ДЕРЕККӨЗДЕР

Кө не тү рркілер, Кө не тү ркі халық тары — б. з V-XIII ғ асырлары аралығ ында ө мір сү рген. Олардың алғ ашқ ы мекені Алтай аймағ ы болғ ан деп пайымдалады. Кө не тү ркілердің Еуразия тарихынан алар орнын академик А. П. Окладников былай деп тү йіндейді: “Сібірдегі кө не тү ркілер Шығ ыстан гө рі Батыспен тығ ыз байланыста болды. Оның мә дениеті бұ рын ойлағ аннан да ә лдеқ айда бай ә рі жарқ ын еді. Ертедегі Шығ ыс пен Батыстың мә дениеттері Байкө лдің жағ асы, Аң ғ ара мен Ленада сол кездегі ө зіндік тө л мә дениеттің орталығ ы бірде қ осылып, бірде ажырасып тұ рғ ан. Оны білмей тұ рып Еуразияның тарихын толық тү сіну мү мкін емес. Археологиялық қ азбалардан кө ргеніміздей Байкө л ө ң іріндегі тү ркі қ орғ андарындағ ы қ азба байлық тардың жолы Дон мен Дунайғ а дейін жетіп жатқ ан”126. Яғ ни кө не тү ркілердің жері мен оның шекарасы біздің дә уірге дейін анық талып болғ ан. Тү ркілер ө здерін Алтайдан шық тық дейді. Ол туралы кө птеген аң ыздар да бар. Тү ркілер туралы орта ғ асырдағ ы кө рнекті ғ алым Мақ мұ т Қ ашқ аридың “Тү ркі тілдерінің лұ ғ атында” былай деген: “Ұ лы Тә ң ір (Тенгри) айтады: Менің бір тайпа қ осыным бар. Оларды тү ркі деп атап, кү ншығ ысқ а қ оныстандырдым. Кейбір тайпаларғ а ренжісем, тү ркілерімді қ арсы аттандырамын! ” Сондық тан тү ркілерге Тә ң ірдің ө зі арнайы ат қ ойғ ан. Жер жү зінің ең биік, ауасы таза бө лігіне қ оныстандырып, “Ө з қ осыным” деп атағ ан. Оғ ан қ оса, “тү ркілер кө рікті, ө ң і сү йкімді, жү зі мейірімді, ә депті, ү лкендерін қ ұ рметтей білетін кішіпейіл, уә деге берік, мә рт жә не сол сияқ ты кө птеген жақ сы қ асиеттерге ие болғ ан ашық -жарқ ын жандар” деген. Тү ркілердің тарихына зер салар болсақ, оның бізге белгілі соң ғ ы ү ш мың жылдығ ының ә р кезінде Қ ытайды, Ү ндістанды, Таяу Шығ ыста Мысырғ а дейін жә не Еуропаны басып алғ ан елдерде жү ргізген саясаты жаң а айтып кеткен Мақ мұ т Қ ашқ ари анық тамасының дә лелі. Себебі, тү ркілер жаулап алғ ан жерлерінде қ оғ амдық қ атынастарды ө згертіп, жаң а прогрессивтік формация қ алыптастыруғ а септігін тигізді. Сонымен қ атар шет жерліктерді мойындай бермейтін еуропалық тардың Цезар мен Ескендірді емес, ғ ұ н патшасы Аттиланы “Қ ұ дайдың қ амшысы” деп атауы, оларғ а ренжіген Тә ң ір жіберген тү ркілердің қ осыны деп қ арау керек. Белгілі жазушы Е. Зарубин де ө зінің Атиллағ а арнағ ан романында осындай қ орытындығ а келеді. Тү ркілердің тағ ы бір ерекшелігі – олар ағ ылшындар мен ғ олландтық тар жә не испан конкистадорлары сияқ ты ө здері жаулап алғ ан жердегі халық тарды жаппай қ ырып-жойып, геноцид жасағ ан жоқ.

Ғ алымдар Қ айта ө рлеу дә уірін Ренессанс деп атайды, ө йткені бұ л кезең де антикалық дә стү рлер қ айта жаң ғ ырып, ғ ылым мен мә дениетте, ә дебиетте ө рлеу, ө ркендеу байқ алды. Ренессанстың алғ ашқ ы ғ алымдары мен жазушылары, философтар тү ркі ойшылдары еді. Олардың Ренессансы ІХ-Х ғ асырларда-ақ басталды, Европағ а Ренессанс бірнеше ғ асырдан кейін келді.

Ә бу Насыр Ә л Фараби (870-950 жж) бү кіл ә лемге «Екінші ұ стаз» ретінде танылды (бірінші ұ стаз болып ежелгі грек философы Аристотель саналады). Ә л Фараби ғ ұ лама ғ алым, философ, математик, ө нертанушы, ә дебиеттенушы, ақ ын болатын. Ол қ азақ жеріндегі Отырар қ аласында дү ниеге келді. Арыс ө зенінің Ә мударияғ а қ ұ ятын жеріне жақ ын орналасқ ан Отырар қ аласын қ ыпшақ тар Қ арашоқ ы деп атады.

Ортағ асырларда Отырарда қ ыпшақ тар, қ аң лы, қ оң ырат сияқ ты, кейіннен қ азақ хандығ ының қ ұ рамына енген рулар ө мір сү рді. Отырар қ аласының ө зі жартылай кө шпелі, жартылай жер ө ң дейтін диқ аншылар қ аласы бола отырып, Арал тең ізі жағ асындағ ы халық тардың сауда мен айырбас орталығ ы ретінде ә йгілі болды. Арабтар Отырарды Фараб деп атады, Ә л Фарабидің есімі де осы қ аладан шық қ андығ ын білдіреді. Қ ыпшақ тілінде Ә л Фарабидің толық есімі – Мұ хаммед Ибн Мұ хаммед Ибн ұ злағ Тарахани, мұ ндағ ы «тархан» сө зінің мағ ынасы, біріншіден, тү ркіхалық тарынан шық қ андығ ын бірлесе, екіншіден, қ ағ андарғ а жақ ын бай, шонжарлар ортасына жататынын кө рсетеді, «тархан» сө зі- «патшазада» мағ ынасын да білдіреді. Оның негізгі трактаттары мен философиялық ең бектерінің жалпы саны екі жү зден асады. Философиялық жә не матемтикалық ең бектерінің ішінде ә йгілері «Альмагеске тү сініктемелер», «Метафизика», «Ғ ылымдардың пайда болуы туралы», «Ә ріптестер кітабы», «Қ айырымды қ ала тұ рғ ындарының кө зқ арастары туралы трактат» жә не басқ алары. Ә л Фараби алғ ашқ ылардың бірі болып поэтикалық ө нер психологиясын зерттеп, поэзия туралы ү лкен трактат жазды, ө зі де тамаша ақ ын болатын. Жү сіп Баласағ ұ н 1015 немесе 1016 жылы Баласағ ұ н қ аласында туды. Ол кездері Баласағ ұ н қ аласы Кү з-Орда болып аталатын. Жү сіп бай, белгілі тү ркі отбасынан шық қ ан, сол уақ ыт ө лшемі бойынша ө те терең білім алғ ан, парсы-тә жік жә не араб поэзиясын тамаша білген, олардың ә сері ақ ын шығ армаларынан байқ алып отырады. «Қ ұ тты білік» - Шығ ыс ақ ындарының кө птеген буындарына ү лгі болғ ан, ерте тү ркі поэзиясының аса қ ұ нды маржандарының бірі. Оны ақ ын қ артайғ ан шағ ында Қ ашқ ар қ аласында жазғ ан. Жү сіп Қ ашқ ар ә міршісі сарайында қ ызмет етсе керек, ө йткені поэма-ә мірші мен оның айналасындағ ыларғ а ө зін-ө зі қ алай ұ стау, тә рбиелі болуды ү йретіп, ө мірдің ә р қ илы жағ дайларында не істеу керектігін насихаттайды. Бұ л поэманы Қ ашқ ар мен Табғ аш империясының бү кіл шығ ыс бө лігінің ә міршісі Боғ ра-Қ ара –Хақ анғ а сыйлағ ан соң Жү сіп «сарай министріне» тең «ұ лық хасс-хаджиб» лауазымы мен ү лкен қ ызметке ие болады.

«Қ ұ тты білік» 6520 бә йіттен қ ұ ралғ ан, қ осымша 124 бә йіті бар, Бә йіт – ұ йқ асқ а қ ұ рылғ ан екі тармақ тан тұ ратын ө лең. Кіріспесінде поэманың боғ рахан тілінде тү ркі сө здерімен жазылғ аны, араб, тә жік тілдерінде мұ ндай кітаптар кө п болғ анымен, тү ркі тіліндегі даналарғ а белгілі алғ аш кітап екені айтылғ ан. Шығ арманың басты идеясы – патша - ә кімдерді де, қ арапайым халық ты да ә діл, дұ рыс ө мір сү руге ү йрету. «Қ ұ тты білік» бірінен бірі туындайтын тө рт қ ұ рамдас бө ліктен қ ұ ралғ ан. Біріншісі: ә міршісі идеалды ә діл жә не шыншыл болуы керек. Шыншылдық ү лгісі ретінде Кү нтуды патша келтірілген. Екінші бө лімі: ә мірші мен оның айналасындығ ылар елдің ішінде ә ділдік, бақ ыт пен байлық болуы ү шін қ ызмет етуге ұ мытылуы тиіс. Бақ ытты ө мір ү лгісі ретінде Айтолды уә зірдің ө мірі келтірілген. Ү шінші бө лімінде: қ оғ амда ә ділдік пен бақ ытпен бірге ақ ыл мен білім болуы тиіс. Білім мен ақ ыл ү лгісі ретінде уә зір ұ лы Ө гділміш айтылады. Жә не соң ғ ы бө лімінде – адамның ә р нә рсенің де шегін біліп, уақ ытында ө зін тоқ татуы керектігі айтылғ ан. Мұ ндай қ арапайымдылық ү лгісі ретінде Оғ дұ рмыш дә уріш берілген.

Махмұ т Қ ашқ ари (11 ғ асыр) – ортағ асырлық Шығ ыс ғ алымдарының ішіндегі жарқ ын жұ лдыздардың бірі, ұ лы тү ркі филологы, ақ ын, ә рі тарихшы. Ол кө не тү ркі сө йленістерінің алғ аш тү сіндірме сө здігін «Диуани лұ ғ ат ат-тү рк»- «Біртұ тас тү ркі тілдерінің сө здігін» жазғ ан. Бұ л ең бек кө не тү ркі филологиясы бойынша бізге жеткен жалғ ыз тұ тас ең бек қ ана емес, сонымен бірге кө не тү ркі филологиясының озық туындысы, кө не тілдер қ алпын терең зерттеумен қ атар, сол дә уір тайпалары ө мірінің энциклопедиясы, халық даналығ ының нағ ыз қ азынасы. Кітапта кө птеген ө лең дер, халық ә ндері, мақ ал, мә телдер, жұ мбақ, аң ыздар мен ертегілер, сонымен қ атар тарихи деректер келтірілген. «Диуани лұ ғ ат ат-тү рк» оқ ырмандарғ а кө не жә не ортағ асырлар дә уіріндегі тү ркілердің ө мірі, астрономия, география, медицина, математика саласындағ ы білімі туралы мә лімет береді. Махмұ т Қ ашқ ари кө не тү ркі тілін ғ ылыми тұ рғ ыда зерттеп, оның жергілікті ерекшеліктерін бір-бірімен салыстырғ ан, ауыз ә дбиеті ү лгілерін жинағ ан алғ ашқ ы тілші ғ алым, философ, саяхатшы, этнограф. Махмұ т Қ ашқ ар қ аласында білім алғ ан, сондық тан оны басқ а Шығ ыс ғ алымдары Қ ашқ арлық Махмұ т ретінде атағ ан. Ол Қ ашқ ар қ аласымен ғ ана шектеліп қ алмай, Самарқ анд, Бұ қ ара, Нишапур, Мерв пен Бағ датта білім алуды жалғ астырды. Ол ө зінің сө здігіне қ ажетті материалдар жинақ тау ү шін кө птеген тү ркі рулары мен тайпаларының тілі мен ауыз ә дебиеті ү лгілерін, тарихы мен дә стү рі, этнографиясын зерттеді. Осы мақ сатпен Қ ашқ ар, Жетісу, Хорезм, Мә уереннахр жерлеріне саяхат жасады, тіпті тү ркілер Аттила (Еділ) жорығ ынан кейін қ алып қ ойғ ан Рим жеріне дейін барды, филологиялық мә ліметтердің қ ұ нды қ азынасын жиыстырып, ө зі қ ұ растырғ ан сө здігіне ө ң деп енгізді. «Диуани лұ ғ ат ат-тү рк» - барлық тү ркі тілдес халық тардың ортақ рухани мұ расы. Сө здікте бар-жоғ ы 6000 сө з берілген, бұ л сө здер тү ркі тілдес халық тардың кө пшілігіне тү сінікті. Кітапқ а енген халық ауыз ә дебиеті нұ сқ аулары, екі жү зден астам ө лең дер, қ ысқ аша новеллалар, мақ алдар мен мә телдер кө не тү ркі тілінің қ алпы туралы неғ ұ рлым толық тү сінік қ алыптастырып, сол кезең дегі сө зжасам тә сілдері, сө йлем қ ұ рау принциптері туралы тың мә ліметтерге бай. Осылайша, бұ л кітап кө не тү ркі ә дебиеті бойынша ә лемге ә йгілі алғ аш хрестоматия болып табылады.

«Диуани лұ ғ ат ат-тү рк» ортағ асырлық тү ркі халық тары ой-санасының ғ ажайып ескерткіші, біздің кө шпенді бабаларымыздың мә дениетінің айғ ағ ы болып табылатын қ ұ нды қ ызына. Қ ожа Ахмет Яссауи – кө рнекті орта ғ асыр ақ ыны, діни қ ызметкер, сопылық ілімнің негізін қ алаушы, тірі кезінің ө зінде-ақ ә улие болып саналғ ан діни философ Сайрам (Испиджаб) қ аласында туғ ан. Нақ ты туғ ан жылы белгісіз. Аң ыз бойынша Ахметтің рухани жетекшісі мен тә рбиешісі ә йгілі шейх арыстан-баб. Ұ стазы қ айтыс болғ ан соң, Ахмет Яссауи Бұ қ арағ а кө шіп кетеді. Онда ә йгілі шейх Қ ожа Жү сіп Хамаданидан дә ріс алып, ө зі де діндардар ұ стазы болып, «шындық ты таныту жолын» ү йрету қ ұ қ ығ ына ие болады. Бірқ атар уақ ыт бойы Бұ қ ара сопылары қ оғ амының басшысы болады, бірақ сенімі оны Ясы қ аласына ә келеді. Ол мұ нда діндарлық қ ызметін кең інен жү ргізеді. Ясы қ аласы 16ғ. бастап Тү ркістан болып аталғ ан. Ясыдан шық қ ан Қ ожа Ахметтің аты бү ткіл мұ сылман ә леміне кең тарады. Оны қ арапайым адамдар қ адір тұ тқ аны соншалық, оның қ айырымды болуғ а, сараң дық пен екі жү зділікке қ арсы дә рушілік философиясын қ ұ рғ ан ө лең дері дала халық тары арасында кең інен танымал басқ а да жерлерге таратты. «Даналық кітабы» - «Диуани хикмет» ислам дінін уағ ыздайды, осы уқ ытқ а дейін мұ сылман заң дарын ә лі толық сің іріп бітпеген қ арапайым халық қ а бұ л діннің мә ні мен мағ ынасын тү сіндіреді. Бұ л кезде де тү ркі тайпалары тә ң ірлік дінді ұ станатын еді. Араб-парсы тілдерінде жазылғ ан кітаптар дала халық тарына тү сініксіз болатын. Даналық кітабы арқ ылы халық тар ислам ә лемімен, сопалық ағ ымның ой-пікірлерімен танысты. Адамның рухани ө мірінің таза болуы, ақ қ атты іздеп табуды, ізгілік, адамгершілікке шақ ыруы арқ ылы ә ділдіктен ү лкен ештең е жоғ ын айтады. Сондық тан Қ ожа Ахмет ө з ө лең дерін тү ркілер, дала халық тары сө йлейтін-оғ ыз қ ыпшақ тілінде жазды. «Даналық кітабының » негізгі тақ ырыптары тө ртеу, біріншісі – шаригат деп аталатын ислам заң дары мен дә стү рлерінің жиынтығ ы, екіншісі – тарихат, философиялық ілім ретіндегі сопылық тың идеяялық мә ні мен мақ саты, ү шіншісі – марифат, бір ғ ана қ ұ дайдың діні ретінде исламды зерттеу мен мә нін танудың қ ажеттілігі, тө ртіншісі –хақ иқ ат, қ ұ дайды идеалды тану мен оган шындық қ а секілді жакындауга ұ мтылу. Аң ыз бойынша, қ ұ дайғ а шын сенген адамғ а бұ л дү ниеде ұ зақ ө мір сү рудің керегі жоқ, сондық тан, Қ ожа Ахмет 63 жасқ а жеткен соң мешіт жанындағ ы жерасты қ ылуетке тү сіп, ө мірінің қ алғ ан уақ ыт сонда ө ткізеді. Жер астында Мұ хаммед ә улиенің нағ ыз шә кірті тағ ы да 63 жыл ө мір сү рді деседі. Жерасты қ ызмет жанында оның кө птеген шә кірттері, сонымен бірге отбасыда бірге ө мір сү рген. 1116 ж. ө лген соң, ол ә улие ретінде, арнайы тұ рғ ызылғ ан мавзолейге барлық сә н- салтанатымен кө міледі, кейініректе бұ л жер мұ сылмандардың зиярат ететін қ асиетті жеріне айналды. 14 ғ асырда моң ғ ол шапқ ыншылығ ынан кейінгі қ ирағ ан қ алалар қ алпына келтіріле бастады, соның ішінде Ясы қ аласы да, онда жерлеген Қ ожа Ахметтің қ ызы Гауһ ар мен кү йеу баласы Ә ли Қ ожа, Баба-Араб мешіті жә не басқ а да кө птеген ортағ асырлық ескерткіштер қ айта жаң ғ ырды. Қ ожа Ахмет кесенесі зиярат етушілерінің кө птеген сыйлары мен таратуларының арқ асында сол уақ ыттың ең бай кесенелерінің біріне айналды. Ә мір Темір (Темірлан) бұ л киелі жерлерді ө зінше қ астерледі. 1395ж. Тоқ тамысты жең ген соң, жең іс қ ұ рметіне ескірген Ахмет Яссауи кесенесінің орнына ү лкен ғ ажайып мемориалды кешен тұ рғ ызады. Бұ л ескерткіш ә лі кү нге дейін біздерді ортағ асырлық архитектураның ғ ажайып туындысы ретінде тамсандырып келеді.

Қ ожа Ахмет Ясауи (1093 ж. ш., кейбір деректерде 1103, 1041, Сайрам (Исфиджаб) — 1166 ж. Тү ркістан (Ясы)) — тү ркі халық тарының, соның ішінде қ азақ халқ ының, байырғ ы мә дениетінің тарихында айрық ша орыны бар ұ лы ақ ын, пә лсапашы.

Қ ожа Ахмет Ясауи –1093жылы тулығ ан тү ркістандық ғ ұ лама, ә улие. Қ ожа Ахмет Ясауидің арғ ы тегі қ ожалар ә улеті. Ә кесі – Исфиджабта даң қ қ а бө ленген ә улие, Ә зірет Ә лінің ұ рпағ ы Шейх Ибраһ им. Анасы – Мұ са шейхтың қ ызы Айша (Қ арашаш ана). Мұ са шейх те Исфиджабта ә улиелігімен танылғ ан. Кейбір деректерде Қ ожа Ахмет Ясауидың Ибраһ им атты ұ лы мен Гауhар Хошназ (Жауhар Шахназ) атты қ ызының болғ андығ ы айтылады. Қ ожа Ахмет Ясауидың ұ рпағ ы негізінен осы қ ызынан тарайды. 9 ғ асырда Отырар, Исфиджаб, Баласағ ұ н, Ясы, Сауран, Сығ анақ Шаш, Сү ткент, Жент, Кудур, Отлук, Ө зкент, тағ ыда басқ а Мауераннахр қ алаларында ислам діні уағ ызшыларының белсенді ә рекеттері саяси сипат алғ ан болса, 10 ғ асырдан бастап ислам ілімі жолындағ ы тә лім-тә рбиелік ордалар – медресе-теккелер тү бегейлі орнығ ып, исламдық -руханияттық ахлақ и (моральдық ) ұ станымдар қ алыптаса бастады. Қ ожа Ахмет Ясауи дү ниеге келмей тұ рып, Исфиджабта исламдық фикһ (қ ұ қ ық ) мектебі ханафи мазһ абының ондағ ан ө кілдері ө мір сү рді. Ясауи ілімі осы саяси-ә леуметтік, тарихи шарттарғ а байланысты қ алыптасты. Қ ожа Ахмет Ясауи ұ стаздарының кө шбасшысы – Арыстан баб. Кашифи “Рашахат-ул айн-ил хайат” атты ең бегінде Қ ожа Ахметтің Арыстан бабтың шә кірті болғ андығ ы, одан заһ ир жә не батин ілімдерінің сыры мен мә нін ү йренгендігі, оғ ан 16 жылы қ ызмет еткендігі туралы мә лімет береді. Ясауидың “Диуани хикметінде” де Арыстан баб жиі ауызғ а алынады. Қ ожа Ахмет Ясауидың ө мірі мен қ ызметі туралы Жазба деректерде (Хазини, “Жауаһ ир-ул Абра Мин Амуаж-ил Биһ ар”) оның Юсуф Хамаданидың шә кірті екендігін кө рсететін деректер болғ анымен, соң ғ ы зерттеулерде оны теріске шығ аратын тұ жырымдар айтыла бастады. Қ ожа Ахмет Ясауидың алғ ашқ ы шә кірті – Арыстан бабтың ұ лы Мансұ р Ата, екінші шә кірті – Сайид Ата Хорезми, ү шінші шә кірті – Сү леймен Бақ ырғ ани.

Ә бу Насыр Ә л-Фараби (араб.: أ ب و ن ص ر م ح م د ا ل ف ا ر ا ب ي ‎ ) Ә бу Насыр Мұ хаммад ибн Мұ хаммад Тархан ибн Узлағ ә л-Фараби ат-Турки (870 - 950 ж. ш. ) - ә лемге ә йгілі ойшыл, философ, социолог, математик, физик, астроном, ботаник, лингвист, логика, музыка зерттеушісі.

Ә бу Насыр Ә л-Фараби — тү ркі ойшылдарының ең атақ тысы, ең мә шһ ү рі, “Ә лемнің 2-ұ стазы”^[2] атанғ ан ғ ұ лама. Оның заманы “Жібек жолы” бойындағ ы қ алалардың, оның ішінде Отырардың экономикасы мен мә дениетінің дамығ ан кезіне дә л келеді. Ә бу Насыр Ә л-Фараби Орта Азия, Парсы, Ирак, араб елдері қ алаларына жиһ анкездік сапарлар жасап, тез есейді. Ол жерлерде кө птеген ғ ұ ламалармен, ойшыл-ақ ындармен, қ айраткерлермен танысып, сұ хбаттасты. Тарихи деректер бойынша 70-ке жуық тіл білген. Ө здігінен кө п оқ ып, кө п ізденген ойшыл философия, логика, этика, метафизика, тіл білімі, жаратылыстану, география, математика, медицина, музыка салаларынан 150-ге тарта трактат жазып қ алдырды. Шығ армаларында кө не грек оқ ымыстыларының, ә сіресе, Аристотельдің ең бектеріне талдау жасады (Аристотельдің “Метафизика”, “Категория”, “Бірінші жә не екінші аналитика” сияқ ты басты ең бектеріне тү сіндірмелер жазғ ан). Арабтың атақ ты ғ алым-географы ибн-Хаукал ө зінің “Китаб Масалик уә мамалик” атты ең бегінде жә не 13 ғ асырлырда ө мір сү рген ибн-Халликан ө зінің “Уфиат ә л-аиан фи ә л-Заман” атты ең бегінде Ә бу Насыр Ә л-Фарабидің арғ ы аталарының аттары (Тархан, Ұ злақ ) таза тү ркі тілінде келтірілген. Болашақ ғ алым алғ ашқ ы сауатын туғ ан жерінде ө з тілімен ашса да, 12 — 16 жас шамасында керуенге ілесіп, білім іздеп Бағ датқ а кетеді. Ә бу Насыр Ә л-Фараби дү ниеге келгенге дейін 126 жыл бұ рын тү ркілердің ү лкен мә дени орталығ ы болғ ан Фараб қ аласы бейбіт жолмен ислам дінін қ абылдағ ан болатын. Ол кез санасы ашық ә рбір мұ сылманғ а ислам діні ғ ылымымен шұ ғ ылдануды парыз еткен. Осы кезден бастап Ә бу Насыр Ә л-Фараби араб тілді ғ алым болып есептеле бастады

Жү сіп Баласағ ұ ни, Жү сіп Хас Хажиб Баласағ ұ ни (1020) - ақ ын, ойшыл, ғ алым, мемлекет қ айраткері.

Ө мірі туралы мә ліметтер аз сақ талғ ан. философиа, математика, медицина, астрономия, астрология, ө нертану, ә дебиеттану, тіл білімі, тағ ы басқ а ғ ылым салаларының дамуына зор ү лес қ осқ ан. Жү сіп Баласағ ұ нидің есімі ә лемдік ә дебиет пен мә дениет тарихында " Қ ұ тадғ у білік" (" Қ ұ тты білік" ) дастаны арқ ылы қ алды. Жү сіп Баласағ ұ ни бұ л дастанын хижра есебімен 462 жылы, қ азірғ і жыл санау бойынша 1070 жылда жазып бітірген. Дастанды " хандардың ханы" - Қ арахандар ә улеті мемлекетінің (942 - 1210) негізін салушы Сү леймен Арслан ханғ а (908 - 955) тарту етеді. Сол ү шін хан ө з жарлығ ымен Жү сіп Баласағ ұ ниғ а " хас хажиб" - " бас уә зір" немесе " ұ лы кең есші" деген лауазым берген. Дастанның бізге жеткен ү ш нұ сқ асы бар. Біріншісі, Герат қ аласындағ ы 1439 жылы кө не ұ йғ ыр жазуымен (қ азір ол Вена қ аласындағ ы Корольдік кітапханада сақ таулы), екіншісі, 14 ғ асырдың 1-жартысында Египетте араб ә рпімен (Каирдың Кедивен кітапханасы қ орында) кө шірілген. Ал Наманғ ан қ аласынан табылғ ан ү шінші нұ сқ а 12 ғ асырда араб ә рпімен қ ағ азғ а тү сірілген. Бұ л қ олжазба Ташкенттегі Шығ ыстану институтының қ орында сақ таулы тұ р. Ғ алымдар осы ү ш кө шірме нұ сканың ә рқ айсысына тә н ө зіндік ерекшеліктерді жинақ тай отырып, " Қ ұ тты білік" дастанының ғ ылымының негізделген толық мә тінін жасап шық ты. Венгер ғ алымы Герман Вамбери (1832 - 1913) " Қ ұ тты біліктің " бірнеше тарауын неміс тіліне аударып, 1870 жылы Инсбрук қ аласында жеке кітап етіп бастырып шығ арды. Бұ л шығ арманы зерттеу, ғ ылымының мә тінін дайындау жә не аударма жасау ісімен орыс ғ алымы В. В. Радлов (1837 - 1918) жиырма жыл бойы (1890-1910) айналысқ ан. Тү ркия ғ алымдары 1942-43 жылдары " Қ ұ тты біліктің " ү ш нұ сқ асын да Стамбұ лдан ү ш том кітап етіп шығ арды. " Қ ұ тты білік" дастаны орта ғ асырларда бү кіл тү ркі ә леміне тү сінікті болғ ан Карахан ә улеті мемлекеті тү ріктерінің тілінде жазылғ ан. Оны Қ аримов ө збек тіліне (1971), Н. Гребнев (1971) пен С. Иванов орыс тіліне (1983), А. Егеубаев қ азақ тіліне (1986), бір топ аудармашылар ұ йғ ыр тіліне (1984) тә ржімалағ ан. " Қ ұ тты білік" дастаны белгілі бір мағ ынада елдегі Ата заң (Конституция) қ ызметін атқ арғ ан. Дастанның басты идеясы тө рт принципке негізделген. Біріншісі, мемлекетті дұ рыс басқ ару ү шін қ ара қ ылды қ ақ жаратындай ә діл заң ның болуы. Автор ә ділдіктің символдық бейнесі ретінде Кү н туды патшаны кө рсетеді. Екіншісі, бақ -дә улет, яғ ни елге кү т қ онсын деген тілек. Бақ -дә улет мә селесі патшаның уә зірі Айтолды бейнесі арқ ылы жырғ а қ осылғ ан. ^[1]

Махмұ д Қ ашқ ари ( 1029—1101) - тү ркі ғ алымы, ә йгілі «Диуани лұ ғ ат ат-тү рк» («Тү ркі сө здерінің жинағ ы») атты ең бектің авторы. Толық аты-жө ні Махмұ т ибн ә л Хұ сейн ибн Мұ хаммед. Туғ ан жері, ежелгі ү йсіндер қ ұ рғ ан, ә ртү рлі аталғ ан мемлекетінің, қ азіргі Қ ырғ ызстан жеріндегі Ыстық кө л жағ асындағ ы (кей деректе Шу бойындағ ы) Барсхан қ аласы. Ыстық кө л маң ындағ ы болғ ан Барысхан қ аласында ә скерилер отбасында дү ниеге келген. Қ арахан ә улетінен.

Қ ашқ арда, Бағ датта білім алғ ан. Византия, Тү ркия, Қ ытай жә не басқ а елдерді аралағ ан. Тү ркі тілімен қ атар, араб жә не парсы тілдерінде де ең бектер жазғ ан. «Диуани лұ ғ ат ат-тү рік» - Қ. ең ұ лы шығ армасы. Онда кө шпелілердің ой ә леміне қ атысты да тамаша мұ ра жинақ талғ ан. Бұ л тамаша энциклопедиялық туынды 1072-1078 жылдары Бағ датта жазылғ ан. Тү пнұ сқ асы жоғ алып кеткен. 1206 жылы М. А. Абулфатх жасағ ан жалғ ыз кө шірмесі Стамбулда сақ таулы. Толық нұ сқ асын қ азақ тіліне А. Егеубаев тә ржімә лады.

Махмұ дтың ә кесі белгілі қ олбасшы, Барсханның ә мірі болғ ан. Ол кейін Қ арахан ә улеті билеген мемлекеттің мә дени саяси орталық тарының бірі Қ ашқ арғ а ауысқ ан. Махмұ д осында дә ріс алғ ан, ұ зақ жылдар тұ рғ ан. Оның аты жө ніне қ ай жерден шық қ анын кө рсететін дә стү рмен «Қ ашқ ариді» тіркеуінің мә нісі де содан.

Ғ алымның туғ ан, қ айтқ ан жылы белгісіз. Ол жө нінде ө зі де, басқ а зерттеулер мен сол тұ стағ ы жазбаларда да ештеме айтылмайды. Ол Қ ашқ арда алғ ан білімін одан ә рі толық тыру мақ сатымен, Бұ қ ара, Нишапур, Бағ датқ алаларында болады, тү ркі тілінің сыртында араб, парсы, тілдерін жетік мең гереді. Ө з заманының аса білімдар филологы, тарихшысы, этнографы, географы ретінде танылады.

Махмұ д Қ ашқ ари тү ркінің тұ ң ғ ыш тіл маманы, тү ркі тілінің оқ улығ ын жасағ ан, грамматикасын тү зеп, жалпы тү ркі ә лемінің тіл ө нерінің ө рісін кең ейтіп, ө ркенін ө сірген ғ ұ лама. Тү ркология тарихында ол тұ ң ғ ыш тарихи салыстырмалы ә дісті қ олданып, тү ркі тілдері тарихи диалектологиясының негізін салды. Оның осы тілдерді салыстырмалы тү рде зерттеу тә сілі бү кіл Шығ ыс тілшілеріне ортақ зерттеу тә сілі ретінде ө зінше бір мектеп болып қ алыптасты. Тү ркі жұ ртының бай тарихы, географиялық жағ дайы, ә дебиеті мен ө нері, этнологияық ерекшеліктері «Диуани лұ ғ ат ат тү ркте» нақ ты тарихи деректілік сипатпен танылғ ан. Ол кө птеген ұ лыстардың, тайпалардың тіл ерекшеліктерін саралап, тү ркі тілінің бітімін ежіктей тү сіндіреді, тұ рмыс салтын, ә дет ғ ұ рпын баяндайды, сол кездегі бір қ атар қ аламгерлердің, ғ ұ ламалардың, тарихи адамдардың аттары мен ө мірбаяндық деректерін, тү ркі халық тарының байырғ ы жырларын, мақ ал мә телдерін береді. Сонымен қ атар ол кө не дә уірдегі тү ркінің ә лемдік қ артасын жасап, онда Барсхан, Баласағ ұ н, Тараз, Екіө гіз, Қ ашқ ардан бастап, тү ркі дү ниесінің ежелгі шаһ арларын, елді мекендерін тү гел дерлік кө рсетеді. Бұ л ретте оны тү ркі жұ ртының тұ ң ғ ыш энциклопедиялық анық тамалығ ы десе де болады

шамамен 180 миллион

Ең кө п таралғ ан аймақ тар

Тү ркия	76. 000. 000
Ө збекстан	23, 900, 000
Иран	18, 000, 000
Қ азақ стан	17, 000, 000
Қ ытай	11, 000, 000
Ресей	10, 000, 000
Ә зірбайжан	8, 500, 000
Тү ркіменстан	5, 500, 000	^[1]
Қ ырғ ызстан	5, 400, 000
Еуропалық одақ	5, 000, 000	Болгария жә не Грекия кірмейді
Ирак	3, 000, 000
Ауғ анстан	932, 000	^[2]
Болгария	747, 000	^c
АҚ Ш	500, 000
Ү лгі: Country data TRNCСолтү стік Кипр Тү рік Республикасы	260, 000
Аустралия	250, 000
Украина	248, 200	^[3]
Сауд Арабиясы	200, 000
Грекия	150, 000	^h
Ү лгі: Country data Republic of Macedonia Македония Республикасы	77, 959
Пә кістан	60, 000	^[4]