С.Аманжолов атындағы ШҚМУ Жоғарғы колледжі

Стр 1 из 2Следующая ⇒

С. Аманжолов атындағ ы ШҚ МУ Жоғ арғ ы колледжі

№1 сабақ

Пә н: «Қ арым – қ атынас психологиясы мен іскерлік қ атынастар»

Топ: К2Б Кү ні: 31. 03. 2020 жыл Уақ ыты: 13. 40 - 15. 10

Пә н оқ ытушысы: Белгибаева Алтынай Елемесовна

Сабақ тақ ырыбы:

1-бө лім. Іскерлік қ арым-қ атынас этикасы

1. 1 тақ ырып. Қ арым-қ атынас ғ ылым жә не іс-тә жірибе ретінде

Тақ ырып жоспары:

1. Қ арым-қ атынас мә ні мен теориялық қ арастырылуы

2. Қ арым-қ атынас іс-тә жірибе ретінде.

Тақ ырып лекциясы:

Қ арым-қ атынас – адамдардың бір-ірімен ә серлесу жә не бір-біріне ә сер ету процестерінің жиынтығ ы болып табылады. Ол адамдардың ақ парат алмасуы ғ ана емес, сонымен қ атар олардың арасындағ ы эмоционалды байланыстың болуына ық пал етеді. Осы адамдар арасындағ ы байланыс мазмұ ны жә не байқ алуы бойынша кө п қ ырлы болып келеді.
Кө птеген авторлар қ арым-қ атынасты субъективтік байланыс ретінде ғ ана қ арастырады. Ә р қ атысушы осы процестегі ө зінің орны мен рө лін ғ ана тү сінбей, басқ аның да осығ ан сә йкес жү ріс-тұ рыс формасымен кездеседі.
«... Қ арым-қ атынас акті, - деп жазады М. С. Каган, - бір адам басқ а адаммен байланысқ а тү скенде, ол басқ аны ө зіне ұ қ сатады жә не тең ейді, активті кері байланысты кү теді, яғ ни сол кезде орынды. »
А. А. Леонтьев ө зінің бір ең бегінде былай жазды: «Қ арым-қ атынасты интериндивидуалды емес, ә леуметтік феномен деп тү сіну керек; оның субьектісі ретінде индивидті емес, ә леуметтік топ немесе тұ тас қ оғ амды алу керек. »
Қ арым-қ атынас жақ ында ғ ана ғ ылыми ә леуметтік, ә леуметтік-психологиялық жә не психолингвистикалық анализдің пә ніне айналды. Қ арым-қ атынасты зерттеу барысында ә р ғ ылым бұ л процесті ә р жақ тан қ арастырады.
Қ арым-қ атынас ұ жымдық ең бекте ғ ана маң ызды орын алмайды. Адамның болып қ алыптасу процесінің ө зі, оның қ ғ амдық адамғ а айналуы қ арым-қ атынассыз мү мкін емес. Дамығ ан тұ лғ ағ а қ арым-қ атынас қ ажеттілікке айналады.
Карл Маркс пен Фридрих Энгельс кө рсеткендей басынан қ арым-қ атынастың дамуы алғ ашқ ы адамның сана-сезімінің дамуымен жә не ең бек іс-ә рекетімен тығ ыз байланысты. «Алғ ашында ең бек, содан кейін сө йлеудің қ алыптасуы – ең негізгі екі стимулдар, соның ә серінен маймылдың миы ақ ырындап адам миына айналды... »

Қ арым-қ атынас – бұ л ə леуметтік-психологиялық қ ұ былыс, ол адам ө міріндегі кө птеген рухани жə не материалдық қ ұ ндылық тарды қ амти отырып, оның ө міріндегі ең жоғ ары қ ажеттіліктердің бірі. Дегенмен, бір қ арағ анда қ арым-қ атынас ұ ғ ымы баршағ а танымал жə не қ андай да мағ ыналы қ иындық тармен байланысты емес кө рінеді. «Қ арым-қ атынас» сө зімен біз кə сіби, жеке, шығ армашылық жə не тағ ы басқ а жалпы қ ызығ ушылық тардың тө ң ірегінде пайда болғ ан қ арапайым тү сініктерді, яғ ни адамдардың бірбірімен байланысын жə не қ атынастарын; таныс немесе бейтаныс адамдармен кездесулерін; жеке қ атынастарын тү сіндіруге тырысамыз. Адам қ оғ амда, ө зін қ оршағ ан адамдар тобында ө мір сү реді жə не дамиды, оның талаптарына сай ө з пікірі мен мінез-қ ұ лқ ын ө згертеді, топтың ө зге қ атынасушыларымен бірлескен іс-ə рекет ық палымен тү рлі сезімдерді бастан кешеді. Алайда мұ ның барлығ ы ө зге адамдармен ақ парат жə не толғ аныс алмасудан ғ ана болады, оларды жақ сы тани отырып, біздің ə рқ айсысымыз қ алай да болса қ атынасқ а тү семіз.

М. В. Ломоносов осыдан екі жү з жылдан астам уақ ыт бұ рын «Ресейлік грамматикада» мынадай пікір айтқ ан: «... Қ андай да бір мə шинені қ ұ растыруғ а дайындалғ ан бө ліктер оқ шау жатқ анда жə не ө зіне белгіленген ə рекетті екіншісіне жеткізіп отырмаса, олардың болмысы бос ə рі пайдасыз. Сол сияқ ты адам баласының ə р мү шесі ө з ұ ғ ымындағ ыны ө згеге айтып жеткізе алмаса, біз ойларымыздың қ осылуымен басқ арылатын істі бірге жү ргізуді былай қ ойғ анда, жабайы аң дардан бетер болып кетер едік... ». Осы пікір арқ ылы ол кез келген іс-ə рекетте қ арым-қ атынас қ аншалық ты мə нге ие болатынын ерекшелеген.

Қ арым-қ атынас психологиясы адамдардың бірлескен іс-ə рекеттегі бірін-бірі қ абылдауы жə не тү сінуі; еліктеуі, иландыруы мен сенімі; ұ йымшылдық пен қ ақ тығ ысқ а тү сушілігі; бірігіп ə рекет ету мен тұ лғ ааралық қ атынастар сияқ ты қ ұ былыстарды зерттейтін сала. Бұ л психологиялық қ ұ былыстардың алуан тү рлі болуына қ арамастан, олардың пайда болуының негізгі кө зі – адамдар арасындағ ы қ атынас аймағ ы.

Қ арым-қ атынас мə селесінің концептуалды негіздері туралы кең ес ғ алымдары В. М. Бехтерев, Л. С. Выготский, С. Л. Рубинштейн, А. Н. Леонтьев, Б. Г. Ананьев, М. М. Бахтина, В. Н. Мясищева жə не т. б. қ арым-қ атынасты адамның психикалық дамуының, ə леуметтенуі жə не индивидуализациялануының, тұ лғ а қ алыптасуының маң ызды шарты ретінде қ арастырды.

Қ арым-қ атынас мə селесіне мə дени-тарихи психологияның негізін салушы Л. С. Выготский бағ а жетпес ү лес қ осты. Қ арым-қ атынастың тұ лғ а санасына қ айта жасалу механизмдерін тү сіну Л. С. Выготскийдің ойлау мен сө йлеу мə селесін зерттеу барысында ашылады. Оның зерттеулерінде қ арастырылатын қ арым-қ атынастың тұ лғ а санасында мə дени аспект ретінде тасымалдануының мə дени-тарихи мə нін В. С. Библер нақ ты былай дейді: «Ə леуметтік байланыстардың терең санағ а ену процесі (Выготскийдің ішкі сө йлеудің қ алыптасуын талдауы) – логикалық жоспарда – ашық жə не қ атысты «мə дениет бейнелерінің » дербестілігінің, оның дайын феномендерінің ойлау мə дениетіне айналуы. Ə леуметтік байланыстар ішкі сө йлеуге еніп қ оймай, онда олар тү бегейлі қ айта жасалады, ə лі жү зеге асырылмағ ан жаң а мə нге, сыртқ ы ə рекетке жаң а бағ ытқ а ие болады».

Ең алдымен, бұ л – бірлескен іс-ə рекеттегі тұ лғ аның басқ а адамдармен қ арым-қ атынасында қ алыптастыру жə не танымдық қ абілетін дамыту дең гейі ретінде тү сіну (Л. А. Кидрон, 1981, Ю. М. Жуков, Л. А. Петровская, П. В. Растянников, 1990 жə не т. б. ). Екіншіден, кө птеген ең бектерде бұ л қ абілеттіліктің тұ лғ аның жеке қ асиеттерімен, атап айтқ анда, қ арым-қ атынасқ а деген қ ажеттілігімен, ө зіне деген сенімділігімен жə не ө зіне-ө зі бағ а берушілігімен байланысын кө рсету (R. L. Applbayt, Harl W. E. Anatol, Hays

1. Ellers, 1973, R. M. Aisler, Lee W. Frederiksen, 1980, Л. А. Петровская, 1989, В. Н. Куницина, 1992 жə не т. б. ). Ү шіншіден, бір жағ ынан, ə деттер мен дағ дыларды бө ліп кө рсету, екінші жағ ынан, тұ лғ аның тү рлі жағ дайларда сə тті тұ лғ ааралық ө зара ə рекетке жағ дай жасайтын жеке эмоциясының психологиялық сипаттамаларын бө ліп кө рсету (Ю. Л. Ханин, 1971, Г. С. Васильев, 1977,

2. Argyle, A. Furnhan, U. Grahan, 1981, Ю. М. Жуков, 1987, 1988, Л. А. Петровская, 1988, 1989, Р. А. Парошина, 1991, В. Н. Куницина, 1992 жə не т. б. ). Тө ртіншіден, барлық дерлік зерттеушілердің қ арым-қ атынастағ ы тұ лғ а қ ұ зыреттілігін кө п қ ырлы, кө п дең гейлі қ ұ рылым ретінде тү сіндіруі болып табылады (Л. А. Кидрон, 1981, Р. А. Максимова, 1981, Л. А. Петровская, 1992, R. M. Aisler, Lee W. Frederiksen, 1980 жə не т. б. ). Осының барысында кең естік психологияда дең гейлерді бө лу негізіне, кө бінесе қ арымқ атынас «тараптарын» топтастыру жə не соларғ а сə йкес бірлескен іс-ə рекеттің қ ұ рамдас бө ліктері (адамдардың бірін-бірі қ абылдауы жə не тү сінуі – гностикалық қ ұ рамдас бө лік ретінде белгіленуші; тұ лғ аның ө зін-ө зі танытуы – экспрессивті қ ұ рамдас бө лігі; ық пал, ə сер – интеракциялық қ ұ рамдас бө лігі) алынады (Ю. Л. Ханин, 1971, Г. С. Васильев, Р. А. Максимова, 1981, Л. А. Петровская, 1988 жə не т. б. ). Кейбір авторлар қ арымқ атынасқ а деген қ ажеттілікті жə не қ арым-қ атынасқ а деген бағ дарды жеке бө ліп кө рсетеді (Ю. Л. Ханин, 1971, Р. А. Максимова, 1981).

В. А. Петровский пайымдауынша, «іс-ə рекетті жү зеге асыру процесінде адам объективті тү рде басқ а адаммен белгілі бір байланыс жү йесіне тү седі». Осылайша, байланыс, алмасу (ə рекеттермен, заттармен, ақ паратпен, т. б) жə не ө зара ық пал кез келген ө зара ə рекеттің мазмұ ны болып табылады.

Мазмұ ны танымдық жə не формасы бойынша бірлескен-диалогтық іс-ə рекеттің қ алыптасу процесі индивидуалды іс-ə рекеттің мақ саттарының, мағ ыналарының жə не мотивтерінің ө зара бір-бірімен байланысуы мен тү йісуі барысында жү зеге асады. Жаң а мақ саттардың қ алыптасу процесі – бірлескен танымдық іс-ə рекеттегі мақ сатқ ұ рылым, мазмұ ны жағ ынан – практикалық, ал формасы бойынша бірлескен мақ саттардың қ алыптасуынан басталады. Бірлескен іс жү зіндегі мақ саттардың келесі кезең інде мағ ына қ ұ рылым мен мотивқ ұ рылым процестерінің арқ асында бірлескен танымдық іс-ə рекеттің сапалы қ айта ө згеруін білдіре отырып, бірлескен ойлау мақ саттарына қ айта ө згереді.

Қ азіргі кезде мақ сатқ ұ рылымды зерттеуге ойлау іс-ə рекетін зерттеп жү рген психологтар кө п ү лес қ осуда (Тихомиров, 1984, Войскунский, 1990, Васильев 1980 жə не т. б. ). Шынында да, адамның іс-ə рекеті кү рделенген сайын таптаурындық ə рекеттерді азырақ жү зеге асырып, ал содан кейін қ олданыстан шығ ып қ алғ ан дайын ү лгіден (шаблоннан) шығ армашылық типке жақ ындап, іс-ə рекеттің реттелу процесін сипаттау ү шін «мақ сатқ ұ рылым» категориясына жұ мылдырудың қ ажеттілігі айқ ындала бастайды.

Нақ тылы психологиялық зерттеуде ойлау мен қ арым-қ атынас бірлігінің қ ағ идасын жү зеге асыру бірлескен ойлау іс-ə рекетін зерттеуге байланысты ө те ө зекті мə селеге айналады. Бұ л қ ағ иданы іске асырудың бірден-бір жолы бірлескен ойлау іс-ə рекетіндегі мақ сатқ ұ рылымды зерттеу болуы мү мкін. Бірлескен ойлау іс-ə рекетіндегі мақ сатқ ұ рылымды зерттеу индивидтердің динамикалық мағ ыналық жү йелері мен «ақ параттардың жалпы қ орының » арасында кө пір салуғ а, яғ ни дə некер болуғ а мү мкіндік береді (Ломов, 1980). Қ арым-қ атынас жағ дайында қ алыптасатын ақ параттардың жалпы қ орын «динамикалық мағ ыналы жү йеден» (Выготский) бө ліп алғ анда, ол субъектілер ү шін ө зінің сыртқ ы, объективті жағ ында қ алып қ оюы мү мкін жə не ол сонда ғ ана «сө здік мə ндер» жү йесінде (Выготский) ө зекті болып табылып, ө зінің ішкі субъективті жағ ы бойынша «динамикалық мағ ыналы жү йемен» бірлікте болғ анда ғ ана, ол тұ лғ аның мағ ыналы қ ұ рылымының жү йесін психологиялық қ атынаста кө рсететінін аң ғ ару керек.

Тұ лғ аның мағ ыналы қ ұ рылымының жү йесі деп біз кү рделі иерархиялық қ ұ рылымы бар, «динамикалық мағ ыналы жү йелер» мен «сө здік мə ндердің » бірың ғ ай жү йесін айтамыз. Басқ аша айтқ анда, тұ лғ алық жə не жағ дайлы факторлардың қ иылысуындағ ы ө зара ə рекеттестік пен қ арымқ атынас нə тижесінде қ алыптасатын ресми (белгілік, логикалық ) жə не ресми емес (қ ұ ндылық тық жə не мағ ыналық ) қ ұ рылымдардың бірлігі. Психологиялық ə дебиеттерде мағ ыналы қ ұ рылымдар туралы басқ а да пікірлер кездеседі (Хараш, 1978; Асмолов жə не т. б., 1979; Братусь, 1981). Олардан біздің мағ ыналы қ ұ рылымдар туралы тү сінігіміздің айырмашылығ ы сө йлеу мен ойлаудың, ойлау мен қ арым-қ атынастың, интеллект пен аффектінің бірлігінің принциптерін нақ ты зерттеулерде қ атар жү зеге асыруғ а мү мкіндік береді.

Қ арым-қ атынас пен ойлаудың ө зара байланысы, бір жағ ынан, сө здік мə ндер жү йесінің ө зін емес, кө лең кесін қ арау, сондай-ақ жоғ арыда кө рсетілген зерттеулерде де ұ сынылғ ан, ал, екінші жағ ынан, мағ ыналы қ ұ рылымдар жү йесінің ө зі емес, кө лең кесі қ арастырылуы мү мкін.

Грек философы – Стоик Эпиктет ең бектерінің бірінде адам туралы былай тұ жырымдағ ан:

«Адамды оқ иғ алар емес, оларды қ алай қ абылдайтыны мазалайды». Осы тұ жырымғ а сə йкес, қ арым-қ атынас кө бінесе адамдардың дү ниені қ алай қ абылдайтынына жə не дү ние туралы не ойлайтындарына байланысты. Бұ л ойды ө з ең бектерінде Платон, философ-идеалистер М. Кант пен Г. В. Гегель жə не З. Фрейд, американ жə не ағ ылшын позитивистері мен прагматиктері В. Джемс, Б. Рассел жə не т. б. растағ ан.

Американ психологы Дж. Келли адамды ə леммен ө з тұ лғ алық қ ұ рылымдық немесе ойлары негізінде қ арым-қ атынас жасайтын ғ ылым ретінде қ арастырды. Шығ армашылық мү мкіндіктерге ие бола отырып, адам ө з айналасын тү сіндіреді, ол ү шін тү рлі қ ұ рылымдар немесе тілдік байланыстар қ олданады. Адам дү ниедегі ө з болмысын сө йлемдер жиынтығ ы тү рінде сипаттайды.

Психологтар ү шін адамның жоғ арғ ы психологиялық функциясында сө здің рө лі – оның ойлаумен, санасымен, есте сақ тауымен, эмоциясымен жə не т. б. қ арым-қ атынасы ө те қ ызық ты болып табылады, мұ нда оның жеке тұ лғ а мен шығ армашылық қ ұ рылысының ерекшелігі ө те маң ызды.

Келесіде қ арым-қ атынастағ ы ө зін-ө зі бақ ылаудың қ ызмет ету факторы ретіндегі тұ лғ ааралық кері байланысты зерттеудегі жаттығ у жə не сараптама бағ ыттары шең берінде шетел психологиясында жинақ талғ ан негізгі нə тижелерге шолу ұ сынылғ ан. Тұ лғ ааралық кері байланысты зерттеудің батыстық дə стү ріне кең ес ə леуметтік психологиясында жасалғ ан бағ ыт – бірлескен ісə рекет арқ ылы біріккен дамушы нақ ты топтар жағ дайындағ ы кері байланысты зерттеу қ арамақ арсы қ ойылады. Кері байланыстың қ арымқ атынастағ ы тұ лғ аның ө зін-ө зі бақ ылауына ық пал ету мə селесінің қ ойылуы «кооперация мен қ арым-қ атынастың тү рлі формалары барысындағ ы интериоризация процесінің ерекшелігін ə леуметтік-психологиялық талдау» міндеттеріне сə йкес келеді (Г. М. Андреева, 1981), бұ л міндеттер психология ғ ылымын дамыту логикасында бірінші орынғ а қ ойылады. Ал тұ лғ ааралық кері байланыс жағ дайы бұ л тұ рғ ыдан ү лкен қ ызығ ушылық туғ ызады, ө йткені қ арым-қ атынас пен бірлескен ісə рекетті реттейтін адамгершілік ө лшемдерін, тұ лғ ааралық қ атынастарды интериоризациялаумен тікелей байланысты.

Сонымен, қ арым-қ атынас – негізгі психологиялық категориялардың бірі. Адам басқ а адамдармен қ арым-қ атынас жə не ө зара ə рекеттесу нə тижесінде тұ лғ а болып қ алыптасады.

Тұ лғ ааралық қ арым-қ атынастың пə н саласын анық тауғ а «қ арым-қ атынас» сө зінің семантикасы кө мектеседі. Зерттеулер (Бессонова, Доценко, 1999) кө рсеткендей, тұ рмыстық санада бұ л сө збен мағ ыналардың ү ш тобы байланыстырылады:

· бірлесу, ортақ тық, біртұ тастық қ ұ ру («жақ сы орта, достар»);

· хабарламалар жіберу, ақ парат алмасу («сө йлесу, ə ң гімелесу»);

· қ арсы ала іс-ə рекет жасау, жиі қ ұ пия немесе интимді сипатқ а ие ө зара ү йлесу («бірінбірі терең тү сіну»).

Екі адам бірін-бірі оң қ абылдап, ү шінші біреуге (тұ лғ ағ а немесе объектіге) деген ө з қ атынастарын орнатса, оларда осы ү шінші адамғ а қ атысты ұ қ сас бағ дарларды дамыту бағ ыты пайда болады.

Қ арым-қ атынас болмаса біз қ азір қ андай болсақ, сондай бола алмайтын едік. Қ арым-қ атынассыз біз, ə жеміздің ертегісін тың дай алмас едік, ə кемізбен ұ шатын қ ағ аз жылан жасап, анамызбен демалысқ а барып, достарымызбен серуенге шығ а алмайтын, мұ ғ алімнің тү сіндіргенін тү сіне алмас едік жə не т. б. Сондық тан ө зге адамдармен қ арым-қ атынас жасағ анда ғ ана тұ лғ аның дамуы жү зеге асатындығ ын кө реміз. Олай болса, мына бір белгілі сө зді былайша тү рлендіруге болады: «Кіммен араласатындығ ың ды айтсаң, мен сенің кім екенің ді айтып беремін».

Ə р адам ө зінің негізгі ерешеліктерін жеке қ арым-қ атынас тə жірибесі арқ ылы, отбасындағ ы, мектептегі, кө шедегі тікелей қ атынастар арқ ылы қ алыптастырады. Мұ ны қ азақ стандық психолог Х. Т. Шерьязданованың ең бегінде қ арым-қ атынас – баланың қ алыпты психикалық дамуының маң ызды факторы жə не ажырамайтын шарты ретінде қ аралады. Ол қ оршағ ан адамдармен қ арым-қ атынас қ ажеттілігі бастапқ ы мə ні бар маң ызды табыстылық ретінде зерттеп, қ арым-қ атынасты іс-ə рекет ретінде тү сінудің негізгі ережесін ұ сынады:

1. Қ арым-қ атынас іс-ə рекетінің заты немесе объектісі бірлескен іс-ə рекеттегі серіктес жə не қ арым-қ атынас потенциалының субъекті ретіндегі басқ а адам.

2. Қ арым-қ атынас ə рбір іс-ə рекет сияқ ты адамның қ ажеттілігін қ анағ аттандыруғ а бағ ытталғ ан. Қ арым-қ атынастағ ы қ ажеттілік басқ а адамды бағ алауғ а талпынудан тұ рады, ол ө зінің тұ лғ асын жə не ө зін бағ алауғ а, сол адамның бағ асынан ө зін анық тауғ а, қ арымқ атынас мотиві басқ а адам немесе, дə лірек, адамның сол қ асиеттері туралы тү сінігі ү шін баланың ү лкендермен ө зара ə рекетке тү суі болып табылады.

12 Следующая ⇒