ГЛОССАРИЙ

Абсентеизм — халық тың саяси ө мірге немкұ райлы, селқ ос қ арауы, азаматтық міндетті атқ арудан бас тартуы. Ол ә сіресе сайлаушылар тарапынан ө кіметтің ө кілдік органдарына сайлауғ а қ атынасқ ысы келмеуінен байқ алады. Оны ә ркім ә р тү рлі бағ алайды. Біреулер адам не істесе де, сайлауғ а қ атысып дауыс берсе де, бермесе де ө з еркі деп санайды. Кейбіреулер оны сайлаушылардың саяси шешімдерді немесе сайланушы ү міткерді (канди-датты) қ абылдамағ андық тан деп тү сінеді. Ал жалпы кө пшілік жұ рт саяси ө мірге осылайша селқ остық танытса, ө кімет органдарының легитимдігіне нұ қ сан туады.

Абсолютизм —жоғ ары ө кімет билігі шексіз жеке-дара бір адамның қ олында тұ рғ ан мемлекеттік басқ арудың тү рі.

Авангардтық партиялар — ұ йымы жоғ ары орталық тандырылғ ан, барлық мү шелерінен белсенді жұ мысты талап ететін партиялар. Мысалы, бұ рың ғ ы СОКП, қ азіргі Ү ндістан Ұ лттык, конгресс партиясы.

Авантюризм — саясатта, билік жү ргізуде жә не т. с. с. белгілі бір мақ сат, мү лдеге жету ү шін кү дікті, шү бә лы жолмен оң ай олжа іздеушілік. Ә детте, мұ ндай саясат елдің қ оғ амдық -саяси жағ дайын шиеленістіріп, адамдардың, халық тардың тағ дырына ауыр зар-дабын тигізуі мү мкін.

Автаркия — елдің экономикасын басқ а елдердің экономикасынан оқ шауландыруғ а бағ ытталғ ан ұ лттық мақ сат. Осығ ан орай ол шетелдердің тауарларын, капиталын жә не т. б. ө з еліне енгізуге шек коюы мү мкін. Бұ л тә сіл ө з елінің ө ндірісін дамытуғ а немесе басқ а саяси мақ сатта да жасалады.

Автократия — бір адамғ а жоғ ары ө кімет билігін шексіз беру аркылы басқ аруды немесе осындай басқ арушылық орнағ ан мемлекетті айтады. Сонымен қ атар қ азіргі саясаттануда ол саяси билікті бө ліспей, тұ тас басқ аруғ а тырысқ ан адам, не адам тобын атау ү шін де пайдаланылады.

Автономия — бір мемлекеттің шең берінде ө зін-ө зі басқ аруғ а қ ұ қ ық берілген саяси-ұ лттық қ ұ рылым.

Авторитаризм — жеке адамның билігіне негізделген, басқ аруда кү шке сү йенетін мемлекеттік-саяси тә ртіп. Мұ нда атқ арушы билік ү стемдік етеді. Парламент болғ анымен ол кең есші органғ а айналады. Тоталитарлық тә ртіппен салыстырғ анда мұ нда кө пшілік партия, бірың ғ ай идеология болмайды жә не экономика бақ ылауғ а алынбайды. Тоталитарлық тә ртіптің басқ а белгілері негізінен сақ талады. Ол кө біне саяси жағ дайғ а белсене араласатын ә скер кү шіне сү йенеді. Мемлекеттің сайлау органдары шектеледі.

Авторитарлық партиялар — ә детте, дамып келе жатқ ан елдерде пайда болады жә не отаршылық қ а қ арсы бағ ытталады. Олардың кө бі ен, алдымен ө з елінің саяси жә не экономикалық тә уелсіздігі, ә леуметтік прогресі ү шін кү реседі. Ө з ә рекеттерінде кө бінесе кү шке сү йенеді.

Агрессия — басқ а елдердің жерін тартып алу, егемендігінен айыру немесе шектеу, халқ ын кү шпен бағ ындыру мақ сатымен қ арулы шабуыл жасау. Агрессия ә р тү рлі болуы мү мкін. Мысалы, басқ а елдің жеріне ә скер кү шімен басып кірсе тура агрессияғ а, қ арулы қ арақ шыларды пайдаланып немесе кең есшілер жіберіп, материалдық -техникалық кө мек кө рсетіп жә не т. б. жасаса, жанама агрессияғ а жатады. Сондай-ақ агрессия жасаушы мемлекетке ө з жерін пайдалануғ а беріп жә не т. с. с, арқ ылы агрессияғ а араласуы да мү мкін. Қ арулы шабуылдың агрессиялығ ын БҰ Ұ -ның қ ауіпсіздік кең есі анық тайды.

Адам — жер бетіндегі тірі организмдердің жоғ арғ ы сатысы, саяси-қ оғ амдық қ атынастардың негізгі субъектісі мен объектісі.

Адам қ ұ қ ық тары — белгілі бір игілік алуды, ө мір сү руді қ амтамасыз ететін адамдар мен мемлекет арасындағ ы ережелердің ө зара қ атынастары, кепілдіктері. Олар, негізінен, 1948 жылы БҰ Ұ Бас Ассамблеясы қ абылдағ ан " Адам қ ұ қ ығ ынын жалпығ а бірдей Декларациясында" кө рсетілген.

Азаматтық қ оғ ам — жеке тұ лғ аның емін-еркін дамуын қ амтамасыз ететін қ оғ амның кү йі. Азаматтық қ оғ амның қ ұ рамына адамдардың ө здері тудырғ ан қ ауымдастық тар (қ оғ амдық кә сіби, шығ армашылық ұ йымдар, ассоциациялар жә не т. б. ) азаматтардың ө ндірістік жә не жеке ө мірі, ә дет-ғ ұ рыптары, салттары кіреді. Бұ л қ оғ амда мемлекеттің жеке адам ө міріне араласуына шек қ ойылады. Онда адамның халық аралық дә режеде танылғ ан ережелерге сай қ ұ кық тары сақ талады.

Аймақ тық — белгілі бір жерге, облысқ а, кө ршілес бірнеше елге қ атынасы бар нә рсе. Мысалы, Арал тең ізінің жағ алауындағ ы елдер жиналып, осы ө ң ірдін экологиялық жағ дайын тү зетуге арналғ ан аймақ тық шарт қ абылдауы.

Аккредитация — 1) шет ө кілеттілікке ие болу, сенім грамотасын тапсыру; 2) ақ ша алуғ а немесе сауда операцияларын жасауғ а ө кілеттілік.

Алуандық —қ оғ амдық ө мір субъектілерінің (топтардың, таптардың, ұ лттардың жә не т. б. ) экономикалық, ә леуметтік, идеологиялық, мә дени, діни жә не т. т. мү дделерінің алуан тү рлілігін білдіретін, пікір сайысы, билеуші жә не оппозициядағ ы партиялардың ө кімет билігін іске асыруғ а қ атысуғ а жағ дай жасайтын билік жү йесі. Ол тежемелеу жә не тепе-тендік жү йелері арқ ылы биліктің орталық тануына, бір партияның немесе саяси кү штің қ олына шоғ ырлануына қ арсы тосқ ауыл қ ояды.

Альтернатива — бірнеше мү мкіндіктің ішінен мә селенің шешімін тандап, бірін ғ ана талғ ап алу. Мысалы, сайлау кезінде бірнеше ү міткерлердің біреуіне ғ ана дауыс беру.

Альянс — ортақ мақ саттарғ а жету ү шін келісім-шарт негізінде жасағ ан ұ йымдардың одағ ы, бірлестігі. Ә детте, жағ ымсыз, келең сіз мағ ынада пайдаланылады.

Анархизм — жеке адамды мемлекеттік биліктен кұ ткаруғ а бағ ытталғ ан ә леуметтік-саяси ағ ым. Оны жақ таушылар кү штеу арқ ылы еріксіз кө ндіретін органдарды азаматтардың еркін ассоциацияларымен (қ ұ рама одақ тармен) алмастырғ ылары келеді. Оның алғ ашқ ы идеялары Платонның ең бектерінде кездеседі. Орта ғ асырда утопистердің, жаң а дә уірде ұ сақ буржуазия (У. Годвин, М. Штирнер, П. Прудон), орыс жә не халық аралық революция-лық қ озғ алыстың идеологгарының (М. Бакунин, П. Кропоткин) ілімдерінде кең тарағ ан. Қ азіргі кезде бұ л ағ ымның саяси ө мірде ә сері шамалы.

Анархия — 1) мемлекеттік биліксіз ә р тү рлі қ ауымдастық тар, бірлестіктер, одақ тар аркылы ө зін-ө зі басқ аратын қ оғ ам қ ұ руғ а тырысушылық; 2) ү йреншікті ө мірде тә ртіпсіздікті, жө нсіздікті, заң сыздық ты, басшылық тың жоқ тығ ын білдіреді.

Аннексия — басқ а мемлекеттің, халық тың жерін тұ тас, я бір бө лігін кү шпен жаулап алу немесе басқ ағ а алып берушілік.

Антагонизм — мү дделері қ арама-карсы кү штердің, қ астасқ ан таптар, топтар, партиялар жә не т. б. арақ атынасының шиеленіскен тү рі.

Антисемитизм — еврейлерге қ арсы бағ ытталғ ан, оларды қ удалауғ а арналғ ан саясат пен идеологияның тү рі.

Апартеид — нә сілдік жағ ынан бө лу, қ орлау саясаты. Ол сайлау қ ұ қ ығ ынан айыру, бірдей ең бекке тө мен ақ ы тө леу, кө шіп-қ онуды шектеу жә не т. с. с. кө рініс береді. Мысалы, бұ л саясат 1980 жылдың аяғ ына дейін Оң тү стік Африка Республикасының қ ара нә сілді халқ ына жү ргізілді.

Апатридтер — ешбір мемлекеттің азаматы болып саналмайтын адамдар. Олар кай елде тұ рса, сол елдің заң ына бағ ынады, бірақ саяси қ ұ қ ық тары болмайды.

Аристократия — 1) пұ рсатты, бай, ерекше қ ұ қ ық тар мен жең ілдіктерге ие ақ сү йектер тобы; 2) ақ сү йектер ә улеті, билік жү ргізетін мемлекеттік басқ арудың тү рі. Мысалы, мұ ндай мемлекеттік билік Ежелгі Гректерде болды.

Ассамблея — халық аралық ұ йым мү шелерінің жалпы жиналысы. Мысалы, Біріккен Ұ лттар Ұ йымының (БҰ Ұ ) Бас Ассамблеясы.

Ассимиляция — бір халық тың ө з тілін, мә дениетін, ұ лттық сана-сезімін жоғ алтып, екінші халық қ а сің іп кетуі.

Ассоциация — белгілі бір саяси, ғ ылыми, шаруашылық, мә дени жә не т. б. мақ саттарғ а жету ү шін ұ йымдасқ ан адамдар немесе мекемелердің бірлестігі.

Астыртын партиялар — заң бойынша тыйым салынып, жұ мысын астыртын, жасырын жү ргізген партиялар. Ә детте, олар ү стемдік етіп отырғ ан қ ұ рылысты кү шпен ө згертуді мақ сат етеді.

Атқ арушы билік — биліктің тармақ талуы негізінде істейтін мемлекеттік басқ ару органдарының жү йесі. Оғ ан ү кімет пен ә кімшілік жатады. Парламенттік республикаларда оларды заң шығ арушы ө кілдік органдар қ алыптастырады. Сондық тан атқ арушы билік солардың бақ ылауында болады жә не олардын алдында есеп береді. Олардың жұ мысы заң ғ а негізделіп, заң шең берінде іс істеуі керек. Ә йтпесе, парламент ү кіметке сенім білдірмеуі мү мкін. Президенттік республикаларда мемлекет басшысы да президент болады. Оны парламент сияқ ты халық сайлағ андық тан ол парламент алдында тікелей жауап бермейді. Бірақ бұ дан президент парламентпен санаспай іс істеуі керек деген ой тумауы керек.

Ә леуметтік саясат — қ оғ амның ең жақ сы дамуын қ амтамасыз етуге, ә леуметтік мү дделер мен қ ажеттіктерді қ анағ аттандыруғ а, лайық ты ө мір салтын орнатуғ а бағ ытталғ ан саяси шешімдермен іс-ә рекеттер жиынтығ ы. Оғ ан ең алдымен халық тың тұ рмыс жағ дайын жақ сарту, жалақ ыны кө теру, денсаулық сақ тау, білімін кө теру, тұ рғ ын ү ймен қ амтамасыз ету жә не т. б. жатады.

Ә мбебап партиялар — мү ше санын емес, сайлаушылар санын кө бейтуге тырысқ ан партиялар. Сондық тан оларды сайлаушылар партиясы деп те атайды. Мұ нда ә леуметтік, этникалық, діни жә не т. б. ө згешеліктеріне мә н берілмейді. Мұ ндай партиялардың саны соң ғ ы жылдарда Еуропа мен Америка елдерінде тез етек алуда.

Бедел — саясатта саяси қ айраткердің абыройлылығ ы. Оның шиеленісті шешуге, дау-дамайдың алдын алуғ а, елде тұ рақ тылық, татулық ты орнатуғ а етер ә сері зор келеді. Оның бә рі саяси қ айраткердің адамдар мү ддесін тү сіне біліп, керегінде оны қ орғ ай білуіне, парасаттылығ ына, адамгершілігіне, білімділігіне, адамдар тағ дырына жауап бере білуіне, адалдылығ ына жә не т. б. қ асиеттеріне байланысты болады.

Бейсаясаттық —азаматтардың, халық тың бір бө лігінің саясатқ а, саяси ө мірге самарқ ау, парық сыз, теріс кө зқ арасы, қ атынасы. Мысалы, ол қ оғ амдық -саяси ө мірге қ атысудан бас тартудан, сайлау немесе референдум кезінде дауыс беруге бармаудан жә не т. с. с. білінеді.

Бейтараптылық — 1) екі жақ тың айтыс, талас, дау-жанжалдарына кіріспеушілік; 2) соғ ысқ ан елдерді жақ тап, соғ ысқ а кіріспеу міндетін алғ ан мемлекеттің халық аралық кұ қ ық тық мә ртебесі жә не сол бағ ытта жү ргізілген саясаты. Ондай елдер бейбітшілік жағ дайда ә скери-саяси блоктарғ а кірмейді.

Билеуші партиялар —қ олдарына мемлекеттік билік тиген, қ оғ ам дамуының басты бағ ыттары мен сипатын айқ ындауғ а мү мкіндік алғ ан партиялар.

Билль — 1) АҚ Ш-та, Ұ лыбританияда жә не т. б. елдерде парламенттің қ арауына ұ сынылғ ан заң жобасы; 2) жеке зандардың аты. Мысалы, қ ұ қ ық тар туралы билль.

Билік — 1) адамдардың іс-ә рекетіне, қ ызметіне, тағ дырына белгілі бір адамдардың (бедел, жігер, қ ұ қ ық, зорлық тың ) кө мегімен ә сер ету мү мкіншілігі; 2) адамдарғ а саяси билік жү ргізу; 3) мемлекеттік органдардың жү йесі; 4) мемлекеттік жә не ә кімшілік ө кілеттілігі бар қ ызмет адамдары, органдары.

Биліктің тармақ талуы —демократиялық саяси жү йе ойдағ ыдай ө з ісін аткаруы ү шін жә не биліктің, субъектілеріне қ арай мемлекеттік билікті заң шығ арушы, атқ арушы, сот билігі етіп ү ш тармақ қ а бө лу. Оның негізін салғ ан ағ ылшын ойшылы Джон Локк (1632—1704), одан ә рі дамытушы француз ғ алымы Шарль Луи Монтескье (1689—1753) болды. Биліктің бұ лай тармақ талуы елдің конституциясында бекітіледі. Ол азаматтардың қ ұ қ ық тарының орындалуына негізгі кепілдік бола алады. Егер биліктің бір тармағ ы озбырлық етсе, қ андай адам болмасын оның екінші тармағ ына арыз бере алады. Ал билік бір қ олда болса, оның ү стінен шағ ым айту қ иын болар еді.

Бипатридтер — бір мезгілде екі немесе одан да кө п мемлекеттердің азаматы болып есептелуі.

Бихевиоризм — жеке адамдар мен топтардың іс-ә рекетін талдауғ а негізделген ә дістемелік бағ ыт. XX ғ асырдың 20—30 жылдарында пайда болғ ан. Бұ л ә дісті жақ таушылар саяси кызметтің барлық тү рлерін адамдардың іс-ә рекеттерін талдау арқ ылы тү сініп білуге болады дейді.

Блокада — ө з дегендерін істету ү шін қ арсы жақ тың жерін немесе бір бө лігін қ оршауғ а алып, сырт ә лемнен бө ліп тастау. Ол саяси, экономикалық, ә скери, дипломатиялық жә не т. с. с. тү рінде болуы мү мкін.

Бойкот — 1) ө зінің экономикалық немесе саяси талаптарын орындату мақ сатында жеке адаммен, ұ йыммен, мемлекетпен толық немесе ішінара қ атынастарды тоқ тату; 2) сол мақ сатта белгілі бір міндеттерді орындаудан бас тарту; 3) ө кілетті органдарды сайлауғ а қ атысудан бас тарту; 4) наразылық ретінде біреумен қ арым-қ атынасты ү зу. Бұ л сө здің шығ уы Ч. К. Бойкат деген ағ ылшынның атына байланысты. 1880 жылы ол басқ арғ ан имениені жалғ а алғ ан ирландық тар кү рестің бұ л тү рін бірінші рет соғ ан қ арсы пайдаланғ ан болатын.

Бонапартизм — 1) ә скер мен бюрократиялық аппаратқ а сү йенген диктаторлық тә ртіптің тү рі; 2) билік ү шін талас кезінде ә леуметтік топтар арасында бұ лтақ тау саясатын жү ргізу. Бұ л термин 1799 жылы Францияда ә скери диктатураны орнатқ ан Наполеон Бонапарттың есіміне байланысты туғ ан.

Босқ ындар — қ удалау, ә скери іс-ә рекеттің немесе ерекше жағ дайларғ а байланысты тұ рақ ты тұ рғ ан елін тастап кеткен адамдар.

Брифинг — ү кіметтің жеке мә селелер бойынша немесе халық аралық келіссө зге қ атысушылардың келісімімен оның барысу туралы хабарлама жасау ү шін ресми адамдардың ақ парат кұ ралдары ө кілдерімен кездесуі.

Буржуазиялық -демократиялық партиялар — XIX ғ асырда Еуропа мен Солтү стік Америкада бір кезде пайда болды. Мынадай принциптерді басшылық қ а алады: қ оғ амда билік ү шін ә рқ ашан ашық кү рес жү руі керек, ө кіметке жалпығ а бірдей сайлау арқ ылы жету, парламентте кө пшілік дауыс алғ ан партия немесе партиялық бірлестік ө кіметті билейді, басқ арушы партияғ а (партияларғ а) қ арсы ү здіксіз ашық оппозиция жұ мыс істеуі керек. Заң алдында бә рінің де тең болғ анын, сө з, баспасө з, жиналыстар бостандығ ын қ алайды. Мысалы, Германияның еркін демократиялық партиясы, Ұ лыбританияның социал-либералдық партиясы жә не т. с. с.

Бұ қ аралық партиялар — ү немі жақ тап дауыс беретін сайлаушылары, мү шелері, белсенділері кө п партиялар. Олардың ресми мү шелері болмайды. Партиялық билет алып, мү шелік жарна тө лемейді. Мысалы, АКШ-тың республикалық жә не демократиялық партиялары, Ұ лыбританияның лейбористер партиясы.

Бұ рмалаушылық — ө з мақ сатына жету ү шін шындық ты бұ рмалау, жасандылық, жалғ андылық.

Бү лік — бір топ адамнын мемлекеттік тө ң керіс жасау мақ сатымен жасағ ан іс-ә рекеті.

Бюрократ — 1) азаматтардың мү ддесіне нұ ксан келтіріп, ө з міндеттерін формальды тү рде атқ аратын қ ызмет адамы; 2) басқ арудың бюрократиялық жү йесіне жататын ресми қ ызметтегі адам.

Бюрократизм — істің мә ніне немқ ұ райды, формальды қ арау, істі кө пке созу.

Вето — тыйым салу; вето қ ұ қ ығ ы — заң шығ аратын орындардың қ арарына тыйым салу немесе заң нын кү шін токтату.

Визит — халық аралық байланыстарды дамытуғ а, ондағ ы кү рделі мә селелерді шешуге бағ ытталғ ан мемлекеттердің сыртқ ы саясатындағ ы қ ызмет тү рі. Мысалы, оғ ан мемлекет тарапынан ү кімет басшылары, ресми делегациялардың кездесулері жатады.

Волюнтаризм — саяси серкелердің қ оғ амдық ө мір жағ дайларымен санаспай, ө з бетімен кү штеу ә дістеріне сү йеніп жү ргізген саясаты.

Вотум — ө кіметке, я оның кейбір мү шелеріне (министрлеріне) сенім білдіру (вотум доверия) немесе сенім білдірмеу (вотум недоверия) мақ сатында сайлау арқ ылы қ абылданғ ан шешім. Мысалы, парламент ү кіметке сенім білдірмесе, ол, ә детте, жұ мыстан кетуге мә жбү р болады.

Геноцид — адамдарды шығ у тегіне, бір ұ лттың, діннің ө кілі болуына байланысты ә дейі қ ыру немесе қ удалау. Мысалы, екінші дү ниежү зілік соғ ыс кезінде фашистік Германия еврейлер мен цыгандарғ а қ арсы осындай саясат жү ргізді. Қ азіргі кезде ол халық аралық қ ылмыс болып саналды.

Геосаясат — сыртқ ы саясатты географиялық факторларғ а (аумағ ына, ауа райына, қ азба байлық тарына т. б. ) байланысты жү ргізетін саясат. Бұ л теорияның негізін қ алаушы Ф. Ратцель, X. Маккиндер жә не т. б. қ оғ амның экономикалық, саяси, ә леуметтік жағ дайы мен даму барысы географиялық ортағ а байланысты дейді.

Геронтократия — ақ сақ алдардың билік жү ргізу принципі. Басқ арудың бұ л тү рі алғ ашқ ы қ ауымдық қ оғ амғ а тә н. Сонымен қ атар ө кімет билігі жасы келген адамдардың қ олында тұ рғ ан мемлекеттерге де байланысты айтылады.

Глобалдылық - бү кіл жер шарын қ амтитын, ә лемдік мә селелерді шешуге арналғ ан ғ ылыми бағ ыт. Қ азіргі ғ аламдық мә селелерге термоядролық соғ ысты болдырмау, айналадағ ы ортаны экологиялық апаттан қ орғ ау, жер бетінде демографиялық жағ дайды тұ рақ тандыру, халық аралық терроризм, нашақ орлық, маскү немдік, СПИД-тін ө ріс алуын тоқ тату жә не т. с. с. жатады.

Гуманизм —қ айта ө ркендеу дә уірінде дін мен феодализм қ ұ рсауынан адам баласын босатып, еркін жетілуді мақ сат еткен ә леуметтік қ озғ алыс. Саяси салада адамдардың дұ рыс калыптасуы мен дамуына қ ажетті ә леуметтік-экономикалық, саяси жә не рухани жағ дайларды қ амтамасыз етуге бағ ытталғ ан саяси кө зқ арастар, идеялар жү йесін білдіреді.

Дә уір — қ оғ амның, табиғ аттың, саясаттың, ғ ылымның, жалпы ө зіндік ерекшеліктері бар ұ зақ кезең і.

Деидеологизация — идеологияның ә серінсіз, еркін, таза ғ ылымды жасауғ а, қ оғ амдық прогресті идеологиядан аластатуғ а тырысушылық. Оның негізін біздің ғ асырымыздың 50—60 жылдарында Р. Арон, Д. Белл, Т. Парсонс сияқ гы Батыстың ірі ә леу-меттанушылары салды.

Декларация — ү кіметтің, саяси партияның, халық аралық ұ йымның атынан қ андай болмасын негізгі қ ағ идаларды, мақ сат-мү дделерді жариялайтын мә лімдеме.

Делегат — съезде, конференцияда, конгресте жә не т. с. с. мемлекеттің, ұ йымның, ұ жымның, партиянын мақ сатын кө здейтін ө кілі.

Делегирование — бір субъектінің екінші субъектіге билікті беруі, сенім білдіруі.

Демагогия — ө з мақ сатына жету ү шін адамдарғ а жалғ ан уә делер беру, деректерді бұ рмалау жә не т. т. арқ ылы ә сер ететін саяси ә рекеттің тү рі. Кү нделікті тұ рмыста бос сө з, шатпақ деген мағ ынаны білдіреді.

Деморкация — екі елдің жерін анық бө ліп тұ ратын шекара.

Демократия — халық билігін, зандылық ты мойындап, азаматттардың тендігін, қ ұ қ ық тары мен бостандық тарын қ адірлеуге негізделген мемлекеттік органдардың сайланып қ ойылуын жә не олардың жұ мысы халық тың бақ ылауында болуын, сайлау қ ұ қ ығ ы бә ріне тең болуын, адамдардын экономикалық жә не саяси корғ алуын, шешім қ абылдағ анда азшылық тың кө пшілікке бағ ынуын, сонымен қ атар азшылық тың да пікірі еске алынуын жә не т. б. қ алайтын қ оғ амның саяси жә не экономикалық қ ұ рылыс тү рі. Бұ л — тарихи ұ ғ ым. Адамзат тарихының даму кезең деріне сай оның принциптері ө згеріп, байып отырады.

Демократиялық партиялар — басқ аларғ а тө зімділікпен, тү сіністікпен қ арайтын, пікір алалығ ын жақ тайтын партиялар. Олар идеологиялық факторғ а онша мә н бермейді.

Денонсация — келісілген екі жақ ты халық аралық шарттың бұ зылғ андығ ын мә лімдеу. Ә детте, ол туралы екінші мемлекетке алдын ала ескертіледі.

Деполитизация — белгілі бір ұ йым, органдардың жә не т. б. жұ мысын саясаттың ық палынан шығ аруғ а тырысушылық.

Депортация — жеке адамдарды, халық тарды (олардың бір бө лігін) еріксіз, кү шпен жер аудару. Мысалы, Кең ес Одағ ы кезінде немістер, шешендер, ингуштар, Қ ырым татарлары, месхеттік тү ріктер, кә рістер жә не т. б. осындай халге душар болды.

Деспотизм — 1) ө кіметтің толық бассыздығ ына, қ ол астындағ ы азаматтардың еріксіздігіне негізделген мемлекеттік қ ұ рылыстың жү йесі; 2) жеке адамның бостандығ ын мейірімсіз, қ атал басып-жаншу тә сілі.

Деспотия — шексіз жә не дара билеудің бір тү рі.

Децентрализация — орталық басқ ару жү йесінің жергілікті жерге ө з билігінің бө лігін беруі.

Диверсификация — мә селенің ә р тү рлі, жан-жақ ты қ аралуы, дамуы, саяси қ ызметтің кө п тү рлілігі.

Диктатор — заң мен санаспай, кү штеу мен қ удалауғ а сү йенетін шексіз билеп тө стеуші.

Диктатура — қ арулы кү шке сү йенетін, заң мен шектелмеген шексіз мемлекеттік билік. Ол кө бінесе ә леуметтік-экономикалық кү йзеліс, саяси кү рестің шиеленіскен шағ ында, ө тпелі кезендерде, ө кімет басына кү шпен келгенде жә не т. с. с. пайда болады.

Марксизм-ленинизм ілімінде негізгі мә селе — пролетариат диктатурасы. Оны жұ мысшы табының социализм орнату мақ сатында барлық ең бекшілер бұ қ арасымен одақ таса отырып жү зеге асыратын ө кімет билігі деп тү сіндіреді. Ал КСРО-да ол іс жү зінде зорлық -зомбылық, бассыздық ты кең пайдаланып " казармалық социализм" кұ рды, сө йтіп ө зін-ө зі ә шкереледі, нә тижесінде кү йреп тынды.

Директива — жоғ ары органдардың тө менгі басшыларғ а берген ұ йғ арымы, жарлығ ы.

Дискриминация — нә сіліне, ұ лтына, дініне немесе саяси кө зқ арастарына жә не т. т. байланысты адамдарды қ ұ қ ығ ынан айыру, я шектеу. Мысалы, сайлау қ ұ қ ығ ынан айыру, азаматтылық ты бермеу, жұ мысқ а қ абылдамау не шығ ару жә не т. с. с

Диссидент — ү стемдік етуші, билеуші идеологиямен келіспеген адам. 70 жылдарда КСРО-да қ оғ ам ө мірінің ә р тү рлі, ә сіресе саяси жақ тарымен келіспей ашық қ арсы шық қ ан адамдарды айтады.

Догматизм — нақ тылы жағ дайда ө мір жә не тә жірибенің жаң алық, жетістіктерін ескермей, қ атып қ алғ ан бір жақ ты қ ағ идаларғ а негізделген ойлау, дү ние тану тә сілі. Саясатта ол бір кездерде қ алыптасқ ан ой-пікірлерді, ә діс-тә сілдерді бұ лжымайтындай кө ріп, ескірген ережелерді, қ алыптасуды, кө зқ арастарды ө згертпей сақ тағ ысы келеді. Сондық тан ол қ оғ амның ә леуметтік-экономикалық, саяси ө згерістеріне ілесе алмай, кө біне оның алғ а жылжуына кедергі жасайды, саяси ойдың тоқ ырауына ә келеді.

Доктрина — саяси, экономикалық, ә скери мақ саттарды жинақ талғ ан тү рде білдіретін саяси теория, ілім. Кейде оның негізін қ алағ ан адамның атымен аталады. Мысалы, Монро доктринасы.

Еуропарламент — еуропалық бірлестіктің 12 елін қ амтитын мемлекетаралық саяси мекеме. Оғ ан кіретіндер: Бельгия, Германия, Дания, Ирландия, Испания, Италия, Люксембург, Нидерланды, Португалия, Ұ лыбритания, Франция. Ол 5 жылда бір рет осы елдер халық тарының тура дауыс беруі арқ ылы сайланады. Оның мә жілісінде Еуропа қ ұ рлығ ының дамуына байланысты негізгі мә селелер қ аралады.

Еуроцентризм — ғ ылым, білім, мә дениет, ә дебиет, ө нер жә не т. б. нағ ыз жетістіктері тек Еуропада ғ ана дамыды деп дә лелдеуге тырысатын ғ ылыми тұ жырым.

Егемендік — мемлекеттің, халық тың, ұ лттың, адамның саяси тә уелсіздігі. Мемлекеттік егемендік деп шетелдің араласуына жол бермейтін мемлекеттің ішкі жә не сырткьі істері мен қ атынастарындағ ы саяси тә уелсіздігі жә не елді басқ аруда, шешімдер қ абылдауда, жоғ арғ ы билік жү ргізудегі еркіндігін айтады. Егемендіктің саяси, экономикалық, қ ұ қ ық тық жақ тары болады.

Жалпы адамзаттық қ ұ ндылық тар — бү кіл адамзаттың рухани тә жірибесінен туғ ан адамгершілік қ азыналар. Олар адамдардың адамгершілік туралы ой-пікірлерін білдіреді.

Жанарғ ан колониализм (неоколониализм) — бұ рынғ ы отаршы елдердің тә уелсіздігін алғ ан мемлекеттерді экономикалық, саяси, ә скери, мә дени, идеологиялық жә не т. с. с. ә діс-тә сілдерді шебер пайдалану арқ ылы ө з ық палында ұ стау, ісіне араласу, қ ысым жасау саясаты.

Жаң арғ ан консерватизм (неконсерватизм) — бұ рынғ ы калыптасқ ан дә стү рлі қ азыналар мен арман-мұ раттарды сақ тап, оларды ө мірдің бү гінгі талабына сай жаң ғ ыртуғ а тырысқ ан Батыс саясаттану ғ ылымындағ ы ағ ым. Ол біздің ғ асырымыздың 70 жылдарынын екінші жартысында пайда болғ ан. Белсенді ө кілдері: Д. Белл, И. Кристонн, С. Липсет жә не т. б.

Жаң арғ ан либерализм (неолиберализм) — дә стү рлі либерализмнің қ ағ идаларын сақ тап, оларды XX ғ асырдың жаң а талаптарына сай ө згертуші идеялық -саяси ағ ым. Мысалы, бұ рынғ ы либерализм мемлекет экономикағ а араласпасын дейтін. Қ азір ә леуметтік-экономикалық жә не т. б. мә селелердің кейбір жерлерін мемлекеттің реттегенін жө н кө реді. Мемлекеттің бюрократиялануына, адамның жеке ө міріне араласуына жә не т. с. с. қ арсы шығ ады.

Жанаша саяси ойлау — КСРО мен СОКП басшыларының жалпы адамзаттық мұ раттар мен кұ ндылық тарды басшылық қ а алып, бұ рынғ ы " қ ырғ и қ абақ соғ ыс" қ алпынан бас тартуы. 80 жылдардын ортасында оғ ан себеп болғ андар: 1) ядролық -космостық дә уірде мемлекеттер, блоктар арасында ә скери қ ақ тығ ыстың болмау керектігін тү сіну; 2) ғ аламдық мә селелердің маң ызды орын алуы жә не т. б.

" Жасылдар" — айналадағ ы ортаны корғ ап, жер бетінде тіршілікті сактау ү шін кү ресетін халық аралық сипаты бар экологиялық қ озғ алыс. 70 жылдардың екінші жартысында ол қ озғ алыстардан партиялар пайда болды. Ондай партиялар қ азір барлық елдерде дерлік бар. " Жасылдардың " экологиялық қ озғ алысы бү гінгі таң да маң ызды рө л атқ арады жә не бірталай табыстарғ а жетті. Мысалы, олар 1978 жылы Австралияда, Германия Федеративтік Республикасында атом электр станцияларын салуғ а тыйым салдырды.

Жеке басқ а табынушылық — саяси қ айраткерді шексіз дә ріптеу. Ол азаматтардың демократиялық қ ұ қ ық тары тапталғ ан, жанышталғ ан елдерде дамиды. Бірпартиялық ә кімшілік кезінде бірқ атар социалистік елдерде етек алды. Мысалы, Сталин, Мао-Цзе-Дун, Ким Ир Сен, Броз Тито, Энвер Ходжа жә не т. с. с. Жеке басқ а табынушылық тумауы ү шін демократияны барынша дамыту, азаматтық, қ ұ қ ық тық мемлекетгі орнату керек.

Жекешелендіру — мемлекеттік меншікті (кә сіпорын, тұ рғ ын ү й, кө лік қ ұ ралдары жә не т. с. с. ) жеке меншікке беру немесе сату. Ол — нарық тық экономикағ а ө ту ү шін қ ажетті шарттың бірі.

Заң шығ арушы билік — заң шығ арумен, оны бекіту, ө згерту немесе жоюмен айналысатын билік, парламент. Ол зан қ абылдайды, салық салуды анық тайды, ү кіметті тағ айындайды, бюджетті бекітеді, ә скерді қ амтамасыз етеді, сауданы реттейді, сотты ұ йымдастырады, халық аралық келісімшарттарды қ абылдайды, саясаттың маң ызды ішкі жә не сыртқ ы бағ ытын айқ ындайды. Оның жұ мысына Конституция атынан ерекше органдар (Конституциялық қ адағ алау, Конституциялық сот) бақ ылау жасайды.

Идеал — саяси салада саясатты жасап, оны жү зеге асырушылардың алдына қ ойғ ан жоғ арғ ы саяси арман-мұ раты.

Идентификация — жеке адамның белгілі бір ә леуметтік (ұ лттық, таптық, саяси жә не т. б. ) топқ а жататындығ ын, сонымен тағ дыры бір екендігін сезініп, тү сінуі. Бұ л сө зді ғ ылыми ә дебиетке З. Фрейд енгізді.

Идеология — белгілі бір ә леуметтік топтар, таптар, партиялар жә не т. б. мақ саттары мен мү дделерін бейнелейтін, ү стемдік етіп отырғ ан қ оғ амдық қ атынастарды орнық тыруғ а немесе оларды ө згертуге қ ызмет ететін тұ жырымдамалардың, пікірлердің, идеялардың жү йесі. Жү йеленген тү рінде ол партия бағ дарламасында, декларация, манифест, жарғ ыларында, сондай-ак, ә р тү рлі насихаттық қ ұ жаттарда қ алыптасады. Ол кө пшіліктің саяси санасын қ алыптастыруғ а, саяси ө мірде бағ ыт-бағ дар, рухани байлық тар жү йесін айқ ындауғ а, саяси іс-ә рекет жолдарын белгілеу жә не т. с. с. қ ызметтерді атқ арады, қ оғ ам дамуында зор рө л атқ арады.

Идеялылық — саяси, ғ ылыми, кө ркем шығ армалардың, кө пшілік алдында сө йлеген сө здің жә не т. б. саналылық, мазмұ н ерекшелігі.

Иерархия — тө менгіоргандардың, шенділердің жоғ арғ ы органдарғ а, шенділерге бағ ыну тә ртібі.

Имидж — 1) басқ аларғ а ө зі туралы белгілі бір ә сер етіп, пікір тудыру ү шін жасағ ан субъектің сыртқ ы бейнесі; 2) ү гіт-насихат, жарнама жә не т. с. с. арқ ылы субъект туралы кең ейтілген мағ лұ маттар беріп, арнайы бейнесін жасау.

Импичмент — жоғ арғ ы лауазымды адамдарды (президентке шейін) конституцияны бұ зғ аны ү шін немесе басқ а қ ылмысы ү шін жауапкершілікке тартуғ а жә не ісін сотта қ арауғ а мү мкіндік беретін ерекше тә ртіптің тү рі. Ол жө нінде жауапкершілікке шақ ыру мә селесін парламенттің тө менгі палатасы шешеді. Ал істі қ арап, ү кім шығ аратын жоғ арғ ы палата. Мысалы, мұ ндай тә ртіп АҚ Ш, Ұ лыбритания, Жапония жә нет. б. елдерде орын алғ ан.

Инагурация — 1) мемлекет басшысының ө з қ ызметіне салтанатты тү рде кірісуі; 2) тарихи окиғ алар қ ұ рметіне жасалғ ан ескерткіш, ұ йымдастырылғ ан кө рме жә не т. б. салтанатты тү рде ашу.

Инновация — жаң алық енгізу, жаң арту.

Институализация — саяси қ озғ алыс немесе қ ұ былыстың тә ртіпке келтірілген, ұ йымдасқ ан мекемеге айналуы.

Интеграция — мемлекетаралық саяси, экономикалық, ә скери жә не т. б. одақ тардың қ ұ рылуы. Оның негізінде ортақ мү дде, саяси қ атынастардың жақ ындасу, бірлесуге тырысу ү рдісі жатыр. Бұ л салада Еуропалық Одақ зор жетістіктерге жетті. Оғ ан кірген мемлекеттер экономика, ә леуметтік, қ аржы саясатында, ғ ылыми зерттеулерде, технологиялық даму, айналадағ ы ортаны қ орғ ау, сыртқ ы саясатты жү ргізу мә селелерін жә не т. с. с, шешкенде бірігіп іс-қ имылдар жасауғ а келіскен.

Интерпелляция — ү кіметке немесе оның жеке мү шесіне (министрге) белгілі бір мә селе жә нінде, я оның жалпы саяси бағ ыты туралы тү сініктеме беруді талап еткен депутаттардың ерекше сұ рауы. Ә детте, ол қ оғ амды аландататын маң ызды деректер ту-ралы қ ойылады. Сондық тан ол сұ рақ тың туу себебі жә не қ ашанғ а дейін жауап берілу мерзімі кө рсетіледі. Егер берілген жауап қ анағ аттанарлық болмаса, ү кіметке (не оның мү шесіне) сенім білдірмеу мә селесі тууы мү мкін.