Шаруашылық құрылымының аумақтық айырмашылықтары

Ресей географтары дү ниежү зі елдерін экономикалық даму дең гейіне, ә лемдік экономикадағ ы орнына қ арай экономикасы дамығ ан елдер, ө тпелі экономика тә н елдер жә не дамушы елдердеп ү лкен ү ш топқ а бө леді. Дамығ ан елдер тобына нарық тық экономика тә н, Экономнкалық ынтымақ тастық пен даму ұ йымына (" Париж клубы" ) мү ше елдер енеді. Бұ л елдерге жиынтық ішкі ө німнің жә не энергияны тұ тынудың жан басына шақ қ андағ ы кө рсеткішінің жоғ ары болуы, адамның ө мір жасының ұ зақ тығ ы, қ ызмет кө рсету саласының басымдылығ ы, экономикасының " ашық тығ ы", ауыл шаруашылығ ы ү лесінің тө мендігі тә н. Аталғ ан елдер экономикалық дамудың постиндустриялық кезең іне аяқ басқ ан; олардың ү лесіне дү ниежү зілік жиынтық ө німнің жартысынан астамы тиесілі. Постиндустриялық елдердің экономикасының ашық сипатта болуына " кө рінбейтін экспорт" (кө лік жә не қ аржы қ ызметі, туризм, байланыс, ақ параттық қ ызмет кө рсету) ә серін тигізеді. Бұ л елдерде байланыс жү йелерінің кү шті дамуы ірі фирмалардың қ ызметкерлерінің ү йінде жұ мыс істеуіне (АҚ Ш-та олардың саны 4 млн адамғ а, ал Ұ лыбританияда 1, 3 млн адамғ а жетті), жеке филиалдардың жұ мысын ү йлестіру мақ сатында бейнеконференциялар ұ йымдастыруына мү мкіндік береді. Кейбір ғ алымдар постиндустриялық елдер тобына халық аралық мамандану ерекшелігіне байланысты экономикасында қ ызмет кө рсету саласы басым болатын дамушы елдерді (Панама, Либерия, Джибути жә не т. б. ) де енгізеді. Дегенмен бұ л елдердің жалпы ә леуметгік-экономикалық даму дең гейі дамығ ан елдерден ә лдеқ айда тө мен екендігі ескерілуі қ ажет.
Экономикасы дамығ ан елдер тобын: жоғ ары дамығ ан елдер Батыс Еуропаның шағ ын капиталистік елдері жә не " қ оныс аударғ ан капитализм" елдерідеп жіктейді. Жоғ ары дамығ ан АҚ Ш, Жапония, ГФР, Франция, Италия, Ұ лыбритания жә не Канада ә лемдік экономиканың басты ү ш орталығ ын (еуропалық, америкалық жә не азиялық ) қ алыптастырады. Бұ л елдер арасында соң ғ ы жылдары, ә сіресе Жапонияның даму қ арқ ыны айрық ша кө зге тү седі, ол қ азіргі кезде аса ірі халық аралық қ аржы жә не ө неркә сіп орталығ ына айналғ ан. Батыс Еуропаның шағ ын капиталистік елдері экономикасының даму дең гейінің ғ ана емес, халық тың ә л-ауқ атының да жоғ ары болуымен жә не саяси жағ дайдың тұ рақ тылығ ымен ерекшеленеді. Ә лемдік экономикада ө зіндік орны бар бұ л елдердің ЖІӨ қ ұ рылымында банк қ ызметі мен туризмнің ү лесі едә уір жоғ ары.
Бұ рын Ұ лыбританияның отары болғ ан Аустралия Одағ ы, Израиль, Жаң а Зеландия жә не Оң тү стік Африка Республикасы " қ оныс аударғ ан капитализм" елдері болып табылады. Экономикасының даму ерекшелігіне байланысты бұ л топқ а жоғ ары дамығ ан елдер қ атарына енетін Канаданы да жатқ ызуғ а болады. Аталғ ан елдердің экономикасында ә лемдік дең гейдегі экономика алпауыттары жетекші рө л атқ арады. Басқ а дамығ ан елдерге қ арағ анда бұ л елдерде тау-кен ө неркә сібінің ү лесі жоғ ары, экспортында шикізат пен ауылшаруашылық ө німдері басым.
Ө тпелі экономика тә н елдер тобын кезінде социалистік даму жолында болғ ан елдер (Шығ ыс Еуропадағ ы жә не бұ рын КСРО қ ұ рамында болғ ан елдер, Қ ытай, Моң ғ олия, Вьетнам, Лаос, Куба) қ ұ райды. Экономиканың ө тпелі сипаты бұ л елдерде айқ ын кө рінеді; оларда орталық тан жоспарланатын социалистік экономикадан нарық тық экономикағ а ө ту жү зеге асырылуда.
Дамушы елдер тобын саны жағ ынан кө п, ө те ала-қ ұ лалығ ымен ерекшеленетін елдер қ ұ райды, олардың барлығ ы дерлік Азияда, Африка мен Латын Америкасында орналасқ ан. Бұ л елдерге экономиканың кө псалалылығ ы, ә леуметтік жә не аумақ тық айырмашылық тар, халық аралық ең бек бө лінісінде шикізатты ө ндіру мен сыртқ а шығ аруғ а мамандануы, отарлық экономика сарқ ыншақ тарының сақ талып қ алуы тә н. Дамушы елдер экономикасының ала-қ ұ лалығ ы, ә сіресе қ азіргі заманғ ы индустриялық елдер мен ә леуметтік-экономикалық дамуы жағ ынан артта қ алғ ан мешеу елдер экономикасындағ ы айырмашылық тардан айқ ын кө рінеді. Дамушы елдерді экономикасының ауқ ымына, халық аралық ең бек бө лінісіндегі орнына, ә леуметтік-экономикалық даму дең гейіне байланысты алты топшағ а жіктейді (16-кестені қ араң дар).

Елдер топшасы	Қ ұ рамы	Ерекшеліктері
Жетекші дамушы елдер	Қ ытай, Ү ндістан	Халық санының кө птігі; арзан ең бек ресурстары; экономикалық ә леуіттінің жоғ арлығ ы; жан басына шақ қ андағ ы экономикалық кө рсеткіштердің тө мен болуы; шаруашылық қ ұ рылымының кү рделілігі; бай мә дени қ ор
Жаң а индустриялық елдер	Корея Республикасы, Малайзия, Сингапур, Тайвань, Тайланд, Филиппин, Бразилия, Мексика, Аргентина	Шетел инвестициясы мен жоғ арғ ы технологиялар, арзан жұ мыс кү ші есебінен экономикасының, ә сіресе ө неркә сіптің жоғ ары қ арқ ынмен дамуы
Плантациялық шаруашылық елдері	Гватемала, Гондурас, Коста-Рика, Куба, Никарагуа, Сальвадор, Доминика Республикасы, Гаити, Шри-Ланка	Агрономиялық жағ дайлардың қ олайлығ ы; шетел қ аржысының басымдылығ ы; саяси жағ дайдың тұ рақ сыздығ ы; халық тың ә л-ауқ атының тө мендігі
Мұ най экспорттаушы елдер	Парсы шығ анағ ы елдері, Ливия, Венесуэла жә не т. б.	Жан басына шақ қ андағ ы ә леуметтік-экономикалық кө рсеткіштерінің жоғ ары болуы; жоғ ары технологиялардың енгізілуі; қ аржы экспорты
" Жалғ а пә тер беруші" елдер	Мальта, Кипр, Бахрейн, Либерия, Багам аралдары, Барбадос, Панама	Халық аралық маң ызды кө лік жолдары тоғ ысында орналасуы; салық жең ілдігі; қ аржы жә не қ ызмет кө рсету орталық тарының қ алыптасуы
Даму дең гейі тө мен елдер	Мұ хит аралдары, Африка, Азияда орналасқ ан 48 ел	Экономикалық даму дең гейінің жә не жан басына шақ қ андағ ы табыстың ө те тө мендігі; табиғ и ө судің жоғ арлығ ы; аграрлық сектордың басымдылығ ы; ә леуметтік жағ дайдың нашарлығ ы

Кейбір алдың ғ ы қ атарлы дамушы елдер жиынтық ішкі ө німнің жан басына шақ қ андағ ы кө рсеткіші мен ә леуметгік даму дең гейі, ө неркә сіптің даму қ арқ ыны жө нінен жоғ ары дамығ ан елдерге жақ ындайды. Ә леуметтік-экономикалық даму дең гейі тө мен дамушы елдердің кө пшілігінде демографиялық, экологиялық жағ дайдың асқ ынуы байқ алып, халық ты азық -тү лікпен қ амтамасыз етуге қ атысты проблемалар туындауда.
Соң ғ ы жылдары алдың ғ ы қ атарлы елдерде ақ параттық экономиканың басым бола бастауы дамығ ан елдер мен дамушы елдердің ә леуметтік-экономикалық даму дең гейіндегі айырмашылық тарды одан ә рі терең дете тү сті. Дамушы елдердің басты артық шылығ ы болып есептелетін шикізат қ оры мен арзан ең бек ресурстарына сұ раныс азаюда; бұ л дамығ ан елдерде шикізатты аз қ ажетсінетін жә не ақ ыл-ой ең бегіне негізделген экономиканы дамытумен байланысты тү сіндіріледі.
Сонымен, қ азіргі заманғ ы дү ниежү зілік шаруашылық қ а елдердің ә леуметтік- экономикалық даму дең гейінің ә ртү рлілігінен айқ ын кө рінетін аумақ тық айырмашылық тар тә н болады. ^[1]

Ұ лттық ө ндіріс кө лемін ө лшеу ү шін жалпы ішкі ө нім кө рсеткіші қ олданылады. Ол барлық жылдық ө нім қ ұ нының сомасын қ ұ райды, сондай — ақ Қ азақ стандағ ы шет ел жә не ө зінің ө ндіріс факторларын қ олдану арқ ылы қ ұ ралады. Оны жалпы ұ лттық ө німнен (ЖҰ Ө ) ажырата білген жө н. Жалпы ұ лттық ө нім (ЖҰ Ө ) жалпы ішкі ө німнен (ЖІӨ ) осы елдегі қ олданылғ ан ресурстар табысы сомасының шет елдегіден (пайыз, дивиденд, жалақ ы жә не т. б. ) артық болады.

ЖІӨ =ЖҰ Ө - сыртқ ы экономика операция бойынша сальдо.

ЖІӨ ө зіне тікелей сол елде ө ндірген ө нім мен қ ызмет кө рсетуді жә не бұ л елдегі ө ндіріс факторын қ олданғ анда ғ ана енгізеді. Егер жапондық тарғ а жататын ө ндіріс факторын АҚ Ш-та қ олданса, онда олардың қ ұ ны ЖІӨ — ге енгізілмейді.

Бұ л жағ дай мұ ндай кезде де ескеріледі: американдық ө ндіріс факторы басқ а елде қ олданылса, олардың қ ұ ны да ЖІӨ - ге енбейді (енгізілмейді). Елдегі барлық фирмалардың қ осарланғ ан қ ұ н сомасы ЖІӨ -ді қ ұ райды. Жалпы ішкі ө нім мемлекеттің барлық аумағ ында ө ндірілетін болғ андық тан, сондай — ақ ол ө зіне тұ тыну мен инвестицияны енгізеді.

Қ азақ стан Республикасында ЖІӨ -нің ағ ымдағ ы бағ асы 1995 жылы 992, 5 млрд. тең ге мө лшерінде бағ аланды немесе бір тұ рғ ынғ а 60, 2 мың тең геден тиді. Ө зінің экономикасының ауқ ымы бойынша Қ азақ станның ЖІӨ 1990-шы жылы 53-ші орынды алды жә не ол Греция, Норвегия, Венгрия, Сирия, Марокконың ЖІӨ -мен пара- пар келді. ЖІӨ -ді ө ндіруде Қ азақ стан жан басына шақ қ анда 1990-шы жылы Польша, Аргентина, Колумбия, Тайланд дең гейінде болды, ал АҚ Ш дең гейімен салыстырғ анда -18, 7%, бұ рынғ ы Одақ пен салыстырғ анда-69, 3% дең гейіді қ ұ рады.

Ұ лттық есеп — шот жү ргізу жү йесінің келесі ең маң ызды кө рсеткіші жалпы ұ лттық ө нім (ЖҰ Ө ) болып табылады. Ол экономикадағ ы бір жылғ ы тауар мен қ ызмет кө рсетудің тү пкі ө ндіріс кө лемінің жиынтық нарық тық қ ұ нынан тұ рады. ЖҰ Ө -ге тек қ ана сондай ө нім енеді, кейде ө ндіріс процесін мә ң гі тастап кетіп, жеке жә не қ оғ амдық тұ тынысқ а тү седі (енеді) немесе ө ндіріс саласына инвестициялық тауарлар (машина, ірі жабдық тар жә не т. б. ) ретінде қ айтады.

Жалпы ұ лттық ө нім (ЖҰ Ө ) есеп-шотын есептеудің мақ саты мынада:

а) қ оғ ам экономикасының жай-кү йін бақ ылау;

ә ) экономикалық циклдың ағ ымдық фазасын анық тау;

б) мемлекеттік саясатты қ алыптастыру. Жалпы ұ лттық ө нім (ЖҰ Ө ) БҰ Ұ -ның методологиясы бойынша статистикалық органдар есептейді жә не халық аралық салыстырулар ү шін қ олданылады. ЖҰ Ө ө зіне мыналарды: негізгі ө ндірістік жә не ө ндірістік емес қ орлардың (с1) амортизациясын (тозуын), материалдық ө ндіріс саласының таза ө німін (v+m)жә не сыртқ ы экономикалық қ ызмет бойынша табысты (m)- енгізеді:

ЖҰ Ө = c1+ (v+ m)+ m

ЖҰ Ө - нің кө мегімен еліміздің экономикалық даму дең гейі мен пропорциясын шет елдермен тікелей салыстыруғ а мү мкіндік туды. ТМД елдері мен Қ азақ станда ЖҰ Ө -ні экономикалық есептеу тә жірибесі 1988-ші жылы енгізбейді., сө йтіп ол қ осымша жинақ талғ ан кө рсеткіштерге (жиынтық қ оғ амдық ө нім, ұ лттық табыс жә не т. б. ) қ осылды.

Жалпы ұ лттық ө німнің (ЖҰ Ө ) жиынтық қ оғ амдық ө німнен (ЖҚ Ө ) айырмашылығ ы сол, ол ең бек заты мен жартылай фабрикаттар қ ұ нының қ айталанғ ан есеп-шотын ендірмейді. Қ айталанғ ан есеп-шоттың енбеуін қ осарланғ ан қ ұ н кө рсеткіші қ амтамасыз етеді. Ол дегеніміз кә сіпорынның жалпы табысы жә не оның шикізат пен материалғ а кеткен шығ ындары арасындағ ы айырмасын кө рсетеді.

ВНП( валовой национальный продукт)- это ВВП за вычетом прибылей иностранных компаний в данной стране, но с добавлением прибылей, полученных предпринимателями данной страны за границей. ООН классифицирует страны по величине ВВП на душу населения следующим образом:

- богатые страны- более 20000 долларов в год(Швейцария, Швеция, Бельгия, Дания)

- состоятельные страны-15000- 20000 долларов в год (США, Норвегия, Япония, Канада, Финляндия, Великобритания)

-страны среднего достатка-10000-15000 долларов в год ( Франция, Австрия, Нидерланды)

- страны удовлетворительного достатка -5000-10000 долларов в год(Россия, Испания, Ирландия)

- бедные страны-3000-5000 долларов в год(Греция, Польша, Румыния)

-очень бедные страны -1500-3000 долларов в год(Значительная доля стран Африки и Азии)

Кроме того развитые страны подразделяются на

- страны лидеры( высокоразвитые: США, Канада, страны Западной Европы)

- НИС- новые индустриальные стран( Сингапур, Аргентина, Бразилия, Гонконг)

Страны делятся на группировки.

НАТО
АСЕАН
ЛАИ
ОПЕК
СНГ
ЕЭС
МАГАТЕ
ООН

⇐ Предыдущая 12