Türkmenistanyň halklary arap basybalyjylaryna

Tü rkmenistanyň halklary arap basybalyjylaryna

garş y gö reş de.

VII asyryň ortasynda Gü norta Tü rkmenistanyň ykdysady ö sü ş i araplaryň basyp almasy zerarly wagtlaý ynç a togtadylypdyr.

Orta Aziý any basyp almaklarynyň ö ň isyrasynda arap taý palarynyň hojalyk we medeni ö sü ş iniň derejesi Orta Aziý a halklarynyň kydan pes bolupdyr. Ilatyň galapyn kö pü si ç arwaç ylyk we ý arym ç arwaç ylyk bilen meş gul bolupdyr, galanlary bolsa ş ä herlerde ý aş apdyrlar. Arabystanyň ş ä herleri gadymy we ö z zamany ü ç in ý okary medený etiň merkezleri bolupdyrlar, emma VI–VII asyrlarda pese dü ş ü ş ý agdaý ynda ekenler. Gul eý eç ilik gurluş ynyň ş ol zamanda bü tin gadymy dü ný ä ni diý en ý aly ö z iç ne alan krizisi Arabystana hem agyr tä sirini ý etiripdir. Ö ň ý urduň ilatyna kö p girdeji getirip duran sö wda azalypdyr, ş ä herlerde we ç arwa taý palaryň arasynda synpy garş ylyklar ý itileş ipdir.

VII asyryň birinji ý arymynda Arabystanda tä ze dini taglymat–yslam–peý da bolupdyr we ç alt ý aý rapdyr, bu dini esaslandyryjy Arabystanyň iň bir mö hü m sö wda ş ä herlerinden biri bolan Mekkede ý aş an Muhammet bolupdyr.

Tä ze din ç arwa arap taý palarynyň synpy ý okary gatlaklary tarapyndan tä ze dö wlet dö retmek ü ç in peý dalanylypdyr, ş ol dö wletiň baş ynda bolsa Muhammet durup, ol dini hä kimiý eti–de, dü ný ewi hä kimiý eti–de ö z elinde jemlä pdir. Muhammediň ý erine gelenler halyflar diý lip, ý agny oruntutarlar diý lip atlandyrylypdyr, araplar tarapyndan dö redilen dö wlet bolsa “halyfat” diý en ady alypdyr.

Tä ze emele gelen dö wlet ö zü niň ilkinji ý yllaryndan basybalyjylykly uruş lary alyp barmaga baş laý ar, ş eý le ý ol bilen hem dö rä n krizisden ç ykalga tapjak bolý ar. Dö wleti dolandyrý an ý okary gatlagyň uruş alyp barmakda bä hbidi bolupdyr, ç ü nki ol gatlak nä rä zylyk bildirý ä n kö pç ü ligi basylyp alnan oljanyň hasabyna kanagatlandyrmaklygy we ş onuň bilen hem synpy gö reş iň zoruny ý umş atmaklygy gö z ö ň ü nde tutulypdyr.

Araplar tä ze din ý aý ratmak maksady bilen din ugrunda mukaddes urş y alyp barý arys diý ip aý dý arlar eken. Emma, taryhda kö p wagtlarda bolş y ý aly, dini ş ygyrlar diň e maddy bä hbitleri perdelemeklige hyzmat edipdirler, bu halatda bolsa arap han–begleriniň talaň ç ylykly pygyllaryny perdelemä ge hyzmat edipdirler.

Tü rkmenistanyň territoriý asynyň arap goş unlary tarapyndan basylyp alynmagy ekeranç ylyk welaý atlaryny weý ranç ylyga sezewar edipdir. Dogry, araplara sö weş siz tabyn bolan has iri ş ä herler, mysal ü ç in, Nusaý we Mary, weý ranç ylyga sezewar bolmandyrlar. Emma basybalyjylyklara garş ylyk gö rkezen kä bir ş ä herler we obalar ý er bilen ý egsan edilipdir. Mundan baş ga–da, Tü rkmenistanyň territoriý asynda geç irilen arheologik barlaglar VIII asyryň dowamynda ý aş amagyny bes eden galalaryň, ş ä herleriň we obalaryň harabaç ylyklaryny ý ü ze ç ykardy, bu hem arap basyp alş ynyň gö s–gö ni netijesidir.

Arap basybalyjylary tabyn eden halklaryň boý nuna ö zleriniň dini bolan yslamy dakypdyrlar we baş ga dinleriň tä sirini aradan aý yrmak maksady bilen hereket edip, ý erli ilat tarapyndan dö redilen edebiý at we sungat eserlerini ý ok edipdirler. Ý erli ilatyň dini ygtykatlary–zoroastrizm, maniheý lik, hristianlyk we buddizm–basybalyjylaryň dininiň zory astynda kem–kemden ý itip gidý ä rler. Tü rkmenistanyň ilatyna tä ze diniň kabul etdirilmegi ö rä n uzaga ç ekipdir we birnä ç e asyryň dowamynda tamamlanypdyr.

Orta Aziý a gelen araplar asla bir kysymdaş kö pç ü lik dä l eken. Olaryň hataryna dü rli arap taý palary girip, bu taý palr hem, kö plenç, biri–birleri bilen duş manç ylykly gatnaş ykda bolanlar. Dü rli taý palaryň we syý asy toparlaryň wekilleriniň arasynda gö reş kö p wagtlarda aç yk, ý aragly ç aknyş malara baryp ý etý ä r eken.

VIII asyryň birinji ý arymynda halyfatyň iç inde dinastiý a gö reş i ý aý baň lanypdyr. 661–nji ý yldan dolandyryp gelen Omeý ý atlar dinastiý asy araplaryň arasynda ä hliumumy goldaw tapmandyr. Muhammediň gyzy bolan Patmanyň ä ri halyf Alynyň (hezret Alynyň ) nesilleriniň halyfatda ý okary hä kimiý ete eý e bolmak hukugyny goran bir toparlanyş yk bolupdyr. Bu topar ö zlerini ş aý ylar (ş ia–sö zi arapç a partiý a, toparlanyş yk diý mekligi aň ladý ar) diý ip atlandyrypdyr. Has hem beter, Muhammediň daý ysy Apbasyň nesilleri, ý agny Apbasitler diý ilý ä nler hä kimiý eti ö z ellerine aljak bolup dawa tutupdyrlar, bular halyfatda ö zleriniň peý dasyna giň den wagyz–nesihat geç iripdirler.

Orta Aziý anyň ä hli ilatynyň ediş i ý aly, Tü rkmenistanyň halklary hem arap hö kü mdarlaryna garş y telim gezek gozgalaň turzup, keseki ý urtlary basybalyjylaryň ý igrenji hä hikimiý etini agdarjak bolup, bar gü ý ç lerini goý updyrlar.

VIII asyryň birinji ý arymynda Tü rkmenistanyň territoriý asynda halyfatda hö kü mdarlyk eden Omeý ý atlaryň dinastiý asyna garş y gö nü kdirilen enç eme ý aragly ç ykyş lar bolupdyr, ç ü nki bularyň edý ä n iş inden ilatyň giň kö pç ü ligi nä razy eken. Bu gozgalaň lary guraý jylar syý asy ý a–da dini hä siý etdä ki niý etler bilen hö kü mete garş y ç ykyş edipdirler. Bu gozgalaň laryň maksady arap hö kü mdarlygyny agdarmakdan dä l–de, diň e hä kimiý et baş yndaky dinastiý any ç alş yrmakdan ybarat bolan hem bolsa. Tü rkmenistanyň halklary oň a iş eň ň ir gatnaş ypdyrlar. Ş unda, gozgalaň lara gatnaş anlaryň kä birleri hä kimiý etiň ç alyş magy netijesinde ö zleriniň ý agdaý larynyň gowulanmagyna umyt edipdirler, beý lekileri bolsa gozgalaň y has giň ý aý baň landyrmak we ony araplaryň hemmesine garş y gö nü kdirmek mü mkinç iligine umyt baglapdyrlar.