Nyzam al - Mülk we onuň « Syýastnama» eseri

Beý ik Seljukly imperiý asynyň iň tanymal ş ahsyý etleriniň biri – de Nyzam al - Mü lkdir. Onuň ö z guluk eden dö wletine eden hyzmaty, galdyran dö wlet, syý asy ý ö relge iş lerine degiş li ajaý yp iş leri hä li – bu gü nem ö z gymmatyny ý itirmä n gelý ä r. Bu meş hur tü rkmen ý aş ulysy dogursynda taryhyň kü ti – kü ti, sary gatlarynda sansyz ý atlamalar bar.

Geliň ş olaryň birine ý ü zlenmek arkaly Nyzam al - Mü lkiň dö wlet baş yna geliş i we onuň orny hakynda sö hbet edeliň . Orta asyrndan sö hbet aç ý an « Kä mil taryh» atly kitabyň awtory Yzzeddin ibn Esir ö z kitabynyň « Dö wlet iş leriniň Nyzam al - Mü lke ynanylmagynyň beý any » atly bö lü minde ş eý le beý anat berý ä r: “Has soň soltan Mä lik ş anyň esgerleri ilatyň mallaryna el uzatdylar we: «Soltanyň bize zat bermegine Nyzam al – Mü lk pä sgel bolý ar» diý diler. Ilat esgerleriň zulumyna sezewar bolý ardy. Nyzamylmü lk hem bolý an zatlary soltana gü rrü ň berdi. Bu bidü zgü nç ilikleriň dö wletiň gowş amagyna, ş ä herleriň weý ran bolmagyna we hä kimý etiň gü ý ç den gaç magyna sebä p bolý andygyny aý tdy. Soltan Mä lik ş a hem Nyzamylmü lke:

― Sen nä hili laý yk hasaplasaň, ş eý le hem et ― diý di.

Nyzam al – Mü lk hem oň a:

― Men seniň buý rugyň bolmasa, hiç zat edip bilmerin ― diý di.

Onda soltan:

― Uly-kiç i ä hli dö wlet iş lerini saň a tabş yrý aryn, sen atam hö kmü ndesiň ― diý di we ony goldajakdygyna ant iç di. Ş eý le hem Nyzam al - Mü lkü ň ykta ý erleriniň ü stü ne tä zelerini goş dy, bularyň arasynda Nyzam al - Mü lkü ň doglan ý eri Tus ş ä heri hem bardy. Oň a halat geý dirdi we atabeg diý ip yglan etdi. Nyzamylmü lk hem bu wezipede mert, gaý duwsyz we adalatly iş lä p, ö zü niň ahlak hä siý etlerini gö rkezdi. Onuň ý agş y ahlagyna degiş li bir waka hem ş u hadysadyr: «Bir gezek garyp we naç ar bolan bir aý al Nyzam al - Mü lkden kö mek islä p geldi. Nyzam al – Mü lk hem ony diň lemä ge durdy. Ş ol mahal hajyplaryň (wezirleriň ) biri gelip, Nyzamylmü lke onuň ý anyndan gitmegini we onuň arzy-halyny diň lemezligini isledi. Nyzamylmü lk hajybyň ö zü ni alyp barş yna: «Men seni munuň ý aly biç ä relere kö mek et diý ip bilmedim. Emirleriň we emeldarlaryň saň a mä tä ç ligi ý okdur» diý di we ony hajyplyk wezipesinden boş atdy ».

Nyzamylmü lk soltanlygyň baş weziri bolandan soň, otuz ý yllap ş ol iş ini dolandyrypdyr. Ol ý erine ý etirý ä n kä rinde baş arjaň lygyny gö rkezmek bilen uly abraý a eý e bolup, imperiý anyň «baý dagy » hasaplanypdyr. Kitapda « Amydylmü lkü ň tussag edilmeginiň we ö ldü rilmeginiň beý any » atly bö lü miň ü sti bilen bu ý agdaý gö rmek bolý ar:

« Bu ý yl soltan Alp Arslan Togrul begiň weziri Amydylmü lk Abu Nasr Mansur ibn Muhammet Kunduryny tussag etdi.

Onuň sebä bi ş eý ledi: Amydylmü lk soltan Alp Arslanyň weziri Nyzamylmü lkü ň ý anyna gidip, onuň ö ň ü ne bä ş ý ü z dinar taş lady. Soň hem ö tü nç sorap ç ykyp gitdi. Ş ol mahal ilatyň kö pü si hem Amydylmü lk bilen bilelikde gidipdi. Bu ý agdaý dan soň soltan Alp Arslana:

— Amydylmü lk soň baş yň a bela bolup dö rä ý mesin – diý diler, ol hem Amydylmü lki tutup, Merweruza[1] iberdi. Ol bir ý yllap zyndanda ý atdy. Soň onuň ý anyna iki sany adam iberdiler. Olar gelende Amydylmü lk gyzdyryp ý atyrdy. Olar Amydylmü lke:

— Eden etmiş leriň we gü nä leriň ü ç in toba et – diý diler. Ol hem toba etdi, maş galasynyň ý anyna baryp, olar bilen hoş laş dy. Soň ş ol ý erdä ki bir metjitde iki rekat namaz okady. Ol: «Men ogry dä l» diý di.

Onuň donunyň bir ý erini ý yrtyp, onuň bilen gö zlerini daň dylar we ony gylyç lap ö ldü rdiler. Ol gurban aý ynda ö ldü rildi. Kesilen kellesi halypanyň debiki[2] matasyna we halypalaryň ý anynda saklaný an pygamberiň donuna saraldy. Jesedi bolsa Kundura iberilip, ol ý erde kakasynyň ý anynda jaý landy. Ol ö ldü rilende kyrk tö weregi ý aş yndady.

Amydylmü lkü ň soltan Togrul begiň hyzmatyna girmeginiň sebä bi ş eý ledi: «Soltan Nyş apura gelensoň, arassa arapç a bilý ä n kä tip gö zledi. Onda Abu Sehmiň kakasy bolan Muwaffak oň a Amydylmü lki gö rkezipdi. Ykbal oň a ý ar boldy. Ol arassa gepleý ä n adamdy. Onuň pyç ak bilen saç syrý an bir tü rkmen hyzmatkä ri hakynda dü zen ş ygry hemme ý ere ý aý rapdy».

Amydylmü lk agtady. Togrul beg ony bir aý ala sö z aý tmak ü ç in gudaç ylyga iberdi. Ý ö ne Amydylmü lk ol aý ala ö zi ö ý lenipdi. Soltan hem ony tutup getirdip, biç di. Ý ö ne wezipesinden aý yrmady.

Baş ga bir gü rrü ň e gö rä, duş manlary Amydylmü lkü ň ol aý ala ö ý lenendigi barada gü rrü ň ç ykardylar. Ol hem soltanyň ö zü ni ö ldü rmeginden gorkup, janyny halas etmek ü ç in, ö zü ni biç dirdi.

Amydylmü lk ş apygylara[3] diý seň duş mandy. Ymam Ş apyga[4] dil ý etirerdi. Ş apygylara garş y ş eý le bir ganym duş mandy welin, Horasan mü nberlerinden rafyzylara[5] lagnat okamak ü ç in soltandan rugsat sorady. Soltan hem bu meselede oň a rugsat berensoň, ol rafyzylaryň lagnatlanmagyny buý ruk berdi we eş garylary[6] hem rafyzylaryň arasyna goş up, olara hem lagnat okatdy. Horasan alymlaryndan Ymam Abylkasym Kuş eý ri, Ymam Abylmagaly Jü weý ni we beý lekiler muň a garş y ç ykyp, Horasany terk etdiler. Ymamyl-Harameý n[7] Abylmagaly Juweý ni Amydylmü lk dü ný ä den ö tý ä nç ä dö rt ý yllap Mekgede ý aş ap, sapak berdi. Ş onuň ü ç inem oň a Ymamyl-Harameý n lakamy dakyldy. Nyzamylmü lk wezir bolansoň, ý urtlaryny terk edenleri yzyna getirtdi we olara hormat-sylag bildirdi. Rowaý at ediliş ine gö rä, Amydylmü lk soň Ymam Ş apyga dil ý etirendigi ü ç in toba edipdir.

Ö rä n geň galaý maly zat, Amydylmü lk Horezmde biç ildi, gany Merwde dö kü ldi, jesedi bolsa Kundurda depin edildi. Kelleç anagyndan galan ä hli ý erleri Nyş apurda gö mü ldi. Kelleç anagy bolsa Nyzamylmü lkü ň ý anyna, Kermana iberildi.

Ybrat alyň, eý, akyl eý eleri! Amydylmü lk ö ldü rilmeginiň ö ň ý anynda jellada: «Nyzamylmü lke aý t, tü rkmenleri wezirleri we diwan iş gä rlerini ö ldü rmä ge ö wreniş dirmek bilen, nä hili erbet iş etdiň! Beý lekiler ü ç in gazan guý usyna onuň ö zi dü ş er» diý ipdir ».

Seljuklar imperiý asynyň rowaç lanmagy ü ç in soltanlar minneti Nyzamylmü lkden ç ekmeli bolupdyrlar. Ol ý ö ne bir wezir bolman, eý sem dura – bara dö wleti edara etmek iş ini tutuş laý yn ö z elinde jemleý ä r. Gü nlerde bir gü n ş eý le waka bolupdyr:

Dö rt tirkeş igiň birinji aý ynyň baş ynda soltan Reý den Genjä tarap gaý dý ar. Rumlar bilen sö weş mek we jyhat etmek maksady bilen Merewense barypdyrlar. Merentde gezip ý ö rkä, onuň ý anyna birnä ç e gezek Rum gazawadyna ç ykan Togtegiň atly tü rkmen emiri gelip gidý ä r. Bu emiriň ý anynda kö p sanly tü rkmen bar eken, bular jyhada ö wreniş ipdiler we ol ý erlere beletdiler. Tugtegin soltany Rum ý urduna ý ö riş etmä ge hö weslendirdi we oň a Rum ý urduna tarap ý oly gö rkezmä ge we ý olbaş ç ylyk etmä ge sö z berip, kepil geç di. Soltan hem onuň bilen birlikde ý ola ç ykypdyr. Esgerler bilen bilelikde ol sebitlerdä ki dar geç elgelerden we dar ý ollardan geç ip, Nahyç ewana barypdyrlar. Soltan Araz ç aý yny geç mek ü ç in gä miler gurulmagyna buý ruk berý ä r. Oň a: «Genjä degiş li bolan Hü weý we Selenias ş ä heriniň ý aş aý jylary tabyn bolmagyň ş ertini ý erine ý etirmediler we ş ä herlerine girip, goraga geç diler» diý ip habar berý ä rler. Soltan hem bu sö zleri eş idip, Horasanyň hä kimini olaryň ü stü ne iberipdir we olary boý un bolmaga ç agyrypdyr. «Eger boý un bolmasalar, ony ederin, muny ederin» diý ip, haý bat atypdyr. Hü weý we Selenias ilaty hem oň a tabyn boldular we soltanyň tarapdarlarynyň we esgerleriniň arasyna goş uldylar. Ş eý dip, soltan Alp Arslanyň daş -tö wereginde birnä ç e hö kü mdar we ä girt uly goş un ý ygnanypdyr.

Soltan esger ý ygnama we gä mi gurma iş ini ý erine ý etirensoň, Gü rjü stan ý ö riş ine ç ykypdyr. Goş undaky ý erine ogly Mä lik ş a bilen weziri Nyzamylmü lki belledi. Nyzamylmü lk we Mä lik ş a ş ol ý erdä ki bir galanyň ü stü ne ý ö riş etdiler. Ilat galadan inip, esgerleriň bir bö legini dyr-pytrak edipdir we olaryň bir bö legini gyrypdyr. Mundan soň Nyzamylmü lk bilen Mä lik ş a hem atlaryndan dü ş ü p, galadakylar bilen sö weş e girý ä rler, ü stlerine hü jü m edip, galanyň serkerdesini ö ldü ripdiler we ş eý dip, musulmanlar galany eý elä pdirler. Ol ý erden Surmary galasyna gidipdirler. Bu galanyň iç inde akar suwlar we bossanlar bar eken. Olar sö weş ip, bu galany eý elä nlerinden soň, ilaty galadan daş ary ç ykarý arlar. Surmarynyň ý anynda baş ga bir gala hem bardy. Mä lik ş a ol ý eri weý ran etmek islä pdir, ý ö ne Nyzamylmü lk Mä lik ş anyň bu iş ine pä sgel beripdir, oň a «Bu ý er musulmanlar ü ç in uç galasydyr» diý ip, ol ý eri ynsanlar, mal-mü lk we ý araglar bilen doldurdý ar. Soň bu galalary Nahyç ewan emirine berdirý ä r.

Mä lik ş a bilen Nyzamylmü lk ş ondan soň Merý em Niş in ş ä herine ý ö riş edý ä rler. Bu ý erde kö p sanly monah, ruhany, hristian hö kü mdarlary we olara degiş li ilat bar eken. Olar bu ş ä heriň ilatyna ý akynlaş mak ü ç in ç ä re gö zleý ä rdiler. Merý em Niş in ö rä n berk ş ä herdi. Galalary belent we mä kä m daş lardan edilendi, gurş un we demirler bilen biri-birine daň lypdy, ý anynda hem uly bir derý a bardy. Nyzamylmü lk sö weş mek ü ç in gerek bolan gä mileri we beý leki zatlary taý ý arladypdyr we sö weş e giripdir. Sö weş gije-gü ndiz dowam edý ä r. Nyzamylmü lk esgerlerini nobat boý unç a sö weş dirý ä rdi. Kapyrlar muň a garş y durup bilmediler we ejizlediler. Musulmanlar ş ä heriň galasyna ç enli gelip ý etý ä rler, merduwanlary galalara sö ý ä pdirler we galanyň ç ü r depesine ç enli ç ykypdyrlar.

Ş ä her ilaty musulmanlary galanyň ü stü nde gö rü p, gaý gy-gama dü ş ü pdirler hem- de eden iş lerine puş man edipdirler. Mä lik ş a bilen Nyzamylmü lk ş ä here girip, buthanalary ý ykyp ý umurmaga baş ladylar. Ilatyň kö pü sini gyrdylar. Olaryň kö pü si bolsa musulman bolup, ö ldü rilmekden halas boldy.

Ş ondan soň Alp Arslan ogly Mä lik ş any we Nyzamylmü lki ý anyna ç agyryp, Allanyň ogluna nesip eden bu ý eň ş ine begendi. Mä lik ş a ý ol ugrundaky birnä ç e galalary hem basyp alypdy, sansyz-sajaksyz hristiany hem ý esir alypdy. Seljuk goş unlary soň Subizş ä here ý ö riş etdiler. Bu ş ä heriň ilaty bilen musulmanlaryň arasynda aý ylganç sö weş baş landy. Kö p musulman ş ehit boldy. Soň Allatagala ý eň ş i Alp Arslana nesip etdirý ä we Alp Arslana Subizş ä heri eý eledý ä r.

Soň olar Agallal ş ä herine tarap ý ö rediler. Bu ý eri berk ş ä herdi, galalary beý ikdi, gü ndogar we gü nbatar taraplarynda beý ik bir dag bardy. Dagda hem birnä ç e gala bolupdyr. Daglygyň demirgazygynda hem gü nortasynda geç mesi ö rä n kyn bolan uly bir derý a aký an eken. Musulmanlar muny gö rü p, ş ä heri eý elä p bilmeris ö ý dü pdirler. Ş ä heriň hä kimi gü rjü di, ý okardaky ady agzalan ş ä herler hem onuň kydy. Soltan derý anyň ü stü nden uly bir kö pri gurdurý ar. Sö weş gyzyş dy, ý agdaý gorkunç dy. Ş ol mahal ş ä herden iki sany adam ç ykyp, kö mek we aman dileý ä r. Soltandan ö zleri bilen birnä ç e esger ibermegini soraý arlar.

Alp Arslan hem olar bilen bile saý lama goş undan ybarat goş un iberý ä r. Bu esgerler diwardan geç ip-geç mä nkä ler, ş ä herdä ki gü rjü ler tarapyndan gabawa alynypdyrlar we sö weş e giripdirler. Musulmanlaryň kö pü si gyrylý ä r. Geç idiň darlygy sebä pli musulmanlar gaç maga mü mkinç ilik tapmaý arlar.

Soň ra gü rjü ler ş ä herden ç ykyp, seljuk goş unlarynyň ü sü ne ç ozupdyrlar. Ö rä n aý ylganç sö weş baş laný ar. Soltan ş ol mahal namaz okaý ardy, dat-bidat seslerini eş itse-de, namazyny gutarý anç a ý erinden turmady. Namazyny gutaransoň, atyna mü nü p, duş manyň ü stü ne eň di.

Musulmanlar hem «Allahu ekber»[8] sö zleri bilen duş manyň ü stü ne hü jü m etdiler. Duş man derbi-dagyn bolup, yza gaç yp, ş ä here girdi. Musulmanlar hem olar bilen bile ş ä here girdiler. Soltan Alp Arslan hem ş ä here girip, ş ä heri eý eledi. Ş ä heriň ilatynyň bir bö legi hem bir kü ň rä niň iç ine girip bukulypdyr. Soltan hem kü ň rä niň daş -tö weregine odun ü ý ş ü rmä gi we olary otlamagy buý ruk berdi. Bu buý ruk ý erine ý etirildi we kü ň re iç indä kiler bilen bilelikde ý andy. Soň ra soltan goş unyň dü ş legine gelý ä r. Musulmanlar bu ş ä herden sansyz-sajaksyz olja alypdyrlar.

Gije garaň ky gatlyş ansoň, gü ý ç li ý el turý ar. Kü ň rä niň ý anan ý erinde ot heniz sö nmä n eken. Ý el ody daş -tö werege ý aý radý ar we ş ol ş ä her tutuş lygyna oda ý aný ar. Bu hadysa 456-njy ý ylyň rejep aý ynda bolup geç ipdir. Mundan baş ga-da soltan bu ş ä heriň ý anynda bar bolan bir berk galany hem eý eledi. Ol ý erden Kars we Any ş ä herine ý ö redi. Anynyň ý akynynda bolan Seý lwurda we Newre atly iki obanyň ilaty yslamy kabul edý ä rler. Monastyrlaryny ý ykyp, ý erine metjit gurypdyrlar.

Soltan ol ý erden Any ş ä herine tarap gaý dý ar. Ş ä her ö rä n berk mä kä m eken onuň dö rtden ü ç bö legi Araz ç aý y bilen gurş algydy. Beý leki tarapynda bolsa ö rä n gü ý ç li aký an bir derý a bardy. Derý a atylan uly daş lar hem togalanyp gidý ä rdi. Ş ä here gidý ä n ý ol berk daş dan gurlan galanyň hendeginden geç ý ä rdi. Any ö rä n uly we ö sen, ilaty kö p, bä ş ý ü z tö weregi buthanasy bar bolan ş ä her eken. Soltan Alp Arslan bu ý eri gabaý ar, ý ö ne esgerler bu galanyň berkdigini gö rü p, ý eň iş den umytlaryny ü zý ä rler. Soltan agaç dan diň gurduryp, iç ine esgerleri ý erleş dirdi, ü stü ne manjanyk gurdurypdyr we mergenleri ý erleş diripdir. Netijede, esgerler diň iň ü stü nden rumlary gö rý ä rdiler. Musulmanlar galany ý ykmak maksady bilen ö ň e baka gidý ä rler. Ý ö ne, garaş lmadyk ý erden Allanyň kö megi hö kmü nde, baş ga bir ý agdaý emele gelý ä r, galanyň bir burç y ö z-ö zü nden ý ykylý ar. Pursatdan peý dalanyp, musulmanlar iç eri girip, ş ä her ilatyny gyrý arlar, hatda ö lü lerden ý aň a ş ä heriň iç ine girer ý aly bolmadyr, alnan ý esirler hem ş onç a bar eken.

Bu ý eň iş bilen baglanyş ykly buş luk habarlary bü tin ü lkä ý aý radylý ar. Musulmanlar ş atlaný arlar. Ý eň iş nama Bagdatdaky halypanyň kö ş gü nde okalypdyr. Halypa hem soltana ö wgi we dogalar ý azylan hat ý azyp ugratý ar.

Soltan Alp Arslan serkerdeleriniň birini uly goş una baş edip, Anyda goý up gaý dý ar. Gü rji hö kü mdary Alp Arslana ilç i iberip, ý araş yk isledi. Soltan hem her ý yl jizý e[9] tö lemek ş erti bilen ý araş yk teklibini kabul etdi.

Soltan Anydan gaý dyp gelý ä rkä Yspyhana bardy, ol ý erden Kermana geç di we bu ý erde dogany Gurt beg tarapyndan garş y alyndy. Soň Kermandan Merwe geç di we ogly Mä lik ş any Mawerannahr hö kü mdary Hanyň gyzyna ö ý lendirdi. Ş ol ý erde hem olar ö rü k ö ý ü ne girdiler. Soltan beý leki ogly Arslan ş any Gaznaly hö kü mdarynyň gyzyna ö ý erdi. Ş eý dip, iki nesilş alyk, ý agny seljuklar bilen gaznalylaryň arasynda agzybirlik emele gelý ä r.

Nyzamylmü lk her nä ç e tanymal bolsa – da beý leki ynsanlar ý aly adamdy. Taryhyň ç arhy ş a bol – geda bol, soltan bol – hemme kiş ini ö z degirmeninden geç irý ä r. Nyzamylmü lk hem soň a – baka Seljuklaryň imperiý asynyň bitewü ligini saklamaga hö rde gelip bilmä ndir, ö z meý illeş diren iş lerini amal edip bilmä ndir.

Seljuk mirasdü ş erleriniň aý ry – aý ry wekilleri, ý erli han – begler soltanlygy para – para edip bö lü p baý ladylar, ý erlerde hä kimlik eden seljuk begleri merkezi dö wlete boý un synman, baş – baş daklyga ý ü z urdylar. Su ý agdaý da – da Nyzamylmü lkiň hä kimý eti sö ý ü jiligi ç enden aş a tutaný erliligi 1092 – nji ý ylda onuň ö lü mine getirdi. Dogursyny aý tsak, Mä lik ş a Nyzamylmü lkden dynanyna begenmä nem durmandyr, sebä bi ol dö wleti soň a – baka diň e ö zi edara etjek bolup, diň e ö z diý enini gö gertjek bolup synanş ypdyr. Uzak ý yllap wezirlik eden Nyzamylmü lkiň ö lü mi hakynda Yzzeddin ibn Esir ö z «Kä mil taryh » atly kitabynyň « Nyzamylmü lkü ň ö ldü rilmeginiň beý any »bö lü minde ş eý le beý anat berý ä r: « Bu ý ylyň oraza aý ynyň onuna wezir Nyzamylmü lk Abu Aly Hasan ibn Aly ibn Yshak Nihawendiň tö wereklerinde ö ldü rildi. Nyzamylmü lk soltan bilen Yspyhanda gezip ý ö rdi we Bagdada gelý ä rdiler. Wezir Nihawendiň ý akynlaryna gelende, agzaç ardan soň, ö z ç adyryna barý arka, batynylardan deý lemli bir ý aş ý igit ş epagat ý a-da kö mek isleý ä n ý aly bolup oň a ý akynlaş dy we ý anyndaky hanjary bilen ony pyç aklap ö ldü rdi. Soň gaç yp barý arka, aý agy ç adyryň ý ü pü ne ilteş ip ý ykyldy, ony tutup, dessine ö ldü rdiler. Soltan hem Nyzamylmü lkü ň ç adyryna gidip, esgerlerini we beý leki adamlaryny kö ş eş dirdi.

Nyzamylmü lk Alp Arslanyň soltanlygyndan ö ň ki dö wü rde agasy [kakasynyň dogany] soltan Togrul begiň dö wrü nde Horasanyň hö kü mdary bolan mahallary wezirliginden daş gary otuz ý yllap wezir boldy. Ol indi garrapdy, 408-nji (1017-1018-nji) ý ylda dü ný ä inipdi.

Nyzamylmü lkü ň ö ldü rlmeginiň sebä bi ş eý ledi:

Nyzamylmü lk agtygy Osman ibn Jemalylmü lki Merwiň reý isligine belledi. Soltan Mä lik ş a hem uly hyzmatkä rlerinden we uly emirleriň biri bolan emir Kudany ş ihne hö kmü nde Merwe iberdi. Kudan bilen Osmanyň arasynda bir meselede dü ş ü niş mezlik we dawa-jenjel ç ykdy. Bu dawa-jenjel ý aş bolmagy, wezipesine we atasyna daý anyp ş ihnä ni tussag etmegi bilen gutarý ar. Osman soň ra Kudany gö ý berý ä r. Kudan hem arz-ş ikaý at etmek ü ç in, gö ni soltanyň ý anyna gaý tdy. Soltan Mä lik ş a hem Tä jeddö wle we Mejdilmü lk Balasany dagydan wezir Nyzamylmü lke bir hat iberý ä r. Soltan hatda ş eý le diý ý ä rdi: «Eger sen maň a soltanlykda ş ä rik, mü lkü mde ortagym bolsaň, munuň hem bir kadasy bardyr. Eger sen meniň naý ybym we maň a tabyn bolsaň, onda naý yplyk we tabynlyk ş ertlerine uý malysyň. Seniň ogullaryň her haý sy bir sebiti eý eledi we uly welaý ata hä kim boldy. Munuň bilen hem kanagat etmä n, dö wlet iş lerine garyş yp baş ladylar, ony-muny etmä ge baş ladylar» diý di we sö zi has hem uzatdy. Olaryň ý anynda emir Ý elberdi hem bardy. Ý elberdi soltanyň ý akyn adamlaryndandy we ynamly emirdi. Soltan oň a: «Olar her nä ç e gizleseler-de, Nyzamylmü lkü ň aý dan sö zlerini sen maň a ý etir» diý di.

Iberilen topar getirip, haty Nyzamylmü lke berdi. Nyzamylmü lk hem olara: «Soltanyň yza aý dyň: «Eger meniň soltanlygyň da we mü lkü ň de ortakdygymy bilmeý ä n bolsaň, onda bil. Sen bu gü nki mertebä ň e we ykbalyň a meniň garaý yş larym we meý illerim bilen geldiň. Kakasy ö ldü rilen gü n iş lerini nä dip alyp barandygymy neberesinden we beý lekilerden sora, olar pylan we pylan kiş ilerdir» diý di we ö zü ne garş y ç ykanlaryň adyny agzady. Soň bolsa: «Oň a garş y ç ykanlary nä dip tankyt edendigimi ý adyna salmaý army? Ş ol mahal maň a ý akyn durý ardy we garş y ç ykmaý ardy. Haç an-da iş leri ý ola salanymda, hemmeleri oň a tabynlyga salanymda, tertip-dü zgü ni ornaş dyranymda, ý akyn we daş ş ä herleri eý elä nimde, ý akyn we daş hemmeler oň a tabyn boldy. Indi hem ol meniň etmedik gü nä lerimi maň a ý ü kleý ä r, maň a aý dylý an tö hmetleri eş idip baş lady» diý di. Soň ý ene-de: «Meniň adymdan oň a aý dyň: «Kellesindaki ol tä jiň barlygy bu dö wet galama baglydyr. Bu ikisiniň ylalaş magy islenilý ä n ä hli zadyň bagy we ä hli gö rnü ş oljanyň sebä bidir. Bu dö wetiň gapagyny ý apsam, onuň tä ji hem ý ok bolar. Eger haý sydyr bir ü ý tgetmä we ç alş yryş kararyna gelen bolsa, onda bu ü ý tgeş me amala aş mazdan, gerek ç ä relerini gö rsü n. Gapy kakylmazdan ö ň ü rti baş yna geljek belalar barada pikir etsin we habardar bolsun» diý di we sö zi uzatdy. Soň hem olara: «Soltana meniň aý dan zatlarymdan islä niň izi aý dyň. Sebä bi onuň haý batlary we ý azgarmalary meni gaty gynandyrdy we ejizletdi» diý di.

Bu topar Nyzamylmü lkü ň ý anyndan ç ykansoň, ol ý erde bolup geç en zatlary soltandan gizlemä ge we weziriň doly tabynlyk iç indedigini we gü nä sizdigini aý tmak meselesinde ylalaş dylar. Hemmesi ö ý li-ö ý ü ne dagady. Gijä niň ý arysy bolupdy. Ý elberdi gö ni soltanyň ý anyna gitdi we bolup geç enleri oň a gü rrü ň berdi. Topardaky beý leki adamlar ertir irden soltanyň ý anyna geldiler, soltan olara garaş yp otyrdy. Olar Nyzamylmü lkü ň ö tü nç sorandygyny, tabynlykda dowam edý ä ndigini aý tdylar. Soltan olara: «Nyzamylmü lk beý le diý medi. Ol ş eý le diý di» diý ip, ä hli bolan zatlary aý dyp berdi.

Olar Nyzamylmü lkü ň hakyny we geç miş dä ki eden hyzmatlaryny gö z ö ň ü nde tutup, muny gizlin saklamagyny haý yş etdiler. Ý ö ne soň unda Nyzamylmü lke garş y kä bir ä tiý aç lyk iş leri gö rlü p baş landy we ol ö ldü rilip, bu iş tamam boldy. Nyzamylmü lkü ň ö lü minden otuz bä ş gü nden soň soltan Mä lik ş a hem ö ldi. Ş eý dip dö wlet dagady, gylyç ý ere gaç dy. Nyzamylmü lkü ň sö zi onuň keramatyna ý oruldy.

Ş ahyrlar Nyzamylmü lk barada birnä ç e mersiý e ý azdylar. Nyzamylmü lk barada aý dylanlaryň iň meş hurlarynyň biri hem Ş ibleddö wle Mukatyl ibn Atyý ý anyň ş u jü mleleridir:

Nyzamylmü lk Allanyň abraý dü rü di,

Zaman onuň beý ik gadryn bilmedi.

Wepalylygy ü ç in Alla hem ony,

Ý ene sadabyna― yzyna saldy.

Ö ldü rilenden soň biri Nyzamylmü lki dü ý ş ü nde gö rý ä r we ondan:

— Ý agdaý laryň nä hili? – diý ip soraý ar.

Ol hem:

— Kellä me demir hanjar bilen urulmadyk bolsady (ö ldü rilme hadysasy), ä hli iş lerim zerarly soraga ç ekilerdim — diý ip jogap berenmiş ».

Edebiý at:

1. Berdimuhamedow G. Garaş syzlyga, Halka, Watana guwanmak bagtdyr. Aş gabat., 2008.

2. Berdimuhamedow G. Eserler ý ygyndysy. Aş gabat., 2009.

3. Tü rkmenistan SSR-niñ taryhy I tom. Aş gabat 1959ý.

4. Tü rkmenistanyñ taryhy I kitap Aş gabat 1994ý

5. Rahymow N., Weliý ew S., Goý unlyý ew B.

Tü rkmenistanyň

taryhy boý unç a hrestomatiý a. Aş gabat, “Magaryf”,

1992.

6. Annanepesow M., Atagarryý ew Ý. Tü rkmenistan

taryhyndan materiallar (X-XVII asyrlar). Aş gabat,

“Magaryf”, 1995.

7. Yzzeddin ibn Esir. Kä mil taryh. Aş gabat., 2005.

[1] Merweruz – Tagtabazar.

[2] Debiki – Mü sü rde bir obanyň ady.

[3] Ş apygylar – dö rt sü nni amaly mezhebiň biri.

[4] Ymam Ş apygy – dö rt sü nni amaly mezhebiň biri bolan ş apygy mezhebini esaslandyryjy (150-204/767-819).

[5] Rafyzy – ş aý y mezhebinden bolan bir akym.

[6] Eş gary – iki sü nni ynanç mezhebine degiş li bolan ygtykady mezhep. Ymam Eş gary (w. 936) tarapyndan esaslandyrylý ar.

[7] Ymamyl-Harameý n - iki mukaddes ý eriň, ý agny Mekgä niň we Medinä niň ymamy.

[8] Manysy «Alla ö rä n beý ikdir».

[9] Jizý e – musulman bolmadyklardan alyný an salgyt.