Қабілетті қалыптастыру жолдары

Адамның қ оршағ ан орта ерекшеліктеріне икемделу, білім мен іскерлікті мең геру оның қ абілетіне байланысты. Қ абілет дегеніміз адамның білімді, іскерлікті тез жә не сапалы мең геруі. Жаң а туғ ан баланың қ оршағ ан ортаны, ө зін-ө зі танып білуге қ абілетінің нышандары генотипінде болады. Осы нышандар қ асиетке айналу ү шін бала адамдар арасында ө сіп, кү нделікті тіршілік барысында қ арым-қ атынас жасауғ а, қ оршағ ан ортада ө зін емін-ерік сезінуге негіз болады. Барлық адамғ а тә н іс-ә рекет тү рлеріне адамның қ абілеті ө з ө мірінде қ алыптасады.

Бастауыш сыныпта оқ ыту барысында баланық білім мен қ абілеттілігін қ алыптастырады. Қ азіргі мектептегі дамыта оқ ыту баланың таным процестерін дамытып, барлық іс-ә рекет тү ріне қ абілеттілігін қ алыптастыруғ а ү лкен ық пал жасайды. Оқ у барысында баланың танымдық қ абілетін дамыту жолдарын зерттеген И. Г. Песталоцци, К. Д. Ушинский, Д. Б. Занков, М. И. Махмутов, Б. Тұ рғ ынбаева, К. Бозжанова т. б. ғ алымдар осы проблеманы жан-жақ ты зерттеген. Б. М. Теплов қ абілет табиғ аты жә не оны қ алыптастыру жолдарын анық тағ ан.

Қ абілеттің дамуына ә серін тигізетін факторлар ө те кө п. Олардың ә рқ айсысының тигізетін ә сері ө те мол.

Қ абілеттің ойдағ ыдай дамуы адамғ а тиісті білім жү йесінің, икемділік пен дағ дының болуына байланысты. Мә селен, оқ ушыда техникалық қ абілеттің ойдағ ыдай дамуы ү шін техникалық конструкциялардың қ ұ рылысын жақ сы білуі, оны тә рбие жү зінде пайдалана алуы қ ажет. Баланың білімі терең деп, икемділігі артып, дағ дысы кө бейе тү ссе, онық қ абілеті де ойдағ ыдай (дамуы ү шін) дамып отырады. Мә селен, кейбір мұ ғ алімдер ө з оқ ушыларының ү лгеріміне кө ң ілі онша тола қ оймайды. Ол ө з оқ ушысының бар мү мкіндігімен жұ мыс істемейтіндігін айта келіп, егер ол сабақ қ а бар ынтасымен кірісетін болса, бұ дан да гө рі жақ сы оқ и алар еді-ау деп қ ынжылады. Бұ л жерде мұ ғ алім қ олынан істесе, іс келетін, дағ дығ а тез машық танғ ыш баланың, қ ажырлы ә рекетке бостын жө нді ұ сына алмағ андық тан, қ абілетін жө нді кө рсете алмай отырғ анын айтып отыр.

Оқ у-тә рбие процесінде қ абілет, білім, дағ ды, ептілік сияқ ты психологиялық ұ ғ ымдарды ө з мә нінде тү сіне алмау мұ ғ алімдерді педагогикалық қ ателерге ұ шыратуы да мү мкін. Мұ ны дә лелдейтін мысалдар кө п. Сурет академиясына оқ уғ а келген Суриковтың арнаулы қ абілеті ерте кө рінгенмен де, сурет салуғ а қ ажетті дағ ды мен білімі болмағ ан. Сондық тан да ол академияғ а қ абылданбағ ан. Академияның мұ ғ алімдері Суриковтың сурет ө неріне тиісті білімі мен дағ дысының жоқ тығ ына қ арап, оның зор қ абілеттілігін кө ре алмай, ү лкен қ ате жіберген. Кейін ол ө зінің зор қ абілетінің арақ асында сурет ө неріне қ ажетті білім мен дағ дыны екі-ү ш ай ішінде мең гереді де, академияғ а тү суге право алады.

Бұ л мысалдар академиялардың Суриков жө ніндегі пікірлері қ ате болғ андығ ын аң ғ артады. Бұ л мысалы адамның қ абілеттілігін білімі мен икемділігі, дағ дыларды тез мең геруге жағ дай туғ ызатынын, сондай-ақ балалардың қ абілеттерін дұ рыс байқ ай алып, онымен санасып отырудың қ ажеттілігіне мұ ғ алімдердің зер салуын керек етеді.

Кез-келген адамның екі-ү ш тү рлі іс-ә рекетті атқ аруғ а бейімділігі болады. Бұ л – адам қ абілетінің жалпы тү рі, ө мір сү руі мен тіршілік етуге деген икемі жә не ә рекетшіл кө рінісі. Адам ә рекетсіз, ең бексіз ешқ андай іс тындыра алмайтын болса, ол ө мір сү ре алмас еді. Жалпы қ абілет адамның жеке басының ә рекетімен байланысты тү рде жү зеге асады. Адамның даралық ерекшеліктерінен оның арнаулы (тү рі) қ абілеті де аң ғ арылады. Қ абілеттің арнаулы тү рі белгілі бір істі ү здік орындаудан, оғ ан деген ық ылас-ынтадан, дағ ды мен икемділіктен айқ ын кө рінеді.

Адамның істеген ісі мен ә рекетін бағ алап кө рмей тұ рып, оны сол іске қ абілетті не қ абілетсіз деп келіп айтуғ а болмайды.

Қ абілет негізінен екіге бө лінеді. Адамның ақ ыл-ой ө згешеліктерінің жеке қ асиеттерін кө рсететін кез келген адамнан табылатын қ абілет жалпы қ абілет деп аталады. Ақ ылдың орамдығ ы мен сыншылдығ ы, материалды еске тез қ алдыра алу, зейінділік пен бақ ылағ аштық, зеректік пен тапқ ырлық т. б. осы секілді ақ ыл-ой ә рекетінде кө рінетін ө згешеліктер жалпы қ абілет болып табылады.

Іс-ә рекеттің жә не салаларында ғ ана кө рініп, оның нә тижелі орындалуына мү мкіндік беретін қ абілетті арнаулы қ абілет деп атайды. Бұ ғ ан суретшінің, музыканттың, актердің, спортшының, математика — ғ алымның, ақ ын-жазушының қ абілеттерін жатқ ызуғ а болады. Соң ғ ы кездері кейбір зерттеушілер қ абілеттің ү шінші тү рі деп практикалық іске қ абілеттілікті айтып жү р. Бұ ғ ан ұ йымдастырушылық, педагогтық, конструктивті-техникалық қ абілеттерді жатқ ызады. Қ абілеттердің осы тү рлері іс-ә рекеттің басты сапаларына орайлас бө лінеді.

Адам қ абілетінің дамуы қ оғ амның дамуына, оның ә леуметтік сипатына ғ ылыми-техникалық прогреске байланысты болып отырады.

Адамдардың қ абілетінде жә не адамғ а тә н айырмашылық тар да болады, яғ ни іс-ә рекет нә тижесі ә р адамда ә р тү рлі. Біреудің ісі сапалы, екіншісінікі сапасыз. Дә лірек айтқ анда, адам қ абілетіндегі айырмашылқ тар олардың істеген істерінің нә тижесінен, немесе онық сә тті не сә тсіздігінен байқ алады. Қ ызығ ушылық адамда объектіні жан-жақ ты танып білуге ұ мтылудан туындайды. Ал бестімділік – нақ ты іс-ә рекетті орындауғ а талпыну. Қ ызығ ушылық пен бестімділік сапаларының ү немі ө зара ү йлесім тауып, бір бағ ытта тоғ ысып отыруы ө те қ иын. Оғ ан тү рлі жағ дайлар да себепші болады. Мысалы, адамның бейнелеу, кө ркемө нер туындыларын тамашалауы ық тимал, бірақ ол осы салалардағ ы ө нер тү рлерімен шұ ғ ылдануғ а бейімсіз болуы мү мкін. Дегенмен, белгілі бір іс-ә рекет тү ріне қ абілеті бар адамдардың қ ызығ ушылығ ы мен бейімділігі бір-бірімен ү йлесім тауып, қ абыса алады.

Адам қ абілетін аз, кө п деп сан жағ ынан ө лшеудің ғ ылымғ а қ ажеттігі шамалы. Ө йткені алғ ашқ ы кезде тү рлі себептеріне кө ріне алмағ ан қ абілеттің оның есейген шағ ында кө рінуі де ғ ажап емес.

Іс-ә рекетпен айналысқ анда адамнық жетістікке жетуі ү шін қ абілет, қ ызығ ушылық, бейімділіктен тыс оның мінез-қ ұ лқ ында мынадай сапалылық кө ріністер беруі қ ажет: ең алдымен, ең бексү йгіштік, табандылық, батылдық. Осындай ерекше қ абілеттілігі бар адамның ө зі де айтарлық тай табысқ а қ ол жеткізе бермейді. Негізі, адам ө зінің іс-ә рекетіне, жеке басына сын кө зімен қ арап, басындағ ы жетістік, кемістігін икемі мен кү ш-қ уатын, мінезінің ұ намды болуы ық тимал. Бұ л мысалда да бірінші адамның іске қ абілеттілігі екіншіге қ арағ анда ә лде қ айда жоғ ары екендігі кө рініп тұ р.

Қ андай да болмасын бірер нә рсеге қ абілеті жоқ адам болмайды. Ол біреуде кү шті, біреуде шамалы болып келуі мү мкін. Тә жірибе мен парасат адамдардың тең емес екенін дә лелдейді дегенде тең дік деп адамдардың қ абілеттерінің тең дігі немесе дене кү штері мен рухани қ абілеттіктерінің бірдейлігін тү сінеді.

Қ абілеттердің дамып қ алыптасуы ә р тү рлі дең гейде жү ріп отырады. Мә селен, оның алғ ашқ ы дең гейін репродуктивтік десе, екінші, негізгі дең гейін шығ армашылық қ абілет дейді. Бірінші дең гейде адам білім игеруге, іс-ә рекетті қ ажетті дә режеде іске асыруда икемділік кө рсетсе, екінші дең гейде жаң а сапаны туынды жасай алу мү мкіндігін кө ресетеді. Қ абілет жалпы, арнаулы жә не тә жірибелік, ал соң ғ ысы ұ йымдастырушылық, мұ ғ алімдік болып бірнеше тү рге бө лінеді. Адам тіршілік иесі, оғ ан қ оса ол жаны бар нә рсе ретінде табиғ и кү шке, ө мір қ уатына ие, ә рекетшіл тіршілік иесі онда бұ л кү штер нышан мен қ абілет тү рінде ө мір сү рді дейді К. Маркс. Ғ ылым осы тұ рғ ыдан қ абілеттердің дамуында нышан туралы айтқ анымыз жө н.

Ә рбір адамның іс-ә рекеті орындау тә сілі сол адамдардың психикалық таным процесінің даму ерекшеліктеріне, жү йке жү йесі талдағ ыштарының жұ мысына, сезім мү шелерінің сыртқ ы тітіркендіргіштерге ә серленіп, қ абылдау жылдамдығ ына жә не адамның жеке даралық қ асиетіне байланысты. Қ абілеттілік – адамдағ ы жеке дара ө зіндік ерекшелік, яғ ни бір адамның екінші адамнан айырмашылығ ын кө рсететін психологиялық сипат. Қ абілеттің мұ ндай сипаттарын былайша тү сіндіруге болады. Мысалы, саусақ тарының салалы болуы — кө бінесе музыканттарғ а, ал бойшаң болып келу – баскетболшы-спортшыларғ а тә н ерекшелік. Адам бойындағ ы ерекшеліктер қ абілетіліктің тек белгілі бір іс-ә рекетке орай табысқ а жетуге кө мектесетін белгілері ғ ана. Қ абілеттілікке аса қ ажетті қ асиет, мысалы, музыка саласында ә уенді есту мен ырғ ақ ты сезу, оларды бір-бірінен айыру болып табылады. Ал қ имыл-ә рекет реакцияларының жылдамдылығ ын неғ ұ рлым жоғ ары дең гейге болса, спорт тү рлерімен шұ ғ ылдануғ а ө зіндік ә сері мен пайдасы тиуі даусыз.

Қ абілеттіліктің ө лшемі – белгілі бір істің нә тижелі болып орындалуында. Қ абілет адамнық іс-ә рекетінің белгілі бір тү ріне, ө нер саласының біріне жарамдылығ ын жақ сы кө рсете алады. Белгілі бір істі ү здік орындауғ а мү мкіндік беретін адамның ә р тү рлі жеке қ асиеттерінің қ иысып келуін, яғ ни адам қ асиеттерінің синтезін қ абілет деп атайды.

Қ абілеттің дамуы оны қ ажет ететін қ ызымет саласында жә не ә рекетпен ү йрену ү стінде кө рініп отырады.

Ұ намсыз сапаларын айқ ын ажырата аларлық дең гейде болуы керек. Адам қ абілетінің даралық ерекшеліктеріне талант, дарындылық, данышпандық сияқ ты қ асиеттер де жатады. Дарындылық – адамның белгілі бір іске деген айрық ша қ абілеттілігі, ө мірдің қ андайда бір саласында ө зін ерекше қ ырынан кө рсетуі. Мұ ны мынадан айқ ынырақ тү сінуге болады: қ азақ даласында ө здерінің ақ ындық, ә ншілік, серілік қ асиеттерімен танылғ ан Ақ ан сері, Біржан сал, Ә сет, Мади тә різді басқ а да таланттарадан есімдері осы кезге дейін ел есінде. Қ абілеттің жоғ ары дең гейде дамуы талант деп аталады. Талант – адамның нақ ты бір істі нә тижелі орындаудағ ы қ абілеттінің біршама жағ ымды қ асиеттерінің ө зара байланысты тү рде ү ндесуі. Талантты адам ө мірде белгілі бір пайдалы ә рекетпен шұ ғ ылданады, сол бағ ытта ірі жетістіктерге де жетеді.

Адам қ абілетіндегі, дарындылығ ы мен таланты одан ә рі дамып, данышпандық қ асиетін тудырады. Бұ л – адамның ақ ыл-асты мен іс-ә рекетінің ең жоғ ары дә режеге кө терілуі. Данышпандық қ асиет – адамның жалпы жә не арнаулы қ абілеттерінің жинақ талып, ерекше нә тижелерге қ ол жеткізуі. Данышпан адамның іс-ә рекет нә тижелері адамнық ә леуметтік ө мірі мен қ оғ амдық тіршілігінің жақ саруына елеулі ү лес қ осып, мә дени-рухани, саяси-экономикалық т. б. салалардық ө ркендеуіне ә сер етеді, қ оғ амның тарихи дамуында ө шпес із қ алдырады. Сондай адамдар қ атарына Аристотель, Платон, Ә бу Нә сір, ә л -Фараби сияқ ты ғ ұ ламалар, қ азақ тың Аблай хан, Тө ле би, Ә йтеке би, Абай тә різді біртуар перзенттерін жатқ ызуғ а болады.

Қ абілетке қ атысты мә селелерді қ орыта айтсақ, қ абілет – адамның даралық психологиялық қ асиеті. Мұ ндай ө зіндік қ асиеттер жеке адамның тұ лғ асын, кісілік сипатын, іс-ә рекетінің нә тижелерін жалпы қ ауымның игілігіне айналдырады. Психология ғ алымында соң ғ ы 1-1, 5 ғ асыр бойында адам қ абілетінің даму дең гейі жә не оның қ алыптасу тә жірибесі зерттеулер арқ ылы анық тала бастады.

Адам қ абілетінің ә р қ илы болып келуі сигнал жү йелерінің ерекшеліктеріне де байланысты. Жү йе ә рекетінің жеке кө ріністеріне келуін И. П. Павлов адамғ а тә н жү йке қ ызметінің ү ш тү рлі типі болады деп тұ жырымдады. Егер адамның нерв ә рекетінде бірінші сигнал жү йесінің жұ мысы басым болса, оны «ө нерлі тип», ал екіншісі сигнал жү йесінің жұ мысы басым болса, «ойшіл тип» деп атауды ұ йғ арды. И. П. Павлов сигнал жү йелерінің ә рекеттің кез келген тү рінен байқ алады жә не олар ө мірінде бір-біріне ауысып, ө згеріп отырады. Бұ л ө згеруі тә лім-тә рбиемен байланысты деп кө рсеткен. Л. В. Лурияның зерттеулерінде адамның қ абілетінің оқ у, ойын барысындағ ы іс-ә рекетпен байланысты екенін дә лелдеген.