КУЛЬТУРА. УРАН ЧҮҮЛ. ТӨӨГҮ.

+ *²

^УЛУГ-ХЕМ

ТЫВАНЫҢ ЧОГААЛЧЫЛАР ЭВИЛЕЛИНИҢ СЕТКҮ Ү ЛҮ

1946 чылдың август 25-те

ү ндезилеттинип тургустунган

Кол редактору Э. Б. Мижит

№6 (74) 150

Кызыл

С (Тув)

У-47

Сеткү ү лдү ң тургузукчулары: Тыва Республиканың культура яамызы.

Россия Федерациязының парлалга болгаш массалыг медээлер чеп- сектериниң талазы-биле хоойлужудулгаларны сагыырын хынаар база бү рү ткээр Тыва Республиканың девискээр эргелелинге сеткү ү лдү 2009 чылдың ноябрь 02-де бү рү ткээш, ПИ №ТУ 17- 00015 деп дугаарны тывыскан.

Чогаалдарның компьютерге ийи интервалга парлаан саазында хоолгазы биле электроннуг хоолгазын катай хү лээп алыр.

Авторларның бодалы редакцияның туружу-биле дү гжү рү албан эвес.

Сеткү ү лге ү нген чогаалдарны дү жү рү п парлаарда, “Улуг-Хем” сеткү ү лге парлаттынганын айтыры албан.

М 4702580600_{без объям}

24-13-2004

КУЛЬТУРА. УРАН ЧҮ Ү Л. ТӨ Ө ГҮ.

УЛУГ-ХЕМДЕН ХОМДУ ЧЕДИР

Хомду дайынының киржикчизи Тү лү ш Марзын-оолдуң
сактыышкыннарындан.

Республиканың аът спортунуң бирги президентизи чораан, хө й санныг чү гурү к аъттарның ээзи Санчы Сергей Туматовичиниң авазының талазындан кырган-ачазы Тү лү ш Марзын-оол Хомду дайынының киржикчизи кижи. Ооң оглу Эник-Дой тө ө гү чугааларны хө лчок сонуургаар чораан. Ол кышкы узун кежээлерде кырган ашактарның Хомду дайынының дугайында чугааларын шыдаар шаа-биле кыдыраашка «Башкымның дайынчы даалгаларын кү ү седип олур мен» деп демдеглеп алырын кызар чораан.

Сергей Санчының улуг даайы Эник-Дой аарып чыда, ону келдирткеш, торгуда ораап каан саазыннар ап берген. Аразында карандажы безин хевээр. «Эдип-чазап номчуур сен. Херек-даа апаар чадавас. Кырган-ачаң га чоргаарланып чор. Мен-даа шыдавас хире-дир мен» - дээш, ур болбайн чок апарган.

Ынчангаш Тываның алдарлыг кижилериниң бирээзи Санчы Сергей Туматович акызы Мижит Хургулек Кыргысовичиниң: «Бо бижимелдерни чонга чедирип кө р, акый» деп дилээни-биле Хургулек Кыргысович биске, «Улуг-Хем» сеткү ү лдү ң редакциязынга бо материалды кү зелдии-биле эккеп берген. Бистиң ө гбелеривистиң маадырлыг чоруун аныяк ө скен сактып чорзун дээш, бо материалды, силерге бараалгадып тур бис, эргим номчукчу.

Редакция.

ДАЙЫНЧЕ АЪТТАНГАНЫВЫС

Улуг-Хемниң ары, ө вү р Торгалыгларының чону тө рел-дө ргү л, таныш-кө рү ш, Ары-Торгалыгга тараазын тарып чип, Ө вү р-Торгалыгга, хары чуга боорга, малын кыш ажырып алыр чорааннар. Хомду дайыны болур чайын Хендергеге чайлаглаан аалдар-ла хө й. Бир хү н шапкынчылар бистиң ө глеривиске келгеш, мени, Кыргыс Дамдынны, Адан-Чоданы (Кыргыс мен-даа дээр, Тү лү ш мен-даа дээр кижи)

моол-кыдат дайын баар силер, белеткениң ер дээш, оон ың ай шаап чоруй бардылар. Боо-моң гузун, каъш хонук чиир хү незинин, идик-хевин артыктай ап алыр чү ве чораан. Аъттың дериг-херекселиниң дугайында чугаа-даа турбас.

Хендергеден ү нгеш, Ө вү рнү ң Чалаатыга кирип турувуста, орук дургаар немешсе-немешсе, шериг-даа кө вү деп-ле олур. Бир черге доктаагаш, баштап чоруур даргаларывыс: «Шериг саны ам-даа кө вү дээр. Бо бар чыдар шериглер ыдыктыг сү зү к шерии-дир бис. Эки турачылар дээни ол. Ону утпаң ар» - деп угаатты. Успа-Далайлааш, Моолче ханылап кириптивис. Кайнаар-даа кө ө рге, хову-ла хову. Изиин канчаар. Аъттарывысты суггарып, дыштандырып алгаш, чортуп-ла орар бис. Паштанган тудум, хү незинивис-даа тө нер деп барган. Курутту соруп чоруурга, аш-тодугнуң аразында чоруур-ла сен. Дү не база чоруп эгелээн бис. Изиг дү жү п кээрге, дыштанып алгаш, дү не чоруурга сериин, чер-даа алынгыр. Орук айтып берип чоруур моолдар мурнувуста, а хайгыылчыларын ийи-бир хонук бурунгаар-ла чорудупкан боор чорду, олары элчип-солчуп-ла турар.

ЭШТЕРИМ

Ү желээн чаң гыс аалдан ү нген болгаш, бот-боттарывыска дузалажыр, эптиивис-даа кончуг. Ө гленип-баштанып-даа четтикпээн, аныяк-даа турган бис. Хар-назынывыс-даа улуг ылгалбас. Улуувус-ла Кыргыс Дамдың. Ол топтуг, баштак, оюнзурак-даа. Бичевис Адан-Чоданы ол бо-ла кыжыраан азы угааткан чоргулаар. Ол арай изиг-даа, дү рген-даа, ааскыр-дылгыр, эскериичел, моолдагылаар-даа, алызындан эрес кижи. Бодунуң сө ө гү бичии. Адан теве чодазындан бедивес боор деп бодааннары ол ийикпе, ө ө рү нү ң берген шолазы мырың ай ады апарган. Улуг-ла чү вези хаайы эр болдур ийин. «Сени Балды-Хаай дээр турган-дыр ийин» - деп, Дамдың кыжырып-даа орар-ла. Мени чү гле Часпас-Адар дээр эрлер. Ү ргү лчү -ле кады дииң неп, аң нап ө ске-не болгай бис.

ПААРАҢ

Бир баалык кырынга ү нү п кээривиске, унунда чырааларлыг хемчигеш кыдыында улуг, бичии хө й-ле майгыннар кө стү п келди. «Шериг паараң ы, шериг паараң ы» - дишкен чугаалар оон-моон дың налды. Бисти уткуп, дыш аъттарлыг шериглер шаап орлар. Паараң че чоокшулаан тудум эр-хейлер кылдыр кө стү р дээш, кызарывыска-даа, могаан аъттар, хырны кошкаан боттарывыс улуг-ла кө рү ш чок болдувус. Ынчалза-даа: «Сү зү к шерии келген! » - деп ында-мында чугаа-соот-ла ол. Аъттарывысты ап, эзер-чонаан сойгаш, чылгычыларга хү лээдип берди. Боттарывысты хем кыдыынче чалады. Чунуп, серииттенип алырывыска, хө легеде одаглар чанынга олурткаш, хү ндү леп, ашкарып-чемгерип турда, тоолзуг чү ве-дир ийин. Чоорту билип алганывыс, шупту тываларны сү зү к шерии дивес чү ве бооп-тур. Сү зү к шерии онза хү ндү ткелде болдувус. Ийи-бир хонуп чорувуста, паараң ның эң улуг чанчынының дужаалын езугаар хамык шеригни

оннап, чү степ, аң гы-аң гы бө лү ктерге чарган. Дарга-дү жү меттери-даа томуйлаттынган, корум-чурум-даа шың гыыраан, таң ныыл, хайгыыл албаны-даа кү штелген.

Колдуунда-ла чактыыр бооларлыг бис. Боо чок улуска хө й эттинер боолар берип турар. Чамдыызы чыдаларлыг-даа. Ындыг боолар Тывада орустарда бар боор чораан. Ланчыы дээр. Оозун тываларга садар эвес. Сестип турганнар боор. Дайын тө нерге ол эки бооларын дедир хавырып аппаржыктар.

Шеригни удуртуп чоруур улуг, бичии-даа дужаалдыг дү жү меттерни «чанчыннар», «даргалар» дээр ол-ла бис. Оларның эрге-дужаалын адаарга-даа, башка ызырынмас, уттундура-даа бээр чү ве чорбажыкпа. Аъттар-даа дыштанганган, боттарывыс-даа тодуг-догаа, Хомду шивээзи кайы сен дээш шимчеп ү нү птү вү с.

ТЕРГИИН ХАЙГЫЫЛЧЫ АДАН-ЧОДА

Хайгыылчылар шыдамыкай, адаа чиик, авааң гыр, тывынгыр, дидим эрлер-дир. Ындыгларның санынга Аданывыс база кирди. Ботта- рывыс чү гле Адан дижир бис. Киживис хайгыылчылар чанчыны-биле безин ө ң нү ктер апарган. Оозу тывалаар-даа эр болду. Аданывысты тергиин хайгыылчы деп бо-ла мактаар. Дайзын-биле бир дугаарында хайгыылчылар ү скү лежип болур, олар шеригни бү гү талазындан хай- гаарап, ийи-ү ш-даа хонук мурнап чоруп орар улус-тур. Дайзынның дугайында медээлерни база олар эккээр.

Адан-Чодавыстан хө йнү -ле билип ап чор бис. Улуг майгын чанынга моол хептер кеткен орустар кө рдү м-даа дээр кижи. Бир катап киживис хондур, хү нзедир читкеш, ө ө рү шкү зү аажок, бажындан будунга чедир торгу-маң нык хеп кеткен келир-ле болгай. Кайгай-ла бердивис. Каттыргаш, хө ө рей-дир: «Хомду уунче чууза сө ө рткен кошкан аъттар бар чор. Чыпшыр четтивис. Чууза иштинде кыдаттар бисти кө ргеш, кортканындан сириң ейнип олурлар. Бир кыдатты кө ө рү мге, Хендергеге хү рээ чанынга бү ү зелиг, бараанын чегдирип, ө ртээн алыр душта каъш катап улгаттырып, тываларны мө лчү п чанчыккан кыдат садыгжы-биле дыка дө мей. Ол-ла чорду харын. Адып каар деп баарымга, ө ө рү м мени оон-моон тудуп тургаш, соксаттылар. Чү вениң ужурун чугаалаарымга, бө лү ү вү стү баштап чораан аажок баштак эживис демги кыдатты чуузадан ү ндү р имнээш, мынча дидир: «Мээң -биле маргышпа-даа. Сен моолдаар, тывалаар-даа сен. Ураангайга сээң кажарлап, мө лчү п чораан кижилериң, бирээзин таныдың -даа. Карактарың сө глеп турлар. Бичелеп-даа болза, ө ре чандырар аас-кежик сенде таварышты» - дээш, хептеривисти ужулдургаш, солуштур кетсип кагды. Кыдат-биле менче кө ргеш, моолдар-даа, тывалар-даа каттыржып-ла турлар. Ынчанмайн канчаар, мээң хевим семис кыдатка бичии; чү вү р, хө йлең им чода, кыры ортузунда, а мен кыдаттың хевиниң иштинге тывылбайн баар частым» - дээш, Дамдың -биле мең ээ таарыштыр орнап алды. Ү желээн силий бердивис.

ХОМДУ

Хомдуже чоокшулаан тудум, кыдаттарның хайгыыл шериглери, доскуулдары бо-ла таварышкылаар. Ынчалза-даа ында-хаая аткылажып чоруй, шивээже дезе бээрлер. Ындыг улуг шивээ кө рү п чораан эвес, каът-каът хаялар дег чү ве-дир ийин. Бистерни шивээже ыракшыл боо адым хире черден чоокшулатпас, боолай бээр. Улуг, биче шериг чанчыннары хол-боозун азынган, кымчы туткан, аай-дедир шапкылажып-ла турлар. Олар колдуунда калгалар болур. Айытканын езугаар калгалар, тывалар, баяттар, дө рбеттер туруштарывысты ээлептивис. Шивээниң хө й кезии бү зээлетинген. Ырактан кө ө рге, шивээниң хаалгаларындан кыдаттар ү нү п-даа, дедир кирип-даа турар-ла чорду.

ШЕВЕРТИГЕ ТУЛЧУУШКУН

Ү р-даа болбаанда, сү зү к шериин элээн хө й ө ске шериглер-биле кады туруштарывыстан ужулгаш, далаштыы-биле аппардылар. Херектиң ужуру чү л дээрге, кыдаттан хө й шериг Хомдуда бү зээлеткен шеригге дузалажыры-биле Шеверти хемде келген, кежип-даа келген чадавас, бисти ол шеригге уткуштур чорудуп турары ол чү ве-дир. Дү ннедир чорааш, аъттарывысты ажыт черге баглап кааш, боду бү ткен оң гу дег, узун баткан чоога эриинге бооларывыс хө лдеп алган чыдыр бис. Кыдаттар хемчигешти кешкеш, чоруп орда, бистиң таладан даянгыыш бажында ак пө с кө дү рген тө лээлер кыдаттарга уткуштур базып бар чорда, олар кончуг дү рген чыда дү шкеш, бисче бооларын хө лдей бердилер. Чепсек чү дү рген тевелерин чыттырып, аъттарын ың ай-бээр четкен, хө лзеп-ле турлар. Чер ортузунга моол, кыдат тө лээлер ужуражып, чугаа кылырга, дугуржулга болбаан. Хан тө гү ү шкү нү болдурбас дээш, бистиң тала оралдажып турганы ол. Кыдаттарның туружу мырң ай ажык, ү стү нде кадыр хаялыг даг бар, адаа талазында база-ла бистиң шериглеривис манап чыдар. Дедирленир дээрге, хемче дү лү п киирипкей бис. Ол дугайын чанчыннар бодап кө ргени илдең.

Хү нзедир аткылаштывыс. Ол-бо таладан хорамча кө вү деп орган. Ол колдуунда кыдаттар талазында хө й. Балыгланган кижилерниң уё-човууру, тевелерниң бургураары, аъттарның киштээри кулак уюк. Балыглангаш, туруп чыткан тевелерин ө лү р боолааш, артынга кыдат шериглер оң гуланып алыр чораан.

Хү н-даа чү гү рү ү нге кирер деп барган. Аштап, суксап-даа келдивис. Ө штү г чү ве дег, кыдат, шеригниң мурнунда ак тоннуг узун кижи ө рү -куду кылаштап, айтыышкын берип чоруп турары илдең. Октар ону оюп эртип турар чү ве-биле дө мей-ле.

Кижи ортузу эртип бар чоруур, тывалаар моол ү ң геп келгеш: «Дү н дү жерге, кыдаттар хемни кежип чоруй баар хире-дир. Оларның чепсээ хө й болдурлар ийин. Шынары база эки. Дө ө ол узун ак тоннуг кижини апса, байдал бир ө скерлир чадавас. Сү зү к шерии черле шыдаар» - дээш, дедир ү ң геп чоруй барды. Ону улуг чанчыннарның айбылааны илдең. Дү вү реп эгелээннер болбайн аан. Дамдың ора: «Шыдаар-ла болгай сен, Марзын, кызып кө рем» - дигеш, чаң гыс идегел сенде дээнзиг, кө рү п олур.

Хө йнү -ле бодап чыдыр мен: шынап-ла дү н дү жү п келзе, караң гыны ажыглап, эки чепсегленген кыдат шериг хемни кешкеш, алдырбайн барып болур, та чеже кижиниң амы-тынынга чедип болур болар. Ол-ла бодалым-биле ак тоннуг кижини шыгаап кириптим. Чаң гыс черге ү р доктаавас, кылаштап-ла турар. Таң ды Тывамга иштимде чалбарааш, бир чай аразында мажыны бастым-на. Ол кижи тура дү шкеш, шерииндиве бир чү ве алгыргаш, бистиң талаже кө рнү п келгеш, дискек кырынга олуруп чоруй, барып ушту. Кыдаттар боолавайн бардылар, бис база соксай бердивис. Элээн болганда кыдаттар ак тук кө дү рү птү лер. Дү жү п бергеннери ол. Туттурганнарның чепсээн хураагаш, боттарын, та кайнаар чү ве, сү рү п аппаар чораан.

Шай хайындырып алгаш, кыдат чигир, боовалар чип, шайлап олурувуста, бир моол чанчын келгеш: «Бө гү нгү кыдат шериглерниң хуулгаазын чанчынының амызын сү зү к шерииниң дайынчызы ү зү п каан. Балыглааш, диригге тудуп алгаш, шинчилеп кө рген болза, солун-на турган боор. Че, ону-даа канчаар. Ол часпас адар маадырың арның ады кымыл? » - деп айтыра-дыр. Кым-даа ыыттавас болду. Ол кижини маадыр ат, эрге-дужаал, шаң нал-мактал манап турар дээрге-даа, ө чү к салбадывыс. Моол чанчын чоруй баарга, Адан-Чодавыс: «Хы, амыр-ла-дыр болар. Ок-биле чугаалыг эвес, ол кыдатты ө лү рбейн, бичии балыглапкаш, ужугуп эрте бер дээр турган чү ве-дир аа. Шинчип-шанчып, хынап-ханап деп алган. Кыдаттарда, калгаларда чү ве-ле бар болдур ийин. Анаа эвестер боларың, кыдат боолап каан сен-даа дээр чыгыы-дырлар».

Сө ө лү нде бодап чоруурумга, хей-ле каразаан, корткан болдум. Аксым кежиин кузупкан болган мен. Бистиң -биле тутчуп турган кыдаттарга дузалажыр дээш, шивээден ү нген кезек шериг база чылча шаптырган болду.

БАЗА КАТАП ХОМДУ

Шевертиден ү нгеш, Хомдуга дедир кээривиске, ат-алдарывыс, маадырлыг чоруувус, шагда-ла бисти мурнап чедип келген болган. Сү зү к шериин мактаар-ла улус хө й. Иштивисте амырап, чоргаар-чоргаар базып тургулаар бис. Бо удаада бисти шивээ хаалгаларының дужунга тургузуп каан. Шивээ ам мырың ай бү гү талазындан ыяк бү зээлеттинген. Эктивистен элеп, хырнывыстан аштавайн турган бис. Мал-маганны-даа ө зеп-ле турар, кыдаттардан хавырган амданныг аъш-чемни-даа эккеп-ле турар... Аът-хө лү вү с-даа дыштанып, семирий берген. Ынчалза-даа Хомду шивээзиниң бү зээлели узамдыгып, улус чер-чуртун, аал-оранын сактып, чаныксап турар апарган. Адан-Чоданың хыйланыры-даа чө п: «Ам мырың ай сес айже кириптивис. Кү зээш, кыштаар болза, ат болдум-на. Негей тонум, уктуг идиим, кышкы бө ргү м ол чок. Хырын тодуг-даа болза, хир-чам, быът- куртум-даа дам баарды, хоочу-хораалыг багай ада-ием та кандыг орар чү ве. Айдың дү нелерде ай чырыы арнымга дээп кээрге, тура халыыр, чү нү кылып, кайыын бээр чоруп турганымны билир ийик силер чоп. Мындаа бир дү не шивээ хаалгазының чанынга четкелек

чорумда, кыдаттар чандыр-соора боолай бээрге, оттуп келген болдум. Ону бодаарга, бо шивээниң хаалгаларын бү дү ү ажыдып-даа, бодун ө ртедип-даа чоп болбас деп».

Ынча дидиң бе дээн ышкаш, дээди чанчыннар Маскыржап биле Дамдын-Сү рү ң ден чарлык келген: бо дү не удувас, даң бажында, пар шакта, шивээже чаза булгап кирер. Адан-Чодавыс бо удаада амырап чугааланып олур: «Мындаа-ла ынчаар турган чү ве-дир ийин. Менден арга-сү меден-даа айтырган болза. Ам чаа баштарынга четкен-дир аа... ». «Чамдыкта дылың сула сала бээр-ле болгай сен» - деп, Дамдын шегледип олур.

Хомдунуң артыы талазында даг бажында Моолдуң эң кү штү г дээн ламалары кыдаттарның кү жү н кошкадып, моол, тыва шериглерниң хей-аъдын кө дү рү п, судур номнап турар. Эртенгиниң пар шакта аң аа от чырый бээр, шивээже калга шериг чаза булгап кирер, оларның соондан арткан шериглер шуужуп кирер деп чагып чоруп турлар.

Айыткан шагында шивээ ханазын долгандыр чалбыыш оттар дээрже шаштыгып ү ндү. Калга шериглер алгы-кышкы-биле шаап кирдилер. Бистерде чү ү боор, хаалгалар ажыттынарын манап, белен тур бис. Шивээниң бедик ханаларының кырындан шурап-даа турар кижилер бар. Ө рттү ң ыжынга, чыдынга, изиинге шыдашпаан кыдаттар-ла ыйнаан. Ол ө рттү тывалар хө й кургаг чыраа, кургаг инек мыяа чү дү рү п эккелгеш, салыпкан дээр чораан. Эскерип кааш, кыдаттар кырындан боолаарга, хорап-даа турганнары бар.

Ындыг амыр чаза булгадыр кыдаттар ол боор бе. Кайнаар-даа кө ө рү ң ге, от-ла от. Эң -не айыылдыг чү ве ү гер-боолар боор чорду. Холга тудуп алгаш, чайып-чайып октаптарга, чаза тептер чепсээниң адын та чү ү дээр чү ве. Чаяр-боо деп адап алган бис. Калгалар дедирленип эгелээн. Ам тываларны кириң ер дээн. Калга чанчыннарның шың гыырап, каржыланып турары-даа аажок. Эрге-дужаалдыг кижилер колдуунда-ла калгалар болур, боттарын кол бис деп санаар. Ону чоорту билип эгелээн бис. «Калгаларга бооладып каарының орнунга, шивээже баштанып алгаш, кыдаттарга боолатканы дээре чү ве эвеспе моң » - деп, Адан-Чодавыс чугаазын дооспайн чыдырда, тывалар шаап кириптивис. Калга чанчыннар бир холунда хол-боозу, ө ске холунда кымчы туткан, бичии-ле озалдаар болзуң за, багай тыва тонуң нуң оорга талазындан чара шаап чорудуптарын кө рдү вү с.

Шеверти хемге бержип турганывыстан артык алгы-кышкы, уё- човуур, дайынчы кыйгылардан кулактар дү лейлээр чыгыы. Шивээ хаалгазынга чоокшулап бар чорувуста, та кайыын чү ве, кыдаттар ү не халчып келгеш, эжиктерни ажыдыпты. Кандыг арга-биле ажыдыпканын кым билир боор. Сө ө лү нде дың наарывыска, хаалгалар ажыткан улус база-ла тывалар болган. Чү гле кыдат хептиг. Ооң чажыдын билген болза. Бистиң соовустан ө ске шериглер шуужуп кирди. Хан тө гү ү шкү ннү г сегиржип алыышкын мырың ай кү штелип барган. Ишти-хырнын сө ө ртү п алган, ү ң гээн-сойган, холу-буду чок... - дээш, кандыг кижилер чок дээр. Тенек аарый бергеннери-даа бар. Оларже-даа сагыш салыр чай чок, бержип-ле турар сен. Тулчуушкун ү езинде кижилер изигленип, араатанзый бээр хире чү ве.

Хенертен боо даажы читкен, сегиржип алыышкынны арай боорда соксаткан. Калгаларның дерзииленип турганы ам чок. Каржыланы берген шериглерден кө зү лдү р-ле сести бергеннер. Хомдунуң кол кыдат чанчыны шериглерипге ак тук кө дү ртү пкенин кө рү птү вү с. Дү жү п бергени ол. Чоогунга таваржы берген болгаш, дыка-ла сонуургап кө рү п тур бис. Кыдаттар ийи улуг эргектерин карыштыр тудуп бээрге, кызыл удазын-биле хулуй шарып каар ол-ла чораан. Ужур-дү рү мү ындыг турган боор.

Амы-тынындан чарылган ө ө рү вү стү ол шаг ёзузу-биле орнукшудуп, балыгланганнарны эккеп, шыдаар шаавыс-биле ажаап, чай чок-ла тур бис.

Аар балыгланган шериглерни Улуг-Хү рээ деп черге эмчи ламаларга эмнедип, ажаап карактаар дээш, тевелерге аппаар чорду. Моолдарны-даа, тываларны-даа шаң нап-мактадылар, эрге-дужаалдар-даа тывыстылар. Чаң гыс аалдан аъттанган биске: Кыргыс Дамдынга, Тү лү ш Марзын-оолга «Хү ндү » деп эрге-дужаалды, Адан-Чодага «Тергиин хайгыылчы» деп хү ндү лү г шериг атты хайырладылар. Ону бадыткаан бижик-даа чок. Тывага келгеш, ол эрге-дужаалын ажыглаан-даа кижи кө рбээн меп. Бистерни кө гү дү п турганы ол деп бодаар мен.

КИЖИ ЧУРТТУГ, КУШ УЯЛЫГ

Чоруп турувуста, шай, таакпы, от, ү зү м-чигир, торгу, анаа-даа пө стер кескиндилерин биске берди. Аалдарынга ол-даа болза, белек-селектиг четсин дээни ол ыйнаан.

Чиик балыгланган деп кө рген ө ө рү вү стү аъттарынга олуртуп алгаш, чаныптывыс. Орук ара бергедээннерни ушкарып, шыргалап-даа чоруур-ла бис. Чедер аъттарың база бар. Бисти ламалар эмнер, шарыг пө стери-биле харам чокка хандырган. Немей дилээрге, база харам чок бээр. Эмнерни канчаар ажыглаарын база айттып бергеннер.

Чеже-даа могап-шылаан, балыг-бышкын эштеривисти ажаап чорааш, адак чиик, кижи ырлаксаазы, ыглаксаазы келир, элдеп чү ве, балыг эштеривистиң база сегиири дү ргедеп чоруур. Чамдыктары боттарын ажааттынып аптар апарганнар. Эмчи ламаларга таваржып, ачы-дузазын, арга-сү мезин-даа ап чордувус. Тывавысче кирип ора, караавыс чажын тудуп чадап каан бис. Ажыы-биле ыглаптар дээш, бот-боттарывыстан эгенчип, бү лдең ейнип келген караавыс чажын чодуп, чамдыктарывыс мегеленип чө дү ргү лээр-даа, иштинде хаайлап ырлагылаар-даа, каракче чам кире бергензиг, дү рбү гү лээр-даа...

Бистиң кады ү нген бө лү ү вү стен орукка аараан, балыындан хораан кижи чок болду. Орук дургаар аалдарынче чанза-чанза, эвээжеп-ле ор бис. Орукка бисти уткаан улус бистиң бараанывыс читкиже соовустан кө рү п ү дээр чораан. Тываның сү зү к шерии дайындан чанып кээп турар деп медээ бистиң мурнувуста чоруп орары илдең.

Аяс-даа, сериин-даа хү нде Хендергевиске чанып келдивис. Ада- иелеривис, акы-дуң маларывыс ө ө рээнинден чү гле ө ө ң ейндир ыглавайн, туттунуп чоруп турлар. Тывалар кадыг улус бо.

Чааты Доң гактарындан чоруткан сү зү к шерии бир эживис аар балыгланганнарның бирээзи болгай. Моолга ө лү г-диригниң аразы чыдьш калган кижи. Балыгларындан аң гыда чү нү -даа дың навас, ү нү база читкен. Хө й чылдар эрткен соонда, бис ону ө лген деп бодаан бис.

Мында улустуң дамчыыр чугаазы Самбуу-Хө ө моол кадайлыг, ажы-тө лдү г, ийи тевелиг Моолдан кө жү п келген деп мындыг. Дамдың даайым-биле дайын чораан-на болгай бис, дамчыыр чугааның шын-мегезин кө ө р, ында тө релдеривистен-даа болза айтырза чү л дээш, сураглап чорааш, чеде бердивис. Самбуу-Хө ө вү с Чалама дааның баарында кү зеп олур. Ө лген кижи кө рген эвес, ооң -биле дө мей чү ве-дир ийин.

Ооң тө ө гү чугаазын хү н чартыы чыгыы дың надывыс. Ыглаксанчыг- даа, каттырынчыг-даа... Самбуу-Хө ө болганчок-ла чугааланы-ла бээр: «Таң ды Тывазы аң гы кү рү не апарган деп чү вени кө ргеш, дү жү м бе деп-даа бодагылаар мен. Силерниң -биле таныштырганым бо аныяк башкы хө лчок сонуургак кижи тур бо».

Ам топтап кө ө рү вү ске, чугаалажып органывыс хадың дө зү нде хө легеде тө жек салып алган, бижиттинип орган оол бисче хү лү мзү рү п олур.

Аъттанып тура, эживиске чугааладывыс: «Кай-хамаанчок артык сө с эде бербе. Чамдык кижилерге херек онаап турар апарган-даа дижир чү ве-дир. Кижиниң шокары иштинде, чыланның шокары даштында дижир эле» - дээш, чоруптувус.

Хү ргү лек Мижит литературжудуп бижээн.

Д О II Ч У 3 У

ПРОЗА

Николай КУУЛАР. Камгалал соонда. Чечен чугаа................................. 3

Уланчылыгдискотека. Чечен чугаа.......................................................... 16

ПОЭЗИЯ

Эдуард МИЖИТ. «Чажыт чырык» деп бө лү к шү лү ктерден.

Онза чьгрык.................................................................................................... 23

Тараа соктары................................................................................................. 24

Чажыт чырык................................................................................................. 24

Оттуушкун...................................................................................................... 25

Курттуң чырыы.............................................................................................. 26

Чаң гыс катап.................................................................................................. 27

ПРОЗА

Эльза ООРЖАК. Ү ш ынак херээжен. Чечен чугаа................................. 29

Кээргээн сеткил. Чеченчугаа..................................................................... 37

Ава чокта. Чечен чугаа................................................................................ 39

ПОЭЗИЯ

Шончалай Ондар-Мааты-оол. Шү лү ү мге чагыым.................................. 42

Коданымда хойларым................................................................................... 42

Бодал оруу...................................................................................................... 42

Чагытайга....................................................................................................... 42

Аа богда, чанган болза!................................................................................. 43

Удавас час....................................................................................................... 43

Кү скү бү рү хадып дагжаан........................................................................... 43

Баштак белек.................................................................................................. 44

Чө ң гээ............................................................................................................. 44

Хү лү мзү рдү м................................................................................................. 44

Эргилде........................................................................................................... 44

Ь1накшылым хемчеглери............................................................................. 44

«Сеткилиң ер орбазында... »........................................................................... 45

«Туфельдерим узун-чиң ге ээжектери... »..................................................... 45

«Бир-ле дугаар мегелептиң... »...................................................................... 45

ОЧУЛГА

Бертольд БРЕХТ. «Ү ш чоостуң операзы». (Салим Монгуш очул-

дурган)............................................................................................................ 46

ЧОГААЛ САЙГАРЫЛГАЗЫ

Людмила МИЖИТ. «Бодум чү гле чечек тарыыйн... ». Мария Кужугет-

тиң лириказы, чаартыкчы базымнары....................................................... 109

ЧАА АТТАР

Лидия ШОЙДАН. Проза шү лү ктер........................................................ 117

Зинаида СЕРЕН-ЧИМИТ (ЛОДАЙ). Шү лү ктер........................ 121

КУЛЬТУРА. УРАН ЧҮ Ү Л. ТӨ Ө ГҮ.

«Улуг-хемден» хомдучедир». Хомду дайынының киржикчизи Тү лү ш

Марзын-оолдуң сактыышкыннарындан................................................ 127

Салим МОНГУШ. «Соок дашка чылыын сө ң неп... ». Скульптор Ондар

Байза дугайында очерк.............................................................................. 135

Сеткү ү лдү ң картының бирги арнында скульптор Ондар Байза- ның «Даа ноян Буян-Бадыргы», а артыкы арнында «Чылгычы» деп ажылдарын парладывыс.

Сеткү ү лдү ң каасталгазынга Р. Лудуптуң база авторларның бот- тарының архивтеринден эккелгени чуруктарны ажыглаан.

Литературно-художественное издание
“УЛУГ-ХЕМ”

на тувинском языке

Редактор выпуска: Э. Б. Мижит

Ответственный секретарь: Р. Д. Лудуп

Дизайн и верстка: Р. Д. Лудуп

Корректор: Л. С. Мижит

Журнал отпечатан в ООО «Кооператив «Журналист»,

Республика Хакасия, г. Абакан, ул. Советская, 71.

Сдано в набор 28. 12. 2012 г. Подписано в печать 19. 03. 2013 г. Свободная цена.

ГАУ “Редакция журнала “Улуг-Хем”.

667000, г. Кызыл. ул. Щетинкина-Кравченко, 57.

Формат 70/100 ^!/₁₍. Физ. печ. л. 10, 5. Тираж 600 экз.