Башҡорт көсө

Хан ҡ арашы менә н яу яланын тағ ы бер тапҡ ыр байҡ ап сыҡ ты. Йө ҙ ө ндә ге ең еү шатлығ ы яйлап ҡ ына юғ ала барҙ ы. Бө гө нгө яуҙ а һ уғ ышсыларының байтаҡ ө лө шө н юғ алтты ул. Ү ҙ ғ ә скә ренә ҡ арағ анда кү пкә аҙ ыраҡ башҡ орттарҙ ан бындай ҡ аршылыҡ кө тмә гә йне. Ә яу һ ө нә ренең бө тә нескә лектә рен ө йрә теү ө сө н аҡ са ла, кө с тә, ваҡ ыт та йә ллә мә гә н хан ү ҙ һ уғ ышсыларынан кү берә кте ө мө т иткә йне. Ун биш йә штә н ҡ улына ҡ орал алып, яуҙ арҙ а ҡ атнаша башлағ ан, бер тапҡ ыр ҙ а ең елмә гә н, байтаҡ һ уғ ыштарҙ а дошман ғ ә скә ренең һ ан яғ ынан кү пкә ө ҫ тө н булыуына ҡ арамаҫ тан, кө лө н кү ккә осорғ ан һ ә м шуғ а ла ү ҙ енең хә рби тә жрибә һ енә һ ә м һ уғ ышсыларының оһ оллоғ она ныҡ ышанғ ан хандың бер яуҙ а ла бындай юғ алтыуҙ ар кисергә не булманы. Аҙ аҡ ҡ аса алыштылар башҡ орттар. Ҡ асманылар...

Ана бит, бер нисә бө ртө к кенә тороп ҡ алғ андары ла ҡ оралдарын һ алып бирелеү урынына, арҡ ағ а арҡ а терә шеп, яралы йыртҡ ыс ярһ ыулығ ы менә н ҡ аршылыҡ кү рһ ә теп маташа. Кә һ ә р һ уҡ ҡ ырҙ ары! Ярай, гү р донъяһ ына ашҡ ыналар икә н, урындары шунда булыр. Яралыларҙ ың да береһ е лә иҫ ә н ҡ алмаясаҡ...

Ҡ апыл кө слө тауыш менә н һ ө рә нлә нгә н башҡ орт ораны ишетелде. Был оран башҡ а бө тә тауыштарҙ ы ла кү меп, тотош тирә -яҡ ҡ а таралды:

— Ҡ орайт, Тә ң рем! Алғ а, туғ андарым!

Хан оран яң ғ ырағ ан яҡ ҡ а ҡ араны ла ү ҙ кү ҙ ҙ ә ренә ү ҙ е ышанмай ҡ атып ҡ алды: алты башҡ орт яугиры дә һ шә тле ғ ә йрә т менә н хан һ уғ ышсыларының ө ҫ тө нә ташландылар ҙ а ҡ амауҙ ы йырып сығ а башланылар. Уларҙ ың ҡ ыҙ ыл кейемдә ре хан һ уғ ышсыларының ҡ ара кейемдә ренә н айырылып тора, шуғ а ла саң араһ ынан һ ә р береһ енең хә рә кә те асыҡ кү ренә. Башҡ орттарҙ ың ҡ ылыстарына һ ә м һ ө ң гө лә ренә ҡ аршы тимер кейемдә р ҙ ә, ҡ алҡ андар ҙ а сыҙ ай алмай, уның һ уғ ышсыларын урталайғ а тиерлек ө ҙ ә сапҡ ылап, ҡ амауҙ ы ө ҙ ө п, ү ҙ ҙ ә ренә юл ярып сығ а ла башланылар. Бындай ярһ ыу саялыҡ тан хан һ уғ ышсылары ситкә тайпылды. Башҡ орттар кү ҙ асып йомғ ан арала ҡ амау аша алғ а уҡ талды. Дү рт кенә кеше тороп ҡ алғ айны улар. Хан ғ ә скә ренең бер нисә һ уғ ышсыһ ы йә йә лә ренә уҡ тарын һ алдылар, тик атып ө лгө рмә нелә р. Мең башлығ ы, хан ғ ә скә ре һ уғ ышсыларының иң ғ ә йрә тлелә ренең береһ е, унлағ ан егете менә н башҡ орттарҙ ың юлын ҡ ырҡ ып, ҡ аршыларына килеп сыҡ ты. Кү ҙ асып йомғ ан арала улар башҡ орттар менә н бер бө тө нгә ә йлә нделә р, бө тә һ ен дә ҡ уйы саң томаны ҡ апланы. Саң эсенә н яу тауыштары ишетелә һ ә м ваҡ ыты-ваҡ ыты менә н ҡ ара, ҡ ыҙ ыл кейемдә р кү ренеп ҡ ала, ҡ орал ялтырай...

Ҡ апыл бө тә тауыштар ҙ а бер юлы тынды һ ә м кемдең дер мыҫ ҡ ыллы итеп ҡ ысҡ ырып кө лө ү е тирә -яҡ ты яң ғ ыратып ебә рҙ е. Шул саҡ һ уғ ыш барғ ан урындан кү к арғ ымаҡ килеп сыҡ ты. Һ ыбайлыһ ы юҡ ине. Хандың яратҡ ан яугирының — мең башлығ ының аты бит был!

Саң да ҡ апыл баҫ ылды. Бер яҡ та хан һ уғ ышсылары, икенсе яҡ та башҡ орт яугирҙ ары торалар. Оҙ он буйлы башҡ орт яугиры тағ ы йә н ө шө ткә с тауыш менә н кө лө п ебә рҙ е лә ҡ ылысын һ елтә п, атын хан һ уғ ышсылары яғ ына ың ғ айлатты. Һ уғ ышсылар, улар биш кенә кеше ҡ алғ айны, сигенә биреп, ҡ оралдарын тө шө рө п, башҡ орттарғ а юл бирҙ е.

Хандың тамағ ын ә се тө йө н кө йҙ ө рҙ ө.

— Терелә й алырғ а, тик терелә й генә! Улар ө сө н яу ҡ ырында улеү аҙ. Язаһ ыҙ ҡ алырғ а тейеш тү гелдә р! — тип ярһ ып ҡ ысҡ ырҙ ы ул һ ә м ү ҙ ен һ аҡ лаусы һ уғ ышсыларҙ ың етә ксеһ енә — ҡ ыйыулығ ы һ ә м тоғ ролоғ о менә н дан алғ ан Йыһ ангир исемле батырына:

— Егеттә рең де ал да арттарынан ҡ ыу! Терелә й тотоп килтерһ ә геҙ, рә хмә темдең сиге булмаҫ, ҡ улдан ысҡ ындырһ ағ ыз, кү ҙ емә кү ренмә геҙ! — тине, йө рә кһ еү ҙ ә н ҡ апыл ҡ арлыҡ ҡ ан тауыш менә н.

Шунда уҡ кү п яуҙ арҙ а сыныҡ ҡ ан, бө тә ғ ә скә рҙ ә иң сая, ғ ә йрә тле, сос тип танылғ ан йө ҙ лә гә н һ уғ ышсы — хандың шә хси һ аҡ сылары башҡ орттарҙ ың арттарынан сапты.

... Яу яланы ла кү птә н артта ҡ алды. Лә кин ара кә мемә й, кә мемә ү генә тү гел, хатта яйлап ҡ ына алыҫ ая бара. «Берә й башҡ орт йә йлә ү енә йә ки яуына барып юлыҡ ҡ анғ а тиклем быларҙ ы нисек тә ҡ ыуып етергә кә рә к», тип уйланы ла Йыһ ангир, ғ ү мерендә беренсе тапҡ ыр атына ҡ амсыһ ы менә н һ уҡ ты. Менгеһ е йә н кө скә алғ а уҡ талды. Йыһ ангир кү ҙ асып йомғ ан арала ү ҙ егеттә рен артта ҡ алдырҙ ы, башҡ орт һ ыбайлылары менә н дә ара кү ҙ гә кү ренеп кә мей башланы. Тик Йыһ ангирҙ ың менгеһ е был тиҙ лекте оҙ аҡ тота алманы, башҡ орт һ ыбайлылары тағ ы алыҫ ая башланы. Ярай, башҡ аса сара юҡ! Терелә й тотоп булмағ ас, ханғ а уларҙ ың баштарын ғ ына алып ҡ айтырғ а тура килә сә к! Сығ ырынан сығ ырҙ ай булғ ан Йыһ ангир йә йә һ енә уғ ын һ алды. Башағ ы йылан ағ ыуына мансылғ ан уҡ ү лемесле һ ыҙ ғ ырып башҡ орттар яғ ына осто. Уның артынан кү ккә тағ ы бер нисә уҡ сө йө лдө. Тик уларҙ ың береһ е лә осоп барып етмә не. Йыһ ангир йә не ә сеп ҡ ысҡ ырып ебә рҙ е лә, кү ң елендә ү ҙ ә к ө ҙ гө с бушлыҡ тойҙ о.

Лә кин шул арала уның баш осонан ҡ от осҡ ос һ ыҙ ғ ырып, тағ ы бер уҡ осоп ү тте. Бейеккә, һ ауағ а тө бә лгә н кеү ек осҡ ан уҡ юғ арынан йә шен тиҙ леге менә н ергә уҡ талды һ ә м йә н фарман сабып барғ ан аттың артҡ ы аяғ ына ҡ аҙ алды. Йыһ ангир шатланып, артына боролоп ҡ араны: яң ылышмағ ан икә н — уҡ ты былай мә ргә н дә, ҡ еү ә тле лә итеп, хан ғ ә скә рендә тик бер генә кеше — хандың ө лкә н улы ғ ына ата ала. Ул да ү ҙ егеттә ре менә н ҡ ыуа килеү селә ргә ҡ ушылғ ан икә н. Былай булғ ас, хандың ә мере ү тә лә сә к!

Аяғ ына уҡ ҡ аҙ алғ андан һ уң, башҡ орт яугирының менгеһ е бер аҙ ғ ына бара бирҙ е лә ергә ауҙ ы. Уның артынан сабып килгә н икенсе һ ыбайлы ү ҙ атының тиҙ леген аҙ ғ ына аҡ рынайтты ла, ауғ ан ат ө ҫ тө ндә ге яугирҙ ы ү ҙ менгеһ енә ултыртып та алды.

Хан улы, башҡ орт атының ауғ анын кү реп, тағ ы бер уҡ атты. Лә кин был юлы ү тә ҡ абаландымы, ә ллә икенсе сә бә п арҡ аһ ындамы, был уғ ы сә пкә теймә не, ҡ уш һ ыбайлыларҙ ың ө ҫ тө нә н ү теп китеп, ергә ҡ аҙ алды.

Эргә лә ренә н генә уҡ осоп ү теп киткә ндә н һ уң иптә шенең артында барғ ан башҡ орт яутиры ә йлә неп, артҡ а ҡ араш ташланы. «Был беҙ ҙ ең яҡ ынайғ аныбыҙ ҙ ы кү рҙ е, хә ҙ ер уҡ яуҙ ыра башлаясаҡ, һ аҡ булырғ а кә рә к! » тип уйлап ҡ уйҙ ы бө гө нгө яуҙ а башҡ орттарҙ ың мә ргә нлегенә инанғ ан Йыһ ангир, һ ә м атының теҙ генен тарта биреп ҡ уйҙ ы. Тик башҡ орт яугиры атырғ а уйламаны ла. Тимә к, уларҙ ың һ аҙ аҡ тары буш. Буш! Ысынлап та, уҡ тары булһ а, кү птә н ү к ата башларҙ ар ине. Сабып барғ ан аттан артҡ а табан атҡ анда уҡ мә ргә нерә к оса бит! Йыһ ангир атын тағ ы ҡ ыуҙ ы.

Ә башҡ орт яутиры, дошмандарының яҡ ыная башлағ анын кү реп, ҡ алғ андарына ниҙ ер ҡ ысҡ ырҙ ы ла, йә н-фарман сабып барғ ан аттан һ икереп тө шө п ҡ алып, ҡ ындан ҡ ылысын һ урып сығ арҙ ы.

Ҡ алтай ө с һ ыбайлы быны кү реп, аттарын кире борҙ о. Ҡ ылыслы яугир уларғ а ниҙ ер ҡ ысҡ ырҙ ы, ым-ишаралап ниҙ ер аң латырғ а тырышты, юлдарын дауам итергә ө гө тлә п маташты, ахыры — улары тың ламаны. Һ ыбайлыларҙ ың береһ е менгеһ енә н һ икереп тө штө лә йә йә ү ле яугир эргә һ енә килеп баҫ ты. Тегенеһ е уның кү крә генә башын терә не. Йыһ ангирҙ ың ғ ә жә плә неү ҙ ә н арҡ а буйы сембер-ҙ ә п китте. «Аяуһ ыҙ башҡ орт егеттә рендә ниндә й бисә лә рсә наҙ был? Бә хиллә шеү йолалары шулаймы? — тип уйлап ҡ уйҙ ы ла, һ уғ ышсыларына:

— Егеттә р, хә ҙ ер былар бер ҡ айҙ а ла китә алмаясаҡ тар. Тә ү ҙ ә аттарын йығ айыҡ та, ү ҙ ҙ ә рен тере килеш алырбыҙ. Был — ханыбыҙ ҙ ың ә мере! — тине.

* * *

Дү рт батырҙ ың береһ е яугир ҡ атын булыуы тураһ ында хә бә р алғ андан һ уң, Хандың асыуы ҡ ыҙ ыҡ һ ыныу менә н алмашынды. Яугир ҡ атынды ү ҙ эргә һ енә индерергә ҡ ушты.

Башҡ орт ҡ атын-ҡ ыҙ ҙ арының матурлығ ын белһ ә лә, яугир ҡ атынды был тиклем дә һ ылыу булыр тип һ ис тә уйламағ айны. Оҙ он толомло, сө м ҡ ара кү ҙ ле, йө ҙ ө н тулыһ ынса тиерлек ҡ аплағ ан саң да уның алһ ыуланып торғ ан аҡ йө ҙ ө нө ң матурлығ ын йә шерә алмай ине.

— Яҡ ыныраҡ кил! — тип бойорҙ о Хан.

Яугир ҡ атын Хан яғ ына бер-ике аҙ ым яһ аны ла туҡ таны. Ашыҡ май ғ ына яһ ағ ан хә рә кә ттә рендә лә етеҙ леге һ ә м йылғ ырлығ ы, ә ү ҙ енең тотошонда буйһ онмаҫ кө с тойола. Ә йө ҙ ө ндә ҡ урҡ ыуҙ ың ғ ына тү гел, хатта тулҡ ынланыуҙ ың да эҙ е юҡ... Хан бығ а һ оҡ ланыуын йә шерә алмай, бойороҡ тауышын ү ҙ гә ртеп ебә рҙ е:

— Кем булаһ ың, Ҡ ыҙ батыр? — тип һ ораны.

Яугир ҡ атын исемен, ырыуын, тамғ аһ ын, ҡ ошон ә йтте. Хан уның тауышын ишеткә с, тертлә п ҡ уйҙ ы. Уның тауышы Хан кө ткә нсә ҡ алын да, кө слө лә тү гел, ә ҡ арашы кеү ек ү к наҙ лы, йомшаҡ, яғ ымлы ине. Ә гә р ҙ ә Хан бынан алда ғ ына яугир ҡ атындың нисек һ уғ ышҡ анын ү ҙ кү ҙ ҙ ә ре менә н кү рмә һ ә, уның һ уғ ышсыларының бер нисә һ ен ү лтергә нен кү ҙ ә теп, йә не ә рнемә һ ә, бындай наҙ лы ҡ арашлы һ ә м яғ ымлы тауышлы ҡ атындың аяуһ ыҙ һ уғ ыша алыуына ышанмаҫ ине. Юҡ, бындай матурлыҡ ты ул тә н язаһ ы менә н ғ ә риплә мә йә сә к... Йә н язаһ ы бирә сә к. Юғ ары кү тә релгә н башын эйҙ ерә сә к, ғ орур һ ыны ү ҙ енә н-ү ҙ е бө гө лә сә к...

Ошо уйҙ арҙ ан һ уң Хан яугир ҡ атынғ а:

— Мин яугир. Ирҙ ә р менә н һ уғ ышам. Һ инең һ ымаҡ һ ылыу ҡ атындарҙ ы ү лтереп, кү ң елемә гонаһ алырғ а һ ә м исемемә тап тө шө рө ргә телә мә йем, һ ине, ә лбиттә, ҡ оллоҡ ҡ а ала алыр инем. Ә ммә һ инең һ ымаҡ тарҙ ан баш эйеп, тың лап йө рө ү сә н ҡ ол сыҡ маясаҡ, һ инең һ ымаҡ тар ҡ ол булыуғ а ҡ арағ анда ү лемде артығ ыраҡ кү рә лә р һ ә м йыш ҡ ына ү ҙ ҙ ә ре менә н бергә хужаларын да гү р донъяһ ына алып китә лә р. Ҡ ол булып тыуғ ан кеше генә ҡ оллоҡ ҡ а кү нә, ә һ ин ҡ ол булып яралмағ анһ ың. Дү рт яғ ың ҡ ибла, мин һ ине ебә рә м, тик яуҙ аштарың дың нисек язаланғ анлығ ын кү реп, ырыуҙ аштарың а ҡ айтып һ ө йлә рһ ең, — тине.

Канһ ыҙ лығ ы һ ә м ҡ аты бә ғ ерлелеге менә н дан тотҡ ан Хандан бындай һ ү ҙ ҙ ә р кө тмә гә н яугир ҡ атын аптырап ҡ алды. Һ ынаулы ҡ араш ташланы. Хан һ ү ҙ ҙ ә ренең хаҡ лығ ына ышанғ ас, уның кү ҙ ҙ ә ренә туп-тура ҡ арап былай тине:

— Хан, һ инең һ уғ ышсыларың беҙ ҙ е ҡ ыуып килгә ндә, минең атымды атып йыҡ тылар. Мин ү лергә тейеш инем. Тик туғ андарым — абзыйым, ирем һ ә м улым ү лемде минең менә н бергә ҡ аршылар ө сө н ҡ отолғ ан урындарынан кире ә йлә неп килделә р. Яу ваҡ ытында ла улар ҡ алҡ андары менә н ү ҙ ҙ ә ренә ҡ арағ анда мине нығ ыраҡ ҡ апланылар. Улар ө сө һ ө лә минең иң яҡ ын кешелә рем. Шуғ а һ ин беҙ ҙ ең бө тә беҙ ҙ е лә ебә р. Һ инең бер һ ү ҙ ең етә бит.

Кү ҙ йә штә ре аша рә хмә т һ ү ҙ ҙ ә ре кө тө п ултырғ ан Хан был ү тенестә н һ уң ҡ ыҙ ып китеү ҙ ә н ү ҙ ен саҡ тыйып ҡ алды. Ниндә й дорфа-лыҡ! Ө ҫ тә ү енә, шарттар ҡ уя. Ә сирҙ ә р, ғ ә ҙ ә ттә, уның эргә һ енә инеү менә н, ҡ ойолоп тө шә, телһ еҙ ҡ ала. Ә был яугир ҡ атын ыжлап та бирмә й, ә йтерһ ең, ә сиргә элә кмә гә н, ә йомош йомошлар ө сө н килеп ингә н. Лә кин «йә н ғ азабы» тигә н мә керле уй ҡ апыл зиһ енен яҡ тыртып ебә ргә ндә й булды. Ул хатта мыйыҡ аҫ тынан ғ ына кө лө мһ ө рә й биреп ҡ уйҙ ы. Хә ҙ ер ул ғ орурлыҡ тың баш эйеү ен, саялыҡ тың һ ү неү ен, батыр яугир ҡ атындың ябай бисә гә ә йлә неү ен кү рә сә к...

Хан тауышына мө мкин тиклем ихласлыҡ һ алырғ а тырышып, яугир ҡ атынғ а былай тип яуап бирҙ е:

— Минең хан тигә н юғ ары вазифам бар. Шуғ а ла мин ү ҙ халҡ ыма ө лгө булырғ а һ ә м ә йткә н һ ү ҙ емде ү тә ргә тейешмен. Егеттә ремде артығ ыҙ ҙ ан ҡ ыуа ебә ргә ндә мин бө тә ғ ә скә рем алдында һ еҙ ҙ ең дү ртегеҙ ҙ е лә ҡ аты язағ а тарттырасаҡ лығ ым тураһ ында һ ү ҙ бирҙ ем, һ ине ҡ отҡ арып, мин ү ҙ ғ ә скә рем алдында абруйымды кү пмелер кимә лдә тө шө рә м. Тик, Кыҙ батыр, мин һ иң ә, матурлығ ың хаҡ ына тағ ы бер бү лә к яһ арғ а булдым — юлда яң ғ ыҙ ың а кү ң елһ еҙ булмаһ ын ө сө н, берә ү һ ен алырғ а рө хсә т итә м. Ә йт, кемеһ ен ҡ отҡ арырғ а телә йһ ең: бер туғ ан абзыйың дымы, һ ө йө клө ирең деме, ғ ә зиз улың дымы?

Ошо һ ү ҙ ҙ ә рен ә йткә ндә н һ уң Хан яугир ҡ атынды кү ҙ ә тә башланы. Кү ҙ йә штә ре атылып сығ ыуын кө ттө. Тик яугир ҡ атындың ҡ арашы ла, торошо ла ү ҙ гә решһ еҙ ҡ алды. Бындай тә ҡ димгә кү птә н ә ҙ ер һ ә м мә сьә лә алдан уҡ хә л ителгә ндә й:
— Абзыйымды ебә р, — тине. Лә кин был яуапты биргә н саҡ та, тештә рен ҡ ыҫ ып, сая нур бө ркө п ҡ алғ ан кү ҙ ҙ ә рен Ханғ а тө бә не, һ ә м уның ҡ арашы Хан йө рә генә уҡ кеү ек ҡ аҙ алғ андай булды. Был ҡ арашты кү тә рә алманы Хан, ҡ арашын ситкә алды һ ә м:

— Ирең де яратмайһ ың мы? Улың ды ү ҙ һ енмә йһ ең ме? — тип һ ораны мыҫ ҡ ыллы тауыш менә н.

— Яң ылышаһ ың, Хан. Иремдә н ҡ ә ҙ ерлерә к, улымдан ғ ә зи-зерә к кеше юҡ минең ө сө н. Тик мин яң ынан кейә ү гә сығ а алам, тағ ы бала таба алам. Бер туғ ан абзыйҙ ы бер нисек тә ҡ айтара алмаясаҡ мын, — тине яугир ҡ атын. Хан был яуапҡ а ғ ә жә п ҡ алып:

— Ошо һ ү ҙ ҙ ә рең де уларҙ ың ү ҙ ҙ ә ре алдында ҡ абатлай аласаҡ һ ың мы? — тип һ ораны ла, йә не-тә не аша лә ззә тле тойғ о йү гереп ү ткә нен тойҙ о. Хә ҙ ер, хә ҙ ер ү ҙ е кү рә сә к ниҙ ә р булырын. Лә кин яугир ҡ атындың йө ҙ ө тағ ы тыныс ҡ алды. Тик ундай тыныслыҡ булдырыу ө сө н яугир ҡ атынғ а ҡ анатҡ ансы уртын тешлә ргә, усы ҡ анһ ырағ ансы йоҙ роҡ тарын тө йнә ргә тура килде.

— Ҡ абатлай алам. Беҙ ҙ ә, башҡ орттарҙ а, һ ү ҙ бер була, — тине.

Артабан ни булырын тү ҙ емһ еҙ лек менә н кө ткә н Хан ҡ алғ ан ө с яугирҙ ы алып инергә ҡ ушты.

Яугирҙ арҙ ы индерҙ елә р. Ә ммә улар ҙ а ә сирҙ ә р кеү ек тү гел, ә ү ҙ тирмә лә ренә ингә н кеү ек, тирә -яҡ ҡ а ҡ аранмай, ғ орур һ ә м тыныс ҡ ына килеп инделә р. Хан һ ү ҙ башлар алдынан уларҙ ың һ ә р береһ ен ҡ арашы менә н байҡ ап сыҡ ты. Кейемдә ре лә, йө ҙ ҙ ә ре лә ҡ атҡ ан ҡ анғ а һ ә м ҡ ара саң ғ а ҡ апланғ ан, яу кейемдә ре, тимерҙ ә н һ ә м ҡ оростан яһ алыуғ а ҡ арамаҫ тан, ҡ от осҡ ос йә нселгә н, ҡ ырҡ ылғ ан, тимер ҡ улсалары ө ҙ гө лә нгә н. Яугирҙ арҙ ың тә не тулы яра, ҡ айһ ы бер яралары һ аман да ҡ анһ ырап тора...

Хан ү ҙ е лә батырҙ арҙ ан һ анала. Яуҙ арҙ ың һ ә м яраларҙ ың тө рлө һ ө н кү рҙ е һ ә м ү ҙ ендә лә татыны: уғ а уҡ тар ҙ а ҡ аҙ алды, ҡ алҡ аны менә н ҡ уша тимер кейемен тишеп, ҡ абырғ аларын һ ө ң гө иҙ гә н саҡ тар ҙ а булды, кә ү ҙ ә һ ендә лә, йө ҙ ө ндә лә дошман ҡ ылыстарының эҙ ҙ ә ре һ аҡ лана. Шуғ а ла был яугирҙ арҙ ың яраларына ҡ араш ташлау менә н уларҙ ың ауыртыныу һ ә м һ ыҙ ланыу самаһ ын тойҙ о һ ә м аяҡ тарында баҫ ып тора алыуҙ арына ғ ә жә пкә ҡ алды. Ың ғ ырашмайҙ ар ҙ а...

— Башҡ орттар! Мин яугир ҡ атынды һ ә м уның менә н бергә һ еҙ ҙ ең берә ү егеҙ ҙ е ҡ отҡ арырғ а ҡ арар иттем. Кемегеҙ ҙ е ҡ отҡ арыуҙ ы ул ү ҙ е һ айлар. Ә ҡ алғ ан икә ү егеҙ ҙ е дү рт кеше ө сө н яза кө тә. Был яуҙ а ғ ә скә ремдең яртыһ ынан кү бе ҡ ырылды. Тү гелгә н ҡ андың ҡ онон тулыһ ынса ҡ айтарасаҡ мын, — тине лә яугирҙ арҙ ы кү ҙ ә тә башланы. Яугир ҡ атын оҙ он керпектә рен тү бә н тө шө ргә н кө йө торҙ о. Ә башҡ алар... Хан уларҙ ың ҡ атынғ а инә леп, ө мө тлә неп ҡ арауҙ арын кө ттө. Язалар алдынан һ ә р береһ ендә ҡ отолоу ө мө тө уятып, рухтарын һ ындырмаҡ сы булды. Рухы һ ынмағ ан дошман ү лһ ә лә ең елмә й...

Йә ш яугир тә ү ҙ ә, ысынлап та, ә сә һ енә ө мө т тулы ҡ араш ташланы. Лә кин уң кү ҙ енә ҡ ан һ ауғ ан урта буйлы, мыҡ ты кә ү ҙ ә ле яугир улына ҡ арап алды ла, Ханғ а былай тип ө ндә ште:

— Ә ле ө ҫ тө нлө к һ индә, Хан. Тә пебеҙ ҙ е язалай, ғ ү меребеҙ ҙ е ҡ ыя алаһ ың. Лә кин беҙ ҙ ең ө сө н был ү лем тү гел. Намыҫ ыбыҙ менә н йә небеҙ ҙ е алырғ а кө сө ң етмә йә сә к. Йә небеҙ — Тә ң ренеке, намыҫ ыбыҙ — халҡ ыбыҙ ҙ ыҡ ы! — тине. Ошо һ ү ҙ ҙ ә рҙ ә н һ уң йә ш яугир атаһ ына ҡ арап ҡ уйҙ ы ла һ ынын турайта биреп баҫ ты, ә сә һ енә башҡ а ҡ араманы, кү ҙ ҙ ә рен билдә һ еҙ леккә тө бә не.

Улының бер аҙ тынысланғ анын кү ргә с, ҡ атынына боролоп:

— Йолабыҙ буйынса эш ит. Беҙ ҙ ең ө сө н борсолма. Ваҡ ыты еткә с, Тә ң ре һ арайында осрашырбыҙ. Улым менә н һ ине шунда кө тө рбө ҙ, — тине.

Язаланасағ ын белеп тә, һ аман ҡ атыны менә н улын тынысландырырғ а тырышҡ ан яугирҙ ың был һ ү ҙ ҙ ә ренә иҫ -аҡ ылы китте Хандың... «Ниндә й оҫ та! Берсә миң ә, берсә ҡ атынына мө рә жә ғ ә т иткә н булып, икеһ ен дә тынысландырҙ ы бит был! » — тип уйланы ул. Ысынлап та, йә ш яугир ҙ а, ҡ атын да ең ел тын алып ҡ уйҙ ы, ҡ араштарына яң ынан ғ орурлыҡ һ ә м тыныслыҡ ҡ айтты.

— Борсолма, кейә ү! Беҙ ҙ ә ү ҙ бурыстарыбыҙ ҙ ы тулыһ ынса ү тә рбеҙ, — тигә н һ ү ҙ ҙ ә ргә Хан һ иҫ кә неп китте лә, был һ ү ҙ ҙ ә рҙ е ә йткә н оҙ он буйлы һ ә м мө һ абә т кә ү ҙ ә ле урта йә штә рҙ ә ге ир яғ ына ҡ араны. Яугир ҡ арашын йә шермә не: унда ү с алыу, кө рә ш сә ме балҡ ый ине. Хан был ҡ араштан ҡ аушаң ҡ ырап ҡ алды. Ҡ араштың ү ткерлегенә н дә, ярһ ыулығ ынан да тү гел — ярһ ыулы ҡ араштарҙ ы ла, ғ ә йрә тле бә һ леү ә ндә рҙ е лә ү ҙ ғ ү мерендә байтаҡ кү рҙ е Хан, ә был ҡ араштағ ы ҡ от осҡ ос, йә н ө шө ткә с нә фрә т ялҡ ыны ҡ аушатты уны. Батырҙ ың бар булмышы ең елмә ҫ кө с менә н тулғ ан... Бындайҙ арҙ ың тере ҡ алыуы ғ ү мерлек кенә тү гел, ү ҙ ең ү лгә ндә н һ уң да тыныслығ ың ды алыр. Яугир ҡ атын абзыһ ын бушҡ а һ айламағ ан. Хан ү ҙ енең мә керле уйының барып сыҡ мауын аң ланы. Башҡ орт ирҙ ә ре, йолалары буйынса хә л итеп, кемдең ҡ отолорғ а тейешлеген ү ҙ ҙ ә ре ү к аң ланылар. Яугир ҡ атындың һ ү ҙ ҙ ә ре артыҡ ине. Хан ең елде, лә кин, бирелергә телә мә не. Биргә н һ ү ҙ ен кире алмайынса, бө тә булмышы нә фрә т бө ркө п торғ ан бө ркө т ҡ арашлы батырҙ ы ҡ улдан ысҡ ындырмау телә ге менә н:

— Йола тигә н булып балаһ ы ө сө н йө рә генә ҡ ан һ ауып торғ ан һ ылыуың дың мә рхә мә тлелегенә н бик оҫ та файҙ аланаһ ың. Ә һ ин бит ашарын ашағ анһ ың, йә шә рен йә шә гә нһ ең, — тине Хан, мыҫ ҡ ыллы йылмайып.

— Ғ ү меремдең йә шә лгә н ө лө шө н ү лем яҡ ынайтыу ө сө н тү гел, ә туғ андарым ҡ онон ҡ айтарыу ө сө н тупланғ ан тә жрибә итеп файҙ аланасаҡ мын. Һ ә м быны мин йә штә ргә ҡ арағ анда оҫ тараҡ башҡ арасаҡ мын, — тип яуап ҡ айтарҙ ы яугир.

Был һ ү ҙ ҙ ә рҙ ә н һ уң Хан ярым асыҡ ауыҙ ын ябырғ а ла онотоп, аптырап ҡ алды. «Бошман... » — тигә н исем мейеһ ен ярып килеп инде.

Ҡ ыпсаҡ ырыуы башҡ орто Бошман батыр тураһ ында бә лә кә й сағ ында ғ ына ишетһ ә лә, был исем зиһ ененә уйылып ҡ алғ айны.

... Аяуһ ыҙ яуҙ арҙ ан һ уң ауыр яралы Бошман батырҙ ы ҡ улғ а алғ ас, Ханлың олаталарының береһ е уның ғ орурлығ ына иҫ е китеп һ ә м рухын һ ындырырғ а телә п: «Минең алдымда теҙ лә неп тороп, егеттә рең тарафынан ү лтерелгә н яугирҙ арым ө сө н ғ ә фү ү тенһ ә ң, тере ҡ аласаҡ һ ың, теҙ лә нмә һ ә ң, яза ҡ аты буласаҡ », — тигә н шарт ҡ уйғ ан. Бошман батыр уғ а: «Һ инең ерең ә мин баҫ ып инмә нем. Ү ҙ еремде һ аҡ лағ аным ө сө н береһ енә н дә ғ ә фү ү тенергә йыйынмайым. Ә теҙ лә неп торорғ а — мин дө йә тү гел. Мин — Кеше! » — тип яуап ҡ айтарғ ан. Язаланғ ан сағ ында ла ыһ та итмә гә н. Ү лемдә н һ ә м ҡ аты язанан ҡ отолоу ө сө н бары теҙ лә нергә генә кә рә к булғ анда, ни эшлә п кү рә лә тә ү лемгә ҡ аршы барырғ а инде? — тип аптырағ айны Хан был ваҡ иғ аны ишеткә ндә н һ уң. Бө гө н иһ ә Бошман батырҙ ың ү ҙ е һ ымаҡ уҡ ғ орур һ ә м сая тоҡ омдары уның алдында тора. Быларын да теҙ лә ндереп булмаясаҡ. Уларҙ ың береһ е, Хандың ҡ аты язаһ ынан ҡ урҡ мау ғ ына тү гел, хатта ү лем кү ҙ ҙ ә ренә ҡ арағ ан килеш тә ү с алыу тураһ ында уйлай. Һ ә м уйҙ арын хатта йә шереп тә маташмай...

Йә шен тиҙ леге менә н мейе кү ҙ ә нә ктә рен земберлә теп ү ткә н был уйҙ арҙ ан һ уң Хан асыуынан тонсоғ ор хә лгә етте, кү ҙ ҙ ә ренә ҡ ан һ ауа башланы.

— Ошо һ ү ҙ ҙ ә рең ө сө н мин ү ҙ вә ғ ә ҙ ә мде кире алып, дү ртегеҙ ҙ е лә ү сем ҡ анғ ансы язалатасаҡ мын! — тине ул ярһ ып. Шунан эргә һ ендә торғ ан ө лкә н улына. — Дү рт дар ағ асы ә ҙ ерлә т! — тип бойорҙ о.

Улы сығ ып китте.

— Язаның иң ҡ атыһ ын татыясаҡ һ ығ ыҙ, — тине Хан. Башҡ орт яугирҙ арының йө ҙ ө ндә бер ү ҙ гә реш тә һ иҙ елмә не.

— Язанан ҡ урҡ майбыҙ, Хан, — тип һ ү ҙ ен дауам итте оҙ он буйлы яугир.

— Ә ле беҙ ҙ ең ө сө н язаның ҡ атылығ ы тү гел, ә ошо һ ынауҙ ы нисек ү теү ебеҙ ҡ иммә т. Ә ле беҙ ҙ ең һ ә р беребеҙ башҡ орт йө ҙ ө н билдә лә й, ү ҙ ендә башҡ орт кө сө н һ ынай.

— Ә кө сө гө ҙ нимә лә һ уң һ еҙ ҙ ең?

— Кө сө бө ҙ — туғ анлыҡ та.

Хандың арҡ аһ ындағ ы яра ҡ апыл бө тә тә нен утҡ а һ алғ андай янып һ ыҙ лай башланы. Тә хет ө сө н алышҡ ан саҡ та ул тә ү ҙ ә ҡ устыһ ын ү лтерҙ е. Аҙ аҡ ү ҙ енең арҡ аһ ына ағ аһ ының бысағ ы килеп ҡ аҙ алды. Был яра йө рә генә аҙ ғ ына етмә не. Ә ле инде ошо яра тотош йө рә ген ялманы. «Кө с — туғ анлыҡ та... Былар туғ анлыҡ тары менә н кө слө лә р. Һ ә м бә хетлелә р. Тормошта ла, яуҙ а ла, хатта ү лемдә лә туғ анлыҡ тарына тоғ ролар. Ә минең туғ андарым Тә хет ө сө н ҡ ырылып бө ттө лә р. Олатайҙ арым ханлыҡ булдырыу ө сө н дошмандарын аямағ ан, ә беҙ шундай уҡ ҡ анһ ыҙ лыҡ менә н бер-беребеҙ ҙ е ҡ ырҙ ыҡ. Ә минең улдарым ни эшлә р? Мин ү лгә с, нимә булыр? Ҡ айһ ыныһ ы ең ер? » Был уйҙ ан Хандың йө рә генә хә нйә р ҡ аҙ анылармы ни? Ағ аһ ының бысағ ынан ҡ алғ ан яраның йылдар ү ткә с йә н ғ азабына ә ү ерелеү ен кө тмә гә йне ул. Был ауыртыуғ а тү ҙ ә алмай, Хан йө ҙ ө н аҫ ҡ а тө шө рҙ ө лә кү ҙ ҙ ә рен йомдо. Кү ҙ алдына улдары килеп баҫ ты. Бына улар, баһ адир һ ынлы, матур, ғ орур алты егет бер-береһ енә ҡ аршы баҫ ып тора. Бө тә һ енең дә йө ҙ ҙ ә рендә нә фрә т, ә ҡ улдарында ҡ орал... Ҡ отҡ арырғ а, ҡ отҡ арырғ а кә рә к уларҙ ы! Мин бит һ еҙ ҙ е ү ҙ -ара ыҙ ғ ыш, талаш, ҡ ырылыш ө сө н тү гел, ә бө йө к эштә р ө сө н ү ҫ терҙ ем!

Хан ә сирҙ ә ренә ҡ араш ташланы. Бына улар, йө ҙ ҙ ә ре яҡ ты, иң гә -иң терә п, тыныс ҡ ына баҫ ып торалар.

— Һ ү тегеҙ дар ағ астарын, ө йө рҙ ә н иң яҡ шы дү рт атты һ айлап бирегеҙ ҙ ә, ҡ айтарып ебә регеҙ. Арттарынан бер уҡ та осмаһ ын! — тине Хан, байтаҡ ө ндә шмә й ултырғ андан һ уң.

... Башҡ орт яугирҙ ары тө н ҡ араң ғ ылығ ында юғ алғ анғ а тиклем Хан уларҙ ы ҡ арашы менә н оҙ атты.

— Атай, — тип ө ндә шеү гә һ иҫ кә неп, ә йлә неп ҡ араны. Артында арғ ымаҡ тарына атланғ ан, ҡ ораллы улдары тора ине. — Ең елеү ме был? — тип һ ораны ө лкә н улы һ ә м ымлап йә йә һ енә кү рһ ә тте.

— Юҡ! Туғ анлыҡ тың бө йө к кө сө нә хө рмә т был. Фә һ ем алығ ыҙ: ул ү лемдә н кө слө...

Илгизә р Диҡ ҡ ә т (Бураҡ аев)