаў Радзівіл. Яго схапілі татары, што ваявалі на баку Рэчы Паспалітай. Толькі дзякуючы заступніцтву Гасеўскага Радзівіл змог уратавацца, уцёкшы да Караляўца. А ўжо праз дзень Гасеўскага самога моцна пабілі шведы пад Піліпавам, і ён мусіў адступіць з Прусіі на Жамойць. Гэтыя падзеі таксама ўплывалі на ход сустрэчы пад Вільняй.

Толькі 3 лістапада дайшло да падпісання дамовы. Згодна з пунктамі Віленскага трактата, Рэч Паспалітая згаджалася на элекцыю цара на каралеўскі пасад ужо на бліжэйшым сойме, але пры ўмове, што каранавацца цар зможа толькі пасля смерці Яна Казіміра, а да таго аніякага ўмяшання ў справы Рэчы Паспалітай не дапускалася. Кіраваць краінай цар павінен не праз намесніка, а самастойна. Правы і прывілеі каталікоў мусілі быць захаваныя. Толькі дзякуючы цвёрдай пазіцыі камісараў у тэкст пагаднення не трапіла патрабаванне скасаваць царкоўную вунію, чаго так дамагаўся цар. Пытанне аб ёй было адкладзена да сойму. Асабліва важнымі былі пункты пра супольнае антышведскае змаганне. Пасля падпісання тэксту пагаднення войскам караля і цара належала выступаць разам супраць Швецыі, а калі б брандэнбургскі электар не вярнуўся ў васальную залежнасць ад Польшчы, дык і супраць Брандэнбургіі. Аніводзін бок, адзначалася ў пагадненні, не падпіша сепаратнае дамовы са Швецыяй без ведама другога [109, s. 367-368].

Віленскае пагадненне віталі ў абедзвюх дзяржавах. У самой Вільні два дні да позняй ночы ладзіліся афіцыйныя банкеты, у Вастрабрамскім касцёле праводзілася спецыяльнае набажэнства. З Віленскага замка залпамі грукаталі гарматы. Большая частка маскоўскага войска ўжо 6 лістапада пакінула Вільню - у сталіцы засталася толькі замкавая залога. Цар выдаў грамату маскоўскаму ваяводу Куракіну, у якой пісаў, што яго ўжо «обрали на Королевство Польское и Великое Княжество Литовское... » Манарх загадаў у храмах пры вялікім зборы людзей чытаць ягоную грамату - «чтоб всяких чинов людем о том было ведомо».

Падзея была сапраўды незвычайная. Упершыню за стагоддзі варажнечы дайшло да ваеннага блока паміж Масквой і Варшавай. Антышведскі альянс пачаў адчувальна ўплываць на ход вайны. Аднак нельга перабольшваць значэнне Віленскай дамовы. Яна ўсё ж была вымушаным крокам. Замірэнне выйшла нетрывалае, кароткачасовае. Рэч Паспалітая працягвала шукаць новых хаўруснікаў. Тое ж рабілі царскія дыпламаты.

Віленская дамова выклікала шырокую палітычную дыскусію ў краіне. Шматлікія мемуары і лісты таго часу сведчылі як аб прыхільніках збліжэння з царом (асабліва ў Вялікім Княстве Літоўскім, найбольш спустошаным, дзе хацелі любым коштам перапыніць вайну), гэтак і аб яго перакананых праціўніках. Апошнія сцвярджалі, лепей было памірыцца са шведамі ці з казакамі, чымся з Масквой. Адзін магнат папярэджваў, што «Маскалі аб пасадзе не надта і рупяцца, ім галоўнае - большая частка Літвы ды Ўкраіны» [39, с. 43].

Тым часам яшчэ настойлівей узяліся шукаць хаўруснікаў шведы. Атрымалася так, што якраз гэтая праблема займала тады і ўкраінскага гетмана Багдана Хмяльніцкага, усё больш не задаволенага маскоўскім царом. Яго асабліва абурала тое, што Аляксей Міхайлавіч вёў вайну толькі паводле свайго плана, абраўшы галоўным тэатрам ваенных дзеянняў Беларусь. А Беларусь жа вабіла і ўкраінскага гетмана, які задумаў будаваць казацкую дзяржаву ў межах былой Кіеўскай Русі. Пасля таго як цар, захапіўшы Вільню, прадэманстраваў, што і гэтыя землі адназначна лічыць сваёй вотчынай, стасункі Хмяльніцкага з Масквой сталі яшчэ больш напружаныя. Такія ж настроі мела казацкая старшына.

Паставіўшы за мэту раскалоць хаўрус украінскіх казакаў з Масквою, Карл Густаў лёгка дамогся кантакту з Хмяльніцкім. У студзені 1655 г. ён са Стакгольма дзякаваў Івану Выгоўскаму за дапамогу ў справе ўсталявання сяброўскіх дачыненняў з Запарожскім войскам. А ў кастрычніку таго ж года Хмяльніцкі ўжо даў інструкцыю грэцкаму абату Даніілу, накіраванаму на перамовы са шведскім каралём, у якой, у прыватнасці, тлумачыў, што пад час дзеянняў на Альбоўшчыне ўвосень 1655 г., калі ягоныя казакі супольна з маскоўскім войскам хадзілі на заходнеўкраінскія і польскія землі, кіраваўся першай мэтай - «каб хутчэй зблізіцца і злучыцца з войскам найяснейшага караля шведскага, другой - каб не дапускаць у крэпасці маскоўскіх гарнізонаў», а таксама шматзначна абяцаў, што «калі масквіцяне без справядлівай прычыны не перастануць дзейнічаць супраць Вашай Вялікасці, дык мы абяцаем быць на Вашым каралеўскім баку» [8, с. 90-92].

Казацкая старшына ўсё актыўней дамагалася альянсу са шведамі, што не магло не здзіўляць Карла Густава, які не ўяўляў, да чаго ж тая ўрэшце імкнецца. У жніўні 1656 г. пад Закрочынам абат Данііл чарговы раз спаткаўся з каралём Швецыі. Казакі прапаноўвалі сяброўства, вайсковую падмогу супраць Польшчы, а самі хацелі «всю Русь до Вислы» і прасілі прыслаць пасольства для перамоваў. Праз які месяц да Хмяльніцкага нарэшце выехалі паслы Карла Густава з тым, каб падпісаць ваеннае пагадненне з казакамі. Магчыма, шведскага караля прыспешвалі весткі пра тое, што арыстакратыя Вялікага Княства Літоўскага і Кароны Польскай больш хілілася да блоку з царом, чымся з ім, а таксама інфармацыя пра ўжо распачатыя перамовы Аляксея Міхайлавіча з каралём Янам Казімірам.

Пасля Залатарэнкі камандаванне казацкім войскам пад Старым Быхавам пераняў палкоўнік Іван Нячай, які адразу ж заканфліктаваў з царскімі ваяводамі. Калі адзін з іх хацеў адабраць у яго Чавусы, Нячай рэзка запратэставаў ды заявіў, што будзе абараняцца з усім войскам і артылерыяй. Багдан Хмяльніцкі прыслаў Нячаю грамату з загадам паўсюль, дзе раней стаялі казакі, ізноў ставіць казацкія залогі, а маскоўскіх ратнікаў выганяць. Абаронцам Старога Быхава ён напісаў, каб не здаваліся цару, а лепей паддаліся казацкаму войску*. Іван Нячай называў сябе «палкоўнікам беларускім» і актыўна дамагаўся рэальнага кантролю над абшарамі беларускага Падняпроўя. Ён значна пашырыў тэрыторыю свайго палка, які складаўся цяпер з 19 сотняў. Сотні мелі ўжо не гарнізонны, а тэрытарыяльны характар. Увесь Крычаўскі павет таксама належаў Нежынскаму палку. У казакі набіралі ахвотнікаў, але большасць запісвалі ў сотні сілай. На Нячая паступалі скаргі, што ён гвалтам пераводзіць у казакі «пашенных крестьян», часам цэлымі вёскамі, што ягоныя казакі здзекуюцца са шляхты - каталіцкай і праваслаўнай, а таксама з сялянаў і мяшчанаў [60, с. 167].

* Так яно і выйшла. Пакуль зімою пад горадам стаялі не толькі казакі, але і войска Івана Хаванскага, старабыхаўцы мужна бараніліся, адбіваючы ўсе прыступы. Ім удалося нават захапіць у палон нямала казакаў. Калі ж пад горадам застаўся адзін Нячай, увесну 1657 г. Стары Быхаў, вытрымаўшы два з паловаю гады гераічнай абароны, урэшце адчыніў свае брамы. Украінскі гетман адзначыў тады, што шляхта, мяшчане і ўсе жыхары Старога Быхава «паддаліся пад уладу і пратэкцыю нашу і прысягу выканалі нам... » Даверыўшыся казакам-хаўруснікам, фартэцыя засталася, такім чынам, непераможанай.

Царскі ўрад з вясны 1656 г. спрабаваў пазбавіцца прысутнасці Запарожскага Войска ў Беларусі, але канфрантацыя толькі ўзмацнялася. Урэшце да казацкага войска ў Беларусь была накіраваная спецыяльная інспекцыя ў складзе кіеўскага палкоўніка Антона Ждановіча і стралецкага сотніка Мікіты Сіўцова. Яна мусіла разабрацца са скаргамі ды вывесці хоць частку казакаў з Беларусі. У траўні Ждановіч з'явіўся ў стаўцы Нячая ў Чавусах. Тут былі сабраныя таксама казацкія сотнікі з Чачэрска, Крычава, Радамлі, Гораў, Горак, Расны, Новага Быхава ды іншых гарадкоў. Вось тады і выявілася жудасная гісторыя злачынстваў, якія чыніліся заваёўнікамі. Мястэчкі і вёскі Падняпроўя, тэрытарыяльна ўключаныя ў казацкія сотні і палкі, даўно цярпелі ад маскоўскіх ратнікаў. Прыкладам, у Горках, Расне, Вярбе яны ўзялі па 10-15 казакаў - «и неведомо, где их подевано». У Радамлі схапілі 16 чалавек, з якіх «иных в Смоленску перевешали, а иных потопили безо всякое причины и вины... »; 34 казакі, што паехалі да сваіх жонак у Магілеў, там і загінулі - знайшлі з іх толькі двух утопленых [6, т. 3, с. 533-534]. Асабліва лютавалі царскія ваякі ў безабаронных вёсках. У Сядлуках - «осмнатцать человек ножами порезали, четырех жонок жгли и замучили насмерть, дву девок в недорослых летах изнасиловали», у Бярозаўцы - «дву человек срубили, дву мучили», Алешне - «шесть человек срубили на смерть», у Палянікавічах - «четыре человека мужиков срубили, а трох замучили», у Жаралах - «тры человека мужиков до смерти сожгли», у Перагоне - «мужиков семи человек срубили и четырох жонок сожгли» і гэтак далей. У спісе стратаў адзнача што ў гэтых месцах наогул па вёсках «никакова мужеска полу не узришь для жестоты Московской» [6 т. 3, с. 537-538].

Спроба палкоўніка Ждановіча вывесці казацкія залогі з беларускіх паветаў не дала ніякіх істотных вынікаў. Упарты Нячай сцвярджаў, быццам ля Менска, Барысава ды ў іншых паветах казакаў ужо няма, а да бандыцкіх груповак ён дачынення не мае. Улетку 1656 г. ён ужо паведамляў цару, што дзейнічае пад Бабруйскам супраць войска палкоўніка Аскіркі і ахоўвае пераправу цераз Бярэзіну і Друць ды будзе трымацца разам з ваяводам Іванам Хаванскім.

Падпісанне Віленскага пагаднення яшчэ больш ускладніла становішча казакаў у Беларусі. Для Масквы тут яны цяпер былі непатрэбныя. Багдан Хмяльніцкі выступаў супраць любога міру з Рэччу Паспалітай і не збіраўся спыняць ваенных дзеянняў супраць яе, тады як цар цешыўся перспектывай заняць каралеўскі пасад... Вайну са Швецыяй, распачатую Маскоўшчынай, украінскі гетман не падтрымаў, а наадварот, хаўрусаваў са шведамі. Лістуючыся патаемна з Багуславам Радзівілам, Хмяльніцкі па просьбе князя ўзяў пад сваю пратэкцыю радзівілаўскі Слуцак, пра што паведаміў слуцкаму каменданту Гросу [7, т. 7, с. 107]. Па якім часе пад ахову магутнага казацкага гетмана (у Хмяльніцкага тады налічвалася яшчэ да 60 тысячаў казакаў) былі ўзятыя і маёнткі князя Багуслава - Сялец, Венграў, Старое Сяло. На пачатку 1657 г. дайшло да пагаднення паміж шведскім каралём Карлам Густавам, трансільванскім князем Георгам Ракочы і Багданам Хмяльніцкім, паводле якога Рэч Паспалітую чакала такая будучыня: Украіна прызнавалася вольнай*, Вялікапольшча, Памор'е і Данцыг меліся стаць шведскімі, а Вялікае Княства Літоўскае, Галіцкая Русь і Мазовія аддаваліся князю Ракочу. Тады ж на дапамогу шведам Хмяльніцкі накіраваў казацкі полк на чале са Ждановічам. Паўночная вайна атрымала новы штуршок, але ненадоўга.

* Багдан Хмяльніцкі па-ранейшаму бачыў у складзе сваёй «вольнай» дзяржавы не толькі ўкраінскія землі, але і, прыкладам, усю паўднёва-ўсходнюю Беларусь па Смаленск.

Позняй вясной 1657 г. Злучаныя сілы шведскага караля і Георга Ракочы перайшлі цераз Буг ды накіраваліся да Берасця. Тут стаялі палкі гетманаў Паўла Сапегі і Станіслава Патоцкага, якія чакалі падыходу Вінцэнта Гасеўскага. Пабаяўшыся рызыкоўнай сутычкі, гетманы пакінулі на абарону Берасця 2-тысячную залогу, а самі адышлі: Сапега - да Камянца, а Патоцкі падаўся на Сандамір. Калі Ракочы і Карл Густаў наблізіліся да горада, камендант падпісаў капітуляцыю. Усё ўзбраенне берасцейскай фартэцыі дасталося шведам. Да іх жа на службу перайшла частка залогі, у прыватнасці нямецкія найміты. Аднак нечакана ўдар па шведах нанесла Данія, і Карл Густаў мусіў пакінуць Берасце.

Пакуль Георг Ракочы ваяваў Рэч Паспалітую, палякі ўварваліся ў ягонае Сямігароддзе. Гетманы Патоцкі, Любамірскі і ваявода Чарнецкі атачылі сямігародскага князя каля Меджыбожа і прымусілі яго здацца. 22 ліпеня ў Чорным Востраве было падпісана замірэнне паміж Сямігароддзем і Рэччу Паспалітай.

А ў Беларусі таго лета маскоўскія ўлады пачалі буйную аперацыю па выгнанні казакаў. Цар пайшоў на гэта пасля бясплённых перамоваў з Хмяльніцкім, бо не мог больш цярпець: выходзіла, што ён памірыўся з Рэччу Паспалітай і цярпліва чакаў элекцыйнага сойму, а ягоны падданы рабіў адваротнае, ваяваў на баку шведаў - тагачаснага суперніка Масквы. У Смаленску было створанае спецыяльнае вайсковае злучэнне на чале з Сямёнам Змеевым, якому даручылі высылку казакаў са Смаленскага, Дубровенскага, Варшанскага і Магілеўскага паветаў, а разам з тым набор 2-3 тысячаў чалавек у драгуны з мясцовага жыхарства. Перад выгнаннем казакаў патрабавалася выбраць з іх беларусаў, тых, «которые домами своими прежде того жили», ды пакінуць іх на месцы, пры гаспадарцы. Сялянам, якія спрабавалі б цяпер запісацца ў казакі, пагражала смяротнае пакаранне.

Аддзелы маскоўскіх ратнікаў наляталі на вёскі, дзе жылі казакі, выганялі іх з хатаў, адразалі чубы, забіралі дабро, білі і беларускіх сялянаў вярталі ў стан прыгонных, а сапраўдных чаркасаў высылалі на Ўкраіну. На дапамогу войску Змеева ваявода Шарамецеў накіраваў на вёскі дадатковыя фармаванні разам з артылерыяй.

У верасні 1657 г., ужо па смерці Хмяльніцкага, паміж ваяводам Змеевым і палкоўнікам Нячаем раптам дайшло да пагаднення, якое вызначыла канкрэтныя месцы, дзе дазвалялася пакінуць казацкія залогі. На першы погляд гэтакі кампраміс можа здацца нечаканым. Аднак на справе маскоўскаму ўраду тады толькі і заставалася, што зноў мяняць дачыненні з казацкай старшынай, ізноў разлічваць на хаўрус з Войскам Запарожскім, бо на даўжэйшы блок з Рэччу Паспалітай ужо не было як спадзявацца. З боку апошняй пра гэты хаўрус рупіўся хіба што адзін гетман Гасеўскі. Ён, нават ваюючы ў Прусіі, прымаў у сябе царскіх паслоў, а да Масквы пасылаў свайго камісара Мядэкшу. Карысці ад той дыпламатыі было няшмат, але хоць нейкая інфармацыя пра рэальнае становішча на акупаваных землях ды пра тое, што робіцца ў Маскве, збіралася. Увосень 1657 г., напрыклад, праязджаючы праз Беларусь, Мядэкша пабыў у стаўцы ваяводы Шарамецева ў Барысаве, адзначыў, што ў таго войска да 3 тысячаў. Затое пад Смаленск збіраўся са свежымі сіламі Адоеўскі, паведамляў ён гетману, а далей на захад ды каля Магілева маскоўскія ўлады зганялі ў войска сялянаў - праўдападобна, для ўмацавання аддзелаў Шарамецева і на ахову занятых паветаў. Размаўляючы з маскоўскімі баярамі і ваяводамі, Мядэкша пабачыў, што і між іх не было адзінства. Ад суправаджальнай групы ён не раз чуў скаргі на ўціск і няволю, на тое, што ім па некалькі гадоў даводзіцца не бачыць сваіх хатаў, дзяцей, жонак. Некаторыя нават заявілі, што «ісці гатовы хоць да Яго Каралеўскай Міласці... » [29, s. 53]. Асабліва адкрыта выяўлялі незадаволенасць маскоўскай уладай казакі.

На пачатак 1658 г. Віленскае пагадненне ўжо ледзь-ледзь вытрымлівалася. Цар скардзіўся, што ягоных ратнікаў пабілі пад Пінскам ды ў іншых месцах, і патрабаваў хутчэй праводзіць абяцаны яму элекцыйны сойм, а кароль па-ранейшаму адкладваў гэтае пытанне то дзеля эпідэміі, то дзеля паходу на шведаў, то яшчэ з якой прычыны. Так цягнуўся час. За 1657 і 1658 гг. у Маскву для гэтага езділі два пасольствы Рэчы Паспалітай. Стала вядома, што цар спрабуе памірырыцца са Швецыяй. Пасланы Гасеўскім Мядэкша сам пабачыў, як прыязна сустракалі ў Маскве людзей Карла Густава. Праз мір са Швецыяй цар спадзяваўся прымусіць Рэч Паспалітую абраць яго каралём або сілай далучыць Вялікае Княства Літоўскае да сваёй дзяржавы. Адначасова з Масквы на захад рухалася вялізнае войска. Цар рыхтаваў чарговы паход. Супраць каго? Афіцыйна казалі - супраць шведаў, аднак па чутках удар меўся быць скіраваны на Рэч Паспалітую.

Гэтак дайшло да новых перамоваў пад Вільняй. У жніўні тут ізноў сабралася дэлегацыя камісараў для сустрэчы з царскімі пасламі. Элекцыя Аляксея Міхайлавіча на каралеўскі пасад у той сітуацыі здавалася проста немагчымай, але трэба было ўсё ж разгледзець умовы такога абрання, каб зацягнуць час ды, галоўнае, сабраць інфармацыю пра сапраўдныя планы цара [29, s. 48]. У склад камісіі ўваходзілі і абодва гетманы Вялікага Княства Літоўскага, аднак яны фактычна не ўдзельнічалі ў перамовах, бо ўвесь час знаходзіліся разам з войскам. Наагул пазіцыя палітычных лідэраў Вялікага Княства не зусім супадала з інтарэсамі каронных палітыкаў. Іх насцярожвала дзейнасць казацкай старшыны. Каб не страціць частку Княства, якая магла быць адарваная і далучаная да Ўкраіны, яны згаджаліся часова мець мір хоць і з Маскоўскай дзяржавай. Гэтак лічыў, у прыватнасці, канцлер Крыштап Пац, адзін з найбольш уплывовых магнатаў.

Месяцам раней у Варшаве ўпершыню пасля трохгадовага перапынку нарэшце сабраўся вальны сойм Рэчы Паспалітай. 25 ліпеня 1658 г. ён пацвердзіў элекцыю маскоўскага цара на каралеўскі пасад і нават паспеў выслаць інструкцыю камісарам пад Вільню, якая, праўда, амаль супадала з інструкцыяй 1656 г. Але ўжо 26 ліпеня супраць элекцыі выступілі біскупы, якія заявілі, што цар можа стаць каралём толькі пасля таго, як прыме каталіцтва. Тэкст гэтай заявы падпісала 13 біскупаў і папскі легат, пасля чаго пратэст падтрымаў і сойм [71, s. 109].

Тайны ліст Яна Казіміра да камісараў ад 24 жніўня інструктаваў, каб яны вялі перамовы як мага марудней, каб дакладна інфармавалі яго пра дзеянні маскоўскіх ваяводаў ды каб мелі добрую сувязь з казацкім палкоўнікам Нячаем.

Тады цар паспрабаваў сілай паўплываць на перамовы. Ваявода Юры Далгарукі рушыў з войскам на Жамойць. Ратуючыся, камісары мусілі з Вільні ўцякаць ажно да Слоніма, а адзін з іх, Станіслаў Сарбеўскі, усё ж быў схоплены і зняволены. Толькі пад канец верасня камісіі зноў сышліся для перамоваў пад Вільняй. Пачалі з узаемных скаргаў. Маскоўскія паслы наракалі, што вялікі гетман Сапега бунтуе супраць царскай улады шляхту Гарадзенскага павета, камісары ж абураліся, што маскоўскія ваяводы і ў часе замірэння дзейнічаюць па-ваеннаму. Перамовы, вядома, не маглі мець канструктыўнага зместу. А на Ўкраіне ўжо праходзілі сустрэчы камісараў Рэчы Паспалітай Казіміра Еўлашэўскага ды Станіслава Бянеўскага з упаўнаважанымі ад казакаў, дзе яны абмяркоўвалі ўмовы далучэння ўкраінскіх земляў да Кароны.

Пакуль пад Вільняй цягнуліся бясплённыя размовы, абодва бакі рыхтаваліся да ўзнаўлення ваенных дзеянняў, якія, дарэчы, маглі пачацца яшчэ ўвесну 1658 г. Царскі ўрад толькі ў сакавіку перакінуў у Вільню 5 свежых палкоў. Да ваяводы Міхайлы Шахоўскага амаль няспынна ішлі падмацаванні, боезапасы, вазы з харчам. Маючы сур'ёзныя сілы, ён перадаў з Вільні 6 палкоў ратнікаў і некалькі тысячаў шляхты ў падпарадкаванне ваяводу Далгарукаму.