Очра Номтын үлдәсн байн зөөр

Ө цклдү р, октябрь сарин 10-д, улсин туужд нер һ арсн олна-политическ ү ү лдә ч, номт болн гегә рлт Очра Номтын 120-гч җ илин ө ө н болв.

ОЧРА НОМТ 1886-гч җ илд Ә ә дрхнә губерня Баһ Дө рвдә улусин Червленн селә нд Дү вкин Очрин ө рк-бү лд тө рсмн. Баһ Дө рвдә ә ә мгин школд эклц сурһ уль дасад, цааранднь Ә ә дрхнә реальн училищт сурсиг Хальмг Таң һ чин Келн-улсин архивин документс герчлҗ ә нә. Эн кү н деед сурһ уль сурх ик кү слтә бә ә смн, болв сурһ уль сурхин тө лә мө ң гн кергтә билә. Тиигхд деед сурһ улин заведеньст сурһ уль сурхар бә ә х хальмг баһ чудт дө ң болад стипендь ө гхә р Хальмг правлян кө ө лдҗ ә смн. Ә ә дрхнә реальн училищин хойр сурһ ульчиг – Хө ө ч Окиевиг болн Номт Очировиг Николай I хаана нертә тең гсин инженерн училищү р сурһ ульд йовулх (1904) болн бас эн училищин сурһ ульчнр Очиров, Сазыров, Хонгоров цааранднь деед сурһ уль сурхин тө лә эднд стипендь ө гх болсна туск документс (1905-1915) архивд бә ә нә. Иигә д Хальмг правляна нилчә р хальмг оютнр стипендь авдг болад, Очра Номт Санкт-Петербургин университетин дорд ү згин келн ә мтнә кел дасдг факультетин оютн болсмн. 1906-1910-гч жилмү дт Петербургск университетд Очра Номтсурхдан нертә номтнр-востоковедмү дә с медрл хоршаҗ авснь энү нд ик туста болв.

Зуни амрлһ нд һ арад йовхларн эн хальмг келә р фольклорн болн литературн материал цуглулх даалһ врта ирнә. Иигә д 1908-гч җ илд Очра Номт хальмг улсин баатрлг дуулвр «Җ аң һ риг» Ээлә н Овлаһ ас соң сад, нег бө лгинь фонографт бичҗ авсмн. Алдр дуулврин бү кл арвн бө лгиг олснднь Пе-тербургин нертә монголоведмү д ө врә д бә ә смн. Хө ө ннь «Җ аң һ рин» арвн бө лгиг Ээлә н Овлаһ ас бичҗ авад, салу дегтрт һ арһ смн. Тиигә д хальмг улсин баатрлг дуулвр «Җ аң һ риг» шинҗ лдг ном ү ү дсмн. Очра Номт – тү рү н болҗ «Җ аң һ риг» шинҗ лсн болн олнд кү ргҗ хадһ лсн номт.

«Җ аң һ риг» Очра Номт орс алфавитә р бичҗ авсн билә. Терү гә н «Җ аң һ рин» магталар тө гсә смн. Кесгтә н номтын һ ар бичмриг шинҗ лә чнр олҗ чадлго бә ә в. Хә рнь, джангаровед Кичгә Тө лә хә ә һ ә д бә ә җ, терү г СССР-ин номин Академин архивд В. Котвичин санд олҗ авсн болдг. Ода терү нә харнь КИГИ РАН-а библиотекд бә ә нә.

«Җ аң һ р» бичҗ авад хальмг улсин нер һ арһ сн номт эпосар улм соньмсҗ, седклә н тә вҗ шинҗ лнә. Хойр дә кҗ Хальмг теегт ирә д, келмрчнрлә харһ ад, тууль-тууҗ с бичҗ авна. 1909-гч җ ил Ә ә дрхнә хальмгуд тал, тө рскн Баһ Дө рвдә ә ә мгтә н, Манцин болн Ик Цоохра ә ә мгү дтә н одна. Энд ямаран ә ң гә эмтн бә ә хин, хадмндг авъясин тускар, хурлын нерд, . нань чигн материал цуглулад кесн тооцань «Дунд болн Дорд Азиг шинҗ ллһ нә орс комитетин зә ң г» гидг һ арцд 1910-гч җ ил барлгдна. 1911-гч җ илд Очра Номт хойрдад Хошуда ә ә мг орна. Эн йовлһ ндан цуглулҗ авсн материалмуднь «Ә ә дрхнә хальмгудын урң ү гин зө ө р» гидг хойр хураң һ уд һ арв. Бичҗ авсн тууль-тууҗ сиг, тә ә лвртә туульсиг, кемә лһ иг, ут болн ахр дуудыг, йө рә лмү диг, ү лгү рмү диг 1917-гч җ илд орс географическ обществин архивд орулҗ ө гсмн. Тернь эндр ө др кү ртл Санкт-Петербургин университетин востоковеденя ә ң гин һ ар бичмрин саң д хадһ лгдна.

Хө рдгч җ илмү дт Очра Номт Хальмг теегин социальн-экономическ тө рмү дә р икә р соньмсна. Номт гү н медрлтә, цаһ ан седклтә, келн-улсиннь иргчин тускар ухалҗ, олна сә хә ә дг кү н бә ә сиг архивн документсә с медҗ болна.

Хальмг теегин олна-политическ, улсин эдл-ахун болн экономическ тө рмү д хаһ лҗ йовснаннь туск документс бә ә нә. 1920-гч җ ил Номт келн-улсин тө рмү дә р Наркоматд хальмг улсин автономн областин элч Амр-Сананла хамдан кө длнә. һ азрин, хот-хоолын, сурһ уль-эрдмин, селә нә эдл-ахун делгрлтин, мал ө склһ нә, нань чигн олн тө р хаһ лад, Хальмг автономь тогталһ нд эн хойр ик тә вцә н орулҗ йовсмн. Цуг эн тө рмү дә р Очра Номтын кеҗ -кү цә снә тооцан мана архивд бә ә нә.

1922-гч җ илин чилгчә р Очра Номт Хальмг областин кооператормудын Ниицә нә ахлачин дарук болн правляна гешү н.

1924-гч җ илд тогтсн областин зуран комиссин коллегийин гешү н болҗ кө длҗ ә һ ә д, 1925-гч җ илд Облплана ахлачин дарук болна. Иигә д улсин эдл-ахун тө рмү д хаһ лҗ йовсн бийнь гегә рлтин ү ү лдврә н мартсн уга, 1910-гч җ илд Петербургд Очра. Номтын бичҗ авсн «Җ аң һ р» барас һ арв. Ә ә дрхнд хойр ботьта «Хальмг теегин экономикин болн естественн-тууҗ ин шинҗ ллтин то-дигин туск материалмуд» һ арсиг Ә рә сә н Министрмү дин Советин Ахлач Стольпин ө ө дә нә р ү нлсмн.

1935-гч, эс гиҗ 1936-гч җ., Томск тү ү рмө с сулдсн Очра Номт (зү н таласнь), ү ү рнь Дорҗ ин Манҗ Будимир кө вү тә һ ә н, дунднь зогсҗ ахнь 2-ч ү й деерә н бә ә х Очра Номтын ах Бембә н Бадм.

Хальмг теегин тууҗ иг, экономикиг шинҗ лә д бичсн «Ә ә дрхнә хальмгуд болн эднә экономическ бә ә дл 1915-гч җ илд» гидг дегтрнь тер җ ил Петроградт һ арна. Дегтр шинҗ лә чнрт ик чинртә болсн учрар 1925-гч җ илд эн шинә с Ә ә дрхнд барлгдна.

Хальмг кел шинҗ ллһ нд номт бас һ ол оньган тусхадг билә. Хальмг келнә багшнриг белдлһ нд чигн орлцсмн. Дамшлтта багш Лиҗ Нормаевла хамдан 1915-гч җ илд «Хальмг букварь» белдә д барас һ арһ на. 1920-1924-гч җ илмү дт Ә ә дрхнд хальмг багшнрин курст, хө ө ннь Хальмг педтехникумд баһ чудыг сурһ на.

1917-гч җ илин ноябрин 15-д «Ө ө рдин зә ң г» гидг тү рү н хальмг газет барас һ арв. Эн газетиг Очра Номт Боован Бадм хойр бү рдә смн. Очра Номт ик соньмслтта кү н билә. Тууҗ ин, экономикин, хальмг литературин, келнә, авъяс-бә рцин, заң -заң шалын, фольклорин, нань чигн олн тө р энү г соньмсулдг билә. Очра Номт - олна хө в-җ ирһ лин тө лә шунҗ, эврә ннь келн улсин сә хә ә җ, гегә н-герл орулҗ ик ач-тусан кү ргсн кү н. Номтын ү лдә сн зө ө рнь аһ у ик, терү гинь архивмү дт олҗ авч шинҗ лх керггә.

Нина КУТУШОВА.

Хальмг Таң һ чин архивмү дин керг-тө рә р ү ү лддг Комитетин бү рдә мҗ ин болн шалһ лтын кө длмшин ә ң гин

һ ардач.

/Хальмг ү нн. – 2006. – Хулһ н сарин 20 (11 октября, № 205). – Х. 3/