1 – дәріс сабағы.. Кәсіпкерліктің даму эволюциясы, мәні, қызметтері мен қағидалары

1 – дә ріс сабағ ы.

Кә сіпкерліктің даму эволюциясы, мә ні, қ ызметтері мен қ ағ идалары

Сабақ тың мақ саты: « Кә сіпкерлік» тү сінігінің мә нін, кә сіпкерлік пә нін, функциялары жә не ә леуметтік-экономикалық маң ыздылығ ын анық тау. Кә сіпкерліктің даму эволюциясы кө рсету.

Негізгі тү сініктер:

1. нарық тық экономика

2. кә сіпкерлік

3. бизнес

4. Кә сіпкерліктің жаң ашылдық (инновациялық ) қ ызметі

5. кә сіпкерліктің жалпы экономикалық қ ызметі

6. кә сіпкерліктің ә леуметтік қ ызметі

7. кә сіпкер

8. менеджер

9. бизнесмен

10. кә сіпкерлік объектілері

11. кә сіпкерлік субъектілері

12. кә сіпкерліктің еркіндік қ ағ идасы

13. кә сіпкерліктің заң дылық қ ағ идасы

14. Ричард Контиллион (Richard Cantillion)(1725ж)

15. Джозеф Шумпеттер (Joseph Schumpeter) (1910ж)

Дә ріс сабағ ының жоспары:

1. Кә сіпкерлік: тү сінігі жә не пайда болу заң дылық тары

2. Кә сіпкерлікті зерттеу мектептері

3. Кә сіпкерліктің негізгі қ ағ идалары

4. Кә сіпкерлік қ ызметтің объектілері жә не субъектілері

Тақ ырыптың қ ысқ аша мазмұ ны:

2015 жылғ ы 29 қ азандағ ы Қ Р Кә сіпкерлік Кодексінің 2-бабында: Кә сіпкерлік деп - азаматтардың, оралмандардың жә не заң ды тұ лғ алардың мү лікті пайдалану, тауарларды ө ндіру, сату, жұ мыстарды орындау, қ ызметтер кө рсету арқ ылы таза кіріс алуғ а бағ ытталғ ан, жеке меншік қ ұ қ ығ ына (жеке кә сіпкерлікке) не шаруашылық жү ргізу немесе мемлекеттік кә сіпорынды жедел басқ ару қ ұ қ ығ ына (мемлекеттік кә сіпкерлікке) негізделген дербес, бастамашыл қ ызметі болып табылады. Кә сіпкерлік қ ызмет кә сіпкер атынан, оның тә уекел етуімен жә не мү ліктік жауапкершілігімен жү зеге асырылады.

Кә сіпкерліктің алғ ашқ ы теориялық тұ жырымдамасы 1725-1730 жылдар аралығ ындағ ы Ричард Контиллион (Richard Cantillion) ең бектерінде кө рсетілген.

Кә сіпкерлік – адам қ ызметінің ерекше саласы жә не ол ең бектің басқ а тү рлерінен оқ шауланып тұ рады. Бұ ғ ан кезінде атақ ты неміс экономисі Гарвард университетінің профессоры Иозеф Алиоз Шумпетер мә н берген. Ол былай деп айтқ ан «Кә сіпкер болу – басқ аның істегенін істемеу».

Екінші жағ ынан кә сіпкерлер – алдымен кә сіпкерлік жұ мысты ұ йымдастырушылар. Ол туралы француз экономисі Жан Батист Сэй былай деген: «Кә сіпкер – адамдарды ө ндірістік шең бер ауқ ымында ұ йымдастыратын адам». Тө менгі кестеде кә сіпкерлік тү сінігіне деген тү рлі тә сілдер эволюциясы кө рсетілген.

Экономикалық ә дебиеттерде кә сіпкерлік пен бизнес ұ ғ ымдарын балама тү рінде қ арастыру жиі кездеседі. Бизнес пен кә сіпкерлік жақ ын ұ ғ ымдар болғ анымен, оларды бір – бірімен баламалап, тең естіріп қ арауғ а болмайды.

Бизнес – табыс ә келетін кез келген қ ызметтің тү рі. Ал, кә сіпкерлік болса – новаторлық іс.

Кесте 1 - Кә сіпкерлік тү сінігінің эволюциясы

Ғ алымдар	Теорияларының негізгі тү сініктері
Ричард Контиллион (Richard Cantillion) (1725ж)	- кә сіпкер – ө зіне жұ мыс орынды ө зі жасайтын адам - кә сіпкер белгісіздік пен тә уекелжағ дайларындажұ мысжасайды - кә сіпкернарық талаптарынасә йкесә рекететуікерек
Николас Бауде (Nicolas Baudeau) (1767ж)	- кә сіпкер – ең алдыменинновациялық менеджер - кә сіпкерлер мен меншік иесінің арасында айырмашылық тар бар - кә сіпкердіқ олдау керек жә неарнайыоқ ытуқ ажет
Жан Батист Сэй (Jean Baptist Say) (1810ж)	- кә сіпкерлік ең бек – ең бек, жер, капиталсияқ тыө ндірістің негізгіфакторыболыптабылады - кә сіпкерлер белгілі бір моралдық жә не кә сіби қ асиеттерге ие болуы керек - кә сіпкербелгісіздікжағ дайындажұ мысжасайдыжә некә сіпорыналдындатұ рғ анқ иындық тардыжең уікерек
Карл Менджер (Karl Menger) (1871ж)	- кә сіпкер шешім қ абылдауда тө рт кезең ді ұ стану керек: ақ параттарды жинау, экономикалық есептеулер, ө німді таң дау жә не ө ндірістік жоспардың орындалуын басқ ару
Альфред Маршалл (Alfred Marshall) (1890ж)	- кә сіпкер мен менеджер ө з қ ызметтерінде ерекшеліктерге ие, сә йкесінше оларғ а тү рлі талаптар қ ойылады - кә сіпкер міндеті – ең бекті, капиталды қ озғ алысқ а ә келу, жоспар жасау жә не оның орындалуын ұ йымдастыру
Джозеф Шумпеттер (Joseph Schumpeter) (1910ж)	- кә сіпкерліктің мә ні жаң а ө ндіргіш кү штерді ұ йымдастыру болып табылады - кә сіпкерлік қ ызмет бағ ыттары: 1) жаң а ө нім немесе қ ызмет тү рлері; ө ндірістің жаң а ә дістері; ө ткізудің жаң а нарық тары; қ амсыздандырудың жаң а кө здері; ұ йымдастырудың жаң а нысандары. - кә сіпкер – ә леуметтік-экономикалық инноватор - кә сіпкерө зінің ең бегіменжаң апайдатү рін – кә сіпкерліктабыстыжасайды
Франк Найт (Frank Knight) (1921ж)	- кә сіпкер капитал иесі де болуы керек - кә сіпкердің негізгі атқ аратын қ ызметі – ұ йымдастыру мен бақ ылау - кә сіпкер ө з ойын қ оргай білуі керек жә не қ иыншылық тарды жең е алуы қ ажет
Давид Макклеланд (David Mc. Clelland) (1961ж)	- кә сіпкер болашақ нә тижелерді болжау қ абілеті, тә уекелге бару қ асиеттеріне ие болуы керек
Питер Друкер (Peter F. Druker) (1964ж)	- алғ ашқ ы болып пайда алу ү шін мү мкіншіліктер тү сінігін енгізді - кә сіпкер міндеті – ресурстарды тиімділігі тө мен салалардан тиімділігі жоғ ары салаларғ а ауыстыру
Харви Либенстейн (HarveryLeibenstein) (1978ж)	- Кә сіпкер тү рлі нарық тық жағ дайларда жұ мыс жасай білулері керек: тұ рақ ты нарық жағ дайында да, жә не жаң а белгісіз нарық жағ дайында да

Нағ ыз кә сіпкер – ол ө нертапқ ыш адам. Сондық тан бизнеспен айналысатын адамдар, осы кө зқ арас тұ рғ ысынан ешуақ ытта кә сіпкер бола алмайды.

Экономикалық ғ ылымда «кә сіпкерлік қ абілеттілік» деген ұ ғ ым бар.

Кә сіпкерлік қ абілеттілік дегеніміз адамның бизнесте жаң алық ты аша білу қ абілеттілігі, бірақ бизнеске қ атысатындардың барлығ ының қ олынан бұ л келе бермейді.

Яғ ни кә сіпкерлік дегеніміз – бұ л адамдар мен олар қ ұ рғ ан бірлестіктердің белсенді, дербес шаруашылық қ ызметі.

Тағ ы айта кететін мә селе, кә сіпкерлікті тү сіндіре келгенде мынадай екі жағ дайғ а мә н беру керек: біріншіден, коммерциялық бағ ыт-бағ дарғ а, тә уекелге бел буушылық пен дербестікке, бастағ ан ісін аяғ ына дейін жеткізуге, кездескен кедергілерді жең е білуде; екіншіден, экономикада, ұ йымдастыру ісінде тапқ ырлық пен жаң ашылдық танытуғ а, ғ ылыми-техникалық прогреске жетуге тікелей қ атысты.

Кә сіпкерлік ө з бастауын ғ асырлар терең інен алып жатыр. Алайда ң арық атрибуты ретінде ол нарық тық экономика кезең інде айқ ын кө ріне бастады.

А. Смит кә сіпкерді коммерциялық идеяны жү зеге асыру жә не пайда алу ү шін экономикалық тә уекелге баратын меншік иесі ретінде сипаттады. Қ азіргі таң да да осы тұ жырым ө з актуалдылығ ын жоғ алтқ ан жок.

Қ азақ стан заң ында: кә сіпкерлік азаматтар мен бірлестіктердің пайда алуғ а бағ ытталғ ан жә не олардың тә уекел етуімен, сондай-ақ мү ліктік жауапкершілігі негізінде жү зеге асырылатын ынталы қ ызметі.

Барлық шаруашылық қ ызметін емес, тек тә уекелмен, ынтамен, іскерлікпен, дербестікпен, жауапкершілік жә не белсенді іздеумен байланысты шаруашылық қ ызметті кә сіпкерлік қ ызмет деп санауғ а болады. Олардың бә рі кә сіпкерліктің белгілері болып табылады.

Кә сіпкерліктің негізгі белгілеріне жататындар:

- шаруашылық субъектілерінің дербестігі жә не тә уелсіздігі;

- экономикалық мү дделілігі;

- шаруашылық тә уекелетуіжә нежауапкершілігі;

- белсендіізденуі;

- жаң алық тығ ы.

Кә сіпкерлік экономикада маң ыздыорынғ а ие бола отырып бірқ атар маң ызды қ ызметтерді атқ арады:

- жалпы экономикалық;

- ресурстық;

- шығ армашылық –ізденушілік немесе инновациялық;

- ә леуметтік;

- ұ йымдастырушылық.

Қ Р Кә сіпкерлік Кодексінің 23-бабына сә йкес кә сіпкерлік субъектілеріне жататындар: к ә сіпкерлік қ ызметті жү зеге асыратын азаматтар, оралмандар жә не мемлекеттік емес коммерциялық заң ды тұ лғ алар (жеке кә сіпкерлік субъектілері), мемлекеттік кә сіпорындар (мемлекеттік кә сіпкерлік субъектілері)

Кә сіпкерлік субъектілерінің міндеттері:

1) Қ Р заң намасын, жеке жә не заң ды тұ лғ алардың қ ұ қ ық тары мен заң ды мү дделерін сақ тауғ а;

2) Қ Р заң намасының талаптарына сә йкес тауарлардың, жұ мыстардың, кө рсетілетін қ ызметтердің қ ауіпсіздігі мен сапасын қ амтамасыз етуге;

3) тауарларды, жұ мыстарды, кө рсетілетін қ ызметтерді тұ тынушыларғ а тауарлар, жұ мыстар, кө рсетілетін қ ызметтер туралы толық жә не анық ақ парат беруге;

6) табиғ атты сақ тауғ а жә не табиғ ат байлық тарына ұ қ ыпты қ арауғ а;

7) табиғ и жә не энергетикалық ресурстарды пайдаланудың жә не қ ызметті жү зеге асыру процесінде оларды басқ арудың тиімділігін арттыруғ а;

Кә сіпкерліктің объектілері: шаруашылық қ ызметтің кез-келген тү рлері, коммерциялық делдалдық, инновациялық, кең ес беру іс-ә рекеттері, қ ұ нды қ ағ аздармен операциялар.

Қ айталауғ а арналғ ан сұ рақ тар:

1. Кә сіпкерлік терминінің эволюциясын қ ысқ аша сипаттаң ыздар.

2. «Кә сіпкер – ө зіне жұ мыс орынды жасайтын адам» деп қ ай ғ алым айтқ ан, тү сініктемесін келтірің іздер.

3. Кә сіпкерлікті ө ндірістің тө ртінші факторы деп атағ ан ғ алым кім, неліктен?

4. Қ азақ стандағ ы, ә лемдегі табысты кә сіпкерлерді атаң ыздар, олардың қ ызметіне сипаттама берің іздер.

5. «Кә сіпкер болып туылады» деген тү сінік сіздің ойың ызша дұ рыс па, ә лде кез-келген адам кә сіпкер бола алады ма? Мысалдар арқ ылы тү сініктеме берің іздер.

6. Бизнесті іске асырудағ ы қ олайлы мү мкіншіліктер дегеніміз не, қ алай ойлайсыздар?

7. Д. Куратко бойынша кә сіпкерлік туралы 10 миф келтіріп, ә рқ айсысын талдаң ыздар.

8. Бизнес ү шін команданың маң ызы қ андай, не ү шін мағ ызды екенін тү сіндірің іздер. Командада кім болуы керек, неліктен?

9. Кә сіпкерліктің атқ аратын қ ызметтері мен қ ағ идаларына сипаттама беріп, жеке жеке анық таң ыздар.

10. Табысты кә сіпкердің жеке қ асиеттері, басқ а адамдардан басты айырмашылығ ын атап кө рсетің іздер.

Ә дебиеттер:

1. Куратко Д. Ф. Кә сіпкерлік: теория, процесс, практика. 10-басылым. Алматы: Ұ лттық аударма бюросы, 2018 жыл – 480 бет

2. А. М. Есиркепова / Кә сіпкерлік: Оқ у қ ұ ралы. – Қ арағ анды: «Ақ нұ р баспасы». – 2017. – 268 бет.

3. А. Н. Токсанова Основы предпринимательской деятельности. – Астана, 2007. – 480 с.

4. А. А. Нұ рғ алиева, Б. С. Корабаев Кә сіпкерлік. оқ у қ ұ ралы / Алматы: Экономика, 2016. - 275, [1] б.

5. Қ Р Кә сіпкерлік кодексі. 29. 10. 2015ж (01. 08. 2019ж. толық тырулар жә не ө згерістермен ) https: //egov. kz

6. www. atameken. co. Atameken Academy онлайн-платформасының материалдары

7. Оқ у материалдары http: //www. startup-course. com/

8. https: //startupnetwork. kzматериалдары