Дина Рычкова

Дина Рычкова

Шонен мо?

Ойлымаш

Шонен мо?.. Шонен мо Микале тынар ила манын?.. Шонен мо, шонен мо Микале угыч рвезе годсым ужаш?.. Тунам пала ыле гын тыгай лийшашым, низаштат кидше гыч пычалым ок кораҥ де ыле! А кызыт ынде угыч пычал кучаш вий кодын огыл – содыки индеш луымат вончен.

Пытартыш жапыште Микал чочо йӧ ршеш ласкалыкым йомдарен: «Амалже тыгай шол: кодшо арняште пошкудо рвезым армий гыч колотка дене конденыт… Тугай сай рвезе ыле! Чыла йоча жапше чочон шинчаончылныжо эртен. Чӱ чкыдын Мишук чочож деке куржын толеш ыле, то «пычалым ыштен пу» манеш ыле, то «шырчык омартам ыштен пу» манеш ыле. Аваж ден ачаже эре пашаште улыт, садлан изи рвезын чонжо пошкудо коча деке шупшын. Школышто тунеммыж годымат чӱ чкыдын толын. «Чочой, войнаште коштмет нерген каласкале» манын яча ыле. Чочон шкапыште кечыше пинчакыштыже медаль ден орден-влакым кучылташ йӧ рата ыле. Вара армийыш кайыш, вара контракт манмет дене кодо. И на теве ынде – колотка… Э-э-эх! Кузе чот чон коршта! Ийготшат вет чочон Сеҥ ымашым вашлийме ийготшо веле… Мо коло кум ий ийгот мо-о-о?..

Фашист… Шучко фашист! Тунам – нылле визымшыште – чылаштым пытарыме огыл шол… Жап эртымеке, фашизм угыч вуйым нӧ лталын. Ынде вес тукымышт сарым шуят. Каргыме кашак! Иза-шольо калык-влакым ваш таратылыт, сарыш ушат. Э-э-эх! Шоналтет да вӱ рет шолаш пура!

А вет ме туна-а-ам… ожно… чыла тӱ рлӧ калык чылан пырля фашист ваштареш кредалынна… Шого-шого… Сеҥ ымаш деч вара вет ме Берлиныште рейхстаг воктене сниматлалтынна ыле… Военный корреспондент тунам кугу куан дене чылаштым симатлылын, «Сеҥ ыше-влакын фотошт тек курымешлан историйыште кодеш! » манын ойлен. А-а, теве-теве тудо фотокартычке!

Теве мемнан стрелковый взводна! Эн покшелне мемнан командирна! Руш! Тыгай патыр ыле-е-е… Кок кидше дене кок салтакым иканаште нӧ лтал кертеш ыле. А рукопашныйыште немычшамычым мушкындыж денак йымыктара ыле… Чылт йомакысе Илья Муромец ыле! Лӱ мжат Ильяк ыле. А кунам мыйым, изи капан марийым, тудын взводышкыжо колтеныт, тудо чылт ӧ рын ыле. Изи йочам коҥ ылайымач нӧ лталмыла мыйым кок кидше дене шинчаж тура нӧ лталын да йодын: «Изи малай, тыйже войнаште мом ыштет? Эше ава шӧ р пушан веле улатыс…» А мый пелешткалаш тӧ чем: «Мылам уже латкандаше темын…» - «Кушеч вара улат, малай? » - «Юл сер гыч…» - «Но, йӧ ра тугеже, колынам: марий-влак ожнысек пеш тале сарзе лийыныт. Тольык мый дечем ик ошкылланат ит торло! Мыйын ординарецем лият! » И вет тиде йомак Патырым Юмо арален! Очыни, Шочмо Элым утараш лач тыгай Патыр-влакак кӱ лыныт! Сарын первый кечыж гыч тӱ ҥ алын, пытартыш кечыж марте тиде салтак кидше гыч пычалым колтен огыл. А мыйым – малайым (сар пытымеш эре тыге мыйым лӱ мден) – воктечынже нигуш колтен огыл, эре арален ашнен. Теве… теве… картычкыштат воктекшак мыйым шогалтен, эше вачӱ мбач ӧ ндалын! А Сеҥ ымаш деч вара каласен: «Ну мо, марий патыр, тушманым сеҥ ышна? Юмылан тау! Кай ынде мӧ ҥ гет кинде кушташ! » Э-эх, могай тале ыле мемнан командирна! А шкенжын ешыже Ленинградыште кодын улмаш. Ладогым вончымо годым ватыж ден эргыже машин дене пырля вӱ д йымак каеныт улмаш. Могай ойгым чытен илен вет. Сар деч варат армий гыч каен огыл, эре командир лийын.

Икана Москошто Кугу театр воктене однополчан-влак вашлиймаште ме вашлийынна. Мыйым пален, чот ӧ ндалын. Пинчакысе боевой награде-влак пелен паша медаль-влакым ужын да пелештен: «Эх, марий малаем, мый паленам… мый паленам – тый садак Паша герой лият! Садлан мый тыйым шке эргым семынак араленам! » Вот могай виян лийыныт мемнан командирна-влак!

А теве шола гыч эн тӱ рыштӧ Василь шога – белорус рвезе. Атакыште нигунам лап лийын огыл – эре вик куржын. «Смелого пуля боится! » - манеш ыле. Моткоч тале рвезе ыле, эше мыскараче… Мӧ ҥ гыштыжӧ ялжымат, ача-аважымат СС войска йӱ латен, йӧ ратыме ӱ дыржым концлагерьыш наҥ гаеныт. Сар деч вара кужун кычалын… да муын огыл. Витне пленыште ӱ дыр колен…

А воктеныже теве украин рвезе – Микола. Моткочак мураш йӧ рата ыле. Каныш годым та-а-ак калык мурым шуйдарен шында-а-а… Немычшамыч лӱ йкалымымат чарнат ыле – тоже колыштыныт витне… Йӱ кшӧ пеш виян ыле. «Оперный артист» маныт ыле тудым. Эсогыл атакышкат тудо мурен куржын. Нимо дечат ок лӱ д ыле… а тыгай поро кумыла-а-ан… Варажым, чынак, театрыште пашам ыштен.

А теве тудын воктеныже - грузин! Фамилийжымат, лӱ мжымат иктат каласен ок керт ыле, тугай мудрёный… Чылан тудым «грузин» маныт ыле… А бойышто – эре командир пелен, эре тудым эҥ гек деч авыраш тыршен. Мыйымат шуко гана капше дене авырен, «Малай, вперёд батьки не лезь! » манеш ыле мылам. А куршташ тӱ ҥ алеш гы-ы-ын… Ой-ой-ой! Чыла рото пашажым монда ыле – чылан ончаш толыт ыле… А эше вес грузин лектеш гы-ы-ын… тунам целый концерт лиеш ыле! «Мы – гордые птицы! Мы – горные орлы! » - маныт ыле шкеныштым. Ах, могай виян пӧ ръеҥ -влак служитленыт!

А тиде салтак кушеч гала?.. Э-э-э… тиде Калмыкий гыч… казах… да-да, калмык казах – Алий. Мыйын гаяк изи капан, тольык тудо илалше ыле… Мӧ ҥ гыштыжӧ ешыже кугу лийын… Мыняр гала?.. Э-э-э… кандаш йочаже кодын… А вара ватыже эше кандаш йочам ашнаш налын, манеш ыле – эвакуированный тулык-влакым. «Многодетный отец, береги себя», - манеш ыле командирна. Тольык Алий атакышке садак ончыч тӧ ршта ыле. Изиш кадыррак йолжо дене мундыра гай веле чыма ыле. Имньым пешак йӧ ратен. Как тольык обозышто имньым ужеш, вигак куржын мия, ниялткала, ала-мом тудын дене кужун кутыра… Ончет – имне салтакын вачывакыже вуйжымат пышта… «Мый вет имне чабан улам – имне пуш деч посна иленак ом керт», - манеш ыле.

Юмыжо арален тудымат – илыше кодын! Москосо вашлиймаштына ойлен ыле икана – латкуд шочшыж гыч визытынже командир лийыныт, манын ыле. Вот вет казах могай тале лийын!

А тиде-е-е… мыйын воктенем шогышыжо… тиде салтак - Захир! Татар рвезе! Казань гыч! «Земляк», - манеш ыле мыйым. Сар деч вара шуко гана пырля вашлийынна, тунамсе илышым шарнен шинченна.

Икана командирна приказым налын – эҥ ер вес серыш вончаш да плацдармым сеҥ ен налаш. Икманаш: тушманым пытараш да мемнан войскалан вончаш корным почаш! Но кузе эҥ ержым вончаш?! Чот укрепитлалтше немычшач йӱ д-кече чот ороленыт, чарныде лӱ йкаленыт, эсогыл вуй нӧ лталаш ок лий… Командирна манеш: «Мый тендам чот пагалем, иктыдамат йомдарымем ок шу. Шоныза чылан – кузе эҥ ерым вончаш да илыше кодаш… Эше тушманым сеҥ аш! »

Ну шонена… ну шонкалена… Кенета Захир мылам ойла: «Слушай, ипташ. Тый шке калыкетын историйжым палет уке? Иктаж-могай книгам лудынат? »

Мо… мый мо – ялысе рвезе школ книга деч молыжым нимогай книгамат ом пале. Сӱ ас йолташ адак ойла: «Мый вет туныктышо улам. Икана Казаньысе библиотекыште кидышкем исторический книга логалын. Тушто возымо, кузе марий-влак Шочмо мландыштым араленыт. Эсогыл нуным Чингисхан «тыгай тале да чоя воин-влакым эше ужын омыл» манын моктен».

«Ну-ка… ну-ка… ойло я», - ушнен командирна. «Так вот, - мутшым шуен сӱ ас туныктышо рвезе, - ожнысо марий сарзе-влак пеш чояланен моштеныт – тушманым ондаленыт. Эҥ ерым нуно тыге вонченыт: ик кидышкышт неле кӱ м кученыт – толкын вӱ д ӱ мбак ынже шӱ кал манын. Вес кидыштышт омыж лийын – тудын рожшо гыч южым шӱ леныт. Вӱ д йымачын каеныт, вес серыш вонченыт. Мален кийыше тушманым ондаленыт, чылаштым сеҥ еныт! »

«Аха-а, - манам мый. – Кочам деч колынам тыгай йомакым. Тольык вет нунын пычалышт пикш лийын – нӧ ра гынат, лӱ йкала. А мемнан пычална нӧ ра гын – ок лӱ й! Кузе тушманжым пытарена? »

«Шого… шого! Идея! – ылыжеш командирна. – Давай тыге ыштена: омыж тысе верыште шуко уло, тышеч ӱ лнырак мый ужынам – мемнан взводланна сита. Точно! А пычалым тыге вончыктарена: эҥ ер деч кӱ шнырак вӱ дыш пушеҥ ге-влакым колтена – тыште йӧ ралтше пушеҥ ге шуко уло чодыраште… Немычшачын бдительностьыштым кечывалым пытарена – тек шонат, яра пушеҥ ге-влак вӱ д почеш йогат манын… Нуно, конешне, ончыч лӱ йкален налыт нуным… А вара шерышт темеш… Икмыняр пушеҥ гым ме сер пеленрак иктаж-кузе шупшылына, пуйто нуно вондерыш пижыныт лиеш… А йӱ дым шкенан пычалнам нине пижше пушеҥ гылаш шудо дене маскироватлен шылтена… шкеже омыж дене шӱ лена… кӱ м кучена лийже… пушеҥ гымат пеленна шупшына… Тыге вӱ д йымачын вес серыш лектына… Идея! Ура-а! Давай пашалан пижына! »

Каласыме! Ыштыме! Йӱ дым эҥ ер ӱ мбалым немчурашач пеш прожектор дене волгалтареныт гынат, мемнан чоялыкнам шижын огытыл. Ме йыштакын серыш лектынна, пычалнам налын тергенна да йыштакынак атакыш тарваненна – малыше немчура мо лиймым шижынат шуктен огыл. Тыге ме пеш чот кӱ лешан плацдармым налынна. Эрлашыжым уже мемнан войска эҥ ерым вонченат! Тиде операцийлан командирланат, мылам да Захирланат «Слава» орденым эсогыл пуэныт. Вот вет – татар ден марий салтак мом ыштеныт войнаште!

А теве пурла тӱ рыштӧ Багир шога… якут рвезе… Ой, кузе шыргыжеш! Тудо эре шыргыжеш ыле. Мо шот дене гын тайгасе сонарзе тыгай весела кумылан лийын?.. Чодыраште лиймына годым якут салтак чыла пушеҥ ге дене мутланен, Алий семынак, кажныжым ниялтен. Тулотым ылыжтыме гын, тудо эре тул денат мутланен, эре семынже юмылтылын. «Пӱ ртӱ с чонан, тудо чыла ужеш, чыла умыла, кӱ леш годым пӱ ртӱ с эре полша», - манын Багир. А икана тиде весела якут салтак тыглай винтовко гыч пеш важный немыч «шишкым» кошартен кертын! Ончыл линийыш важный немыч генерал толын улмаш. От шинче – руш позицийым ончалмыже шуын! Лачак затишье лийын! Багир немыч окопышто офицер фуражкын ошкылмыжым ужын, эскерен… Как тольык изишлан фуражке нӧ лталалтме гай лийын, сонарзе вигак лӱ ен! Да мо шонет – логалтен вет! Ой, вара мо лийынже… Немычшачын ушышт каен – давай лӱ йкалаш тӱ ҥ алыныт, секретный позицийыштын верыштымат почыныт. А тиде жапыште мемнан артиллерий вашмутым пуэн… Икманаш, немыч обороно деч нимат кодын огыл! Вара командир воштылын: «Ну, якут сонарзе, багир янлык гаяк тале Багир, тый шкетын целый батальоным пытаренат! » манын. Багирланат тунам «Славым» пуэныт ыле.

Вот могай салтак-влак служитленыт, Шочмо Элым фашист деч араленыт! Богатыри! Йомакысе Патыр-влак! Тӱ рлӧ национальностян калык-влак пырля шогалыныт, кумда элнам арален сеҥ еныт! Да, араленыт, тушман деч мландым эрыктеныт! Да тольык шылын кодыныт улмаш шакалшамыч… Кызыт угыч войнам тӱ ҥ алыныт… Угыч пуштедат, йӱ латат… Угыч… Э-эх!

Шоненам мо чыла угыч тусо жап толеш манын?! Мыняр шуко салтак пытен кодшо сарыште? Мо верчын коленытше? Шоненыт мо нуно тыге лиеш манын? Ой, уке – фашизмым вожге куклыман! Куклыман – Мишук гай самырык-влак ынышт коло манын! Фашизмым пытарыман! »

Микал чочо кужу жап рвезе жапшым шонкален шинчыш. Нарынчалген пытыше тошто фото деч шинчажым ыш нал. Фотошто улшымат, сар корнышто пытыше-влакымат кужу жап шарналтен шинчыш. Вара ушышкыжо толын пурышо у ойлан куанен, содор кынелынак шогале, юмылукысо сортам чӱ ктыш. «Ожнысо салтак-влак, колыда мо мыйым?! Курымашлык бессмертный полк, шогал тушман ваштареш! Шогал ожнысо семынак, кодо арален Шочмо Элнам! Ончыкылык илыш верч! » - шергылте шоҥ го салтакын ойжо.

2022 ий, апрель