Peýdalanylan edebiýatlar

,, Osman imperiý asy. ”

Meý ilnama:

1. Beý ik Saparmyrat Tü rkmenbaş ynyñ Mukaddes Ruhnama kitabynda tü rkmenler barada aý dylanlar. Osman imperiý asy.

2. Ỳ yldyrym Baý ezidiň patyş alyga saý lanmagy we ş ol dö wrü ň hadysalary.

3. Nigboly sö weş i.

Baý azit Anadoly we Rimdä ki dinastiý asyny ortadan aý yrmak we ý akyn gü ndagar Yslam dö wlet dü ş ü niş me tö wereginde merkezi bir dö wlet gurmak maksadyny ele geç irdi. Bu maksadyna laý yklykda ilkinji merkezi dolanyş ygygurup, ,, gul” sistemini orta goý updyr hem-de tä ze dä bi, hukugy kanunnamalary ç ykarypdyr. Ol wagtda Tunadan Fyratda ç enli, patyş anyň gullary tarapyndan ulanylan bir dö wletsistemi ü stinlikli dolandyryp, munuň ý aly hem Osmanly dö wleti gü nbatar Ý ewropadan, orta Aziý a, Mü sü rden, Altyn orda ç enli uzaý an bö lekde halkara syý asatyny soň ky nokadyna ý etiripdir. Ý ö ne bu tä ze merkezi dö wlet uzak wagt dowam etmä n, Timuryň hü jü mleri bilen Osmanly dö wleti Anadolyda derrew I Myradyň dö wrü ndä ki araç ä klerineç ekilipdir. Diri galan alty oglundan Sü leý man, Isa, Musa, Mehmet Ç elebileriň soltanlyk sö weş lerine girenlerinde, iň kiç i ogly Kasymyň Sü leý man Ç elebi tarapyndan goý berilip, Wizantiý ada galandygy, Mustafanyň bolsa “ Dü zmeje” lakamyaý ratyn-da II Myrat wagtynda tagta dawaly bolup ç ykandygy biliný ä r.

Beý ik Saparmyrat Tü rkmenbaş ynyñ Mukaddes Ruhnama kitabynda bellä p geç iş i ý aly tü rkmenler,, Añ yrysy bä ş mü ñ ý yl mundan ozal milletbaş ymyz Oguz han Tü rkmenden gaý dý an tü rkmen halky Gü ndogarda Hindistan, Gü nbatarda Orta ý er deñ zi aralygynda dö redilen dü ný ä gymmatlyklaryna dü rli ugurlarda goş andyny goş dy٫ ö z topragynda Ä new, Altyndepe, Marguş, Kö neü rgenç tü rkmen dö wletini jemi 70-den gowrak dö wlet dö retdi٫ ” ş ol sanda hem tü rkmenler Beik Osmanly dö wletini hem dö retdiler.

Beý ik Osmanly dö wleti Osman Gazy tarapyndan 1301-nji ý ylda gurulý ar. Beý ik Osmanly dö wleti ö z dö wrü nde beý ik-beý ik pajygwaly uruş lary٫ sö weş leri baş yndan geç iren dö wlet bolypdyr. Osmanly dö wleti 1912-nji ý yla ç enli dowam edý ä r. Ỳ agny ý edi asyra golaý taryhda uly yz galdyran beý ik dö wlet bolupdyr.

Men hem ş u ylmy derň ew iş imde Beý ik Osmanly dö wletiniň uly soltanlarynyň biri bolan Ỳ yldyrym Baý ezidi saý ladym. Bu mowzugy seç mek bilen men kö p zatlary ö wrendim. Esasan hem tü rkmen٫ tü rk edebiý atlaryndan peý dalandym. Tü rk dilindä ki edebiý atdan alnan maglumatlary tü rkmendiline geç irip we umumy netijä geldim. Ş ol edebiý atlaryň sanynda Ỳ eni Rehber Ansiklopedisi, Osmanly Ansiklopedisi, Tü rkler Ansiklopedisi I, II, III, IV, V ý aly kitaplary gö rkezmekbolar.

Ỳ yldyrym Baý ezidiň patyş alyga saý lanmagy.

Osmanly Tü rkmen dö wletinñ patyş asy Ý yldyrym Baý zit(1389-1402ý )

Dü ný ä ni ö zü niñ adalaty we mertligi bilen baglan we taryhda ý edi asyrlap ý aş amagyny dowam etdiren Osmanly Tü rkmen dö wletiniñ soltanlary tü rkmen taryhynyñ buý sanç ly sahypalarynda ý er alý arlar. Bu dö wletiñ hö kü mdarlary ö zleriniñ adalatlylygy bilen dö wleti uzyn dö wü rleriñ dowamlylygynda saklap gelipdirler. Ý yldyrym Baý ezit hem ö zü niñ edermenligibilentaryhdaulyyzgaldyrypdyr. Ol 1362-njiý yldaOsmanlytagtynaç ykan Ilmyradyñ oglydyr. 1389-njyý yldaenedenbolý ar. “Ý yldyrym” onyñ lakamybolup, bu lakamoñ aý ö neý erdenberilmä ndir. 1389-njy ý yldabolupgeç enKosowasö weş indebulakamaeý ebolupdyr.

Ý yldyrym Baý ezidiñ ejesi Gü lç iç ek Hatyndyr. 1381-nji ý ylda Ý yldyrym Germeý anogly begliginiñ, begi Sü leý man Ç elebiniñ gyzy Soltan Hatyna ö ý lený ä r. Toý sowgady hö kmü nde oñ a kä bir ý erler berilý ä r. We ö zi hem ş ol topraklara ý olbaş ç y bellenilý ä r.

Ý yldyrym Baý ezit tagta geç eninden soñ ra dö wlet araç ä klerini giñ eltmek ü ç in herekete geç ip baş laý ar. Onuñ ilinji iş i Kü tahý adaky Osmanly dö wletiniñ gü ndogar araç ä klerini goramak bolý ar. 1386-njy ý ylda kakasy Ilmyradyñ Karamanogly begligine garş y alyp baran sö weş ineGatnaş ý ar. 1389-njy ý ylyň Oguz aý ynyň 15-ne Ỳ yldyrymBaý ezit tü rkleriň Rum ilindä ki geljekki ykbalyny kesgitleý ä n Kosowa sö weş iniň gazanylmagynda wajyp rol oý napdyr. Bu sö weş de Ilmyrat ý aralanandygy sebä pli ö z ý erı neukyply bolan ogly Ỳ yldyrym Baý ezitiň geç irilmegini wesý etedipdir. Ilmyrat ö leninden soň onuň wesý eti amala aş yrylypdyr.

Ỳ yldyrym Baý ezidiň dö wrü ndä ki hadysalar

Ỳ yldyrym Baý ezit tagta geç eninden soň dö wletiň iç inde tagt ugrunda oň uş yksyzlygyň ý ü ze ç ykmazlygy ü ç in jigisi Ỳ akuby ö ldü rdü pdir. Ş ol sö weş netijesinde ý esir dü ş en SerbŞ azadasy Lazer sö weş meý danynda asylyp ö ldü rü lý ä r.

Ỳ yldyrym Baý ezid sö weş den soň ra Anadoluda Osmanlylara bagly bolan beglikleriň aý aga galmagy netijesinde derrew Bursa ş ä herine gaý dyp gelmeli bolý ar. Ş ol beglikler ö ň ki ý erlerine eý e bolmak ü ç in Karamanogly begliginiň daş yna toplandylar. Karamanogly Alledin beg Beý ş ä heri alyp Eskiş ä here geç ý ä r. Kady Burhaneddin bolsa Kyr ş ä heri alý ar. Baý ezit Anadola gelmezinden ö ň Serb patyş asynynň ogly Stefan Lazerewiç bilen gü rrü ň deş lik geç irip onyň gyz jigisi Aliwera (Mariý a Despina) ö ý lenmek we Serblerden goldaw goş ynyny alyp olary sö weş lerde ulanmak maksady bilen ş ertnama baglanyş ý ar. Ş ondan soň ra Stepan Wengerleriň yzgiderli oň uş yksyzlyk sebä pli Baý ezide garş y ö zü niň wepalylygyny saklady we onuň sö weş lerine gatnaş dy. Ỳ ö ne ý okarky Serbiý anyň (Ǜ skü p, Priş tine etraplarynyň ) hä kimi Wuk Brankowiç ö z elindä ki ç ig mallara baý bolan ş ä herlerini gorap saklamak ü ş in Osmanlylara garş y ç ykdy. Anadola geç enBaý ezit 1389-1390-njy ý yllaryň gyş ynda Alaş ä heri eý elä p gü nbatar Anadolydaky tü rkmen begliklerini, Aý dyň, Saryhan, Menteş e, Hamid we Germiý an beglikleri Osmanly hä kimý etine birikdirildi. Jandarogly Sü leý man beg we Wizantiý a imperatorynyň ogly Manuel hem ö z goş unlary bilen bu sö we-ş e Osmanlylaryň ý any bilen gatnaş ypdyrlar. 1390-njy ý yldaBaý ezit Karamanogullary begligine garş y ý ö rü ş e ç ykyp Beý ş ä heri ele geç irý ä r we soñ ra Koný a ş ä herini gabaý ar. Ş ol pursat Sü leý man beg aralaryndaky ş ertnamany bozup Karamanogly begligine kö mek etmek ü ç in Kady Burhaneddin bilen ylalaş yk baglanyş ý ar. Bu ylalaş yk Baý ezide Koný any gabamak hereketinden boý un gaç yryp ý araş yk baglanyş maga mejbur edý ä r. Ş ol ylalaş yk esasynda Ç arş amba suwy ikiDö wletiñ arasyndaky araç ä k kabul edilý ä r. Bý ş ä heriñ golaý yndaky kä bir ý erler Osmanly hä kimý etine galdyrylý ar. Baý ezit 1391-nji ý ylda Sü leý man begiñ ü stü ne ý ö rü ş eý ä r. Ý ö ne Kady Burhaneddiniň goş unlary bilen birigen Sü leý man begiň goş unynyň garş ysynda ý eň liş e sezebar bolý ar. 1392-nji ý ylda Ý yldyrym Baý ezit Sü leý man begiň ü stü ne ý ö remek ü ç in sö weş e taý ynlaný ar. Hatta 1392-nji ý ylyň GurbansoltanAý ynyň 6-na ý azylan bir Wenesiý a maglumatynda Ý yldyrym Baý ezide bagly Manuele Sinopa garş y boljak deň iz sö weş ine gatnaş jakdygy barada aý dylyp geç ilý ä r. Bu ý ö rü ş ü ň netijesinde Sinopdan baş ga Sü leý mana bagly bolan ý erler Osmanlylar tarapyndan ele geç irilý ä r we Sü leý manyň ö zi bolsa ö ldü rü lý ä r. Soň ra Ý yldyrym Baý ezit Kady Burhaneddiniň garş ylyk gö rkezmeginde Osmanjyk ş ä heriniň ü stü ne ý ö rü ş edý ä r we ony ele geç irý ä r. Ý ö ne Ç orumly diý len ý erde Kady Burhaneddin bilen bolan ç aknyş ykda Baý ezidiň Goş uny ý eň liş e duç ar bolý ar we yza ç ekilý ä r. 1392-nji ý ylda Baý ezit Amasý a ş ä herini meý letin ele geç irý ä r. Ç arş amba jü lgesindä ki Tajeddinogullary, Merzifon etrabyndaky Taş anogullary we Bafra hä kimi ý aly ilatly belglikler Baý ezidiň hä kimý etini kabul edý ä rler.

Ş ondan soň ra Baý ezit gü nbatara doly ü ns berip ö zü niň ş ol ý erdä ki ý erlerini gü ý ç lendirmä ge ç emeleş ipdir. Kosowa sö weş inden soň ra Wizantiý anyň ü stü nde alynyp barylý an iş ler has hem artdyrylypdyr. Baý ezit Wizantiý a imperatory bolan Johannes VII tagta ç ykmagy ü ç in 1390-njy ý ylda kö mek edipdi. 1391-nji ý ylda Johannes V ogly Manuele hem goldaw berdi. Hatta Manuel Anadoly ý ö rü ş ü nde Baý ezite Kö mek edipdi we oň a baglydygyny bildiripdi. Ý yldyrym Baý ezit Balkan topraklaryndaky dö wletleriň oň uş uksyzlyk etmekleri netijesinde bar gü ý ji bilen Balkany ele almaly bolý ar. 1388-nji ý yldan baş lap Osmanlylaryň gö z astyna giren Trinowa ş ä herini 1393nji ý ylyň Oguz aý ynyň 17-de doly ele geç irý ä r. Bolgar patyş asy Ş iş man Osmanlylara baglylygyny bildirip Nigbola gitmeli bolý ar. 1393-1394-nji ý yllaryň gyş ynda Ý yldyrym Baý ezit Balkan ş azadalaryny Serez ş ä herine ý ynaga ç agyrý ar weolaryň ö zü ne baglylygyny gü ý ç lendirmä ge ç emeleş ý ä r. Esasan hem Tidora Wenesiý a garş y Morodaky esasy ş ä herleri meyletin tabş yrmagy talap edý ä r. Umytsyzlyga dü ş en Tidor, Manuel we Palaeologlar muň a garş ylyk gö rkezip gü nbatarda Wenesiý alylardan kö mek isleý ä rler. Ş ol sebä pli Ý yldyrym Baý ezitiň ö zi Gresiý anyň ü stü ne ý ö rü ş e ç yký ar we 1387-nji ý ylda alynan we 1389-njy ý ylda elden gidirilen Selanigi 1394-nji ý ylda tä zeden ele geç irý ä r.

Ş eý le hem Tesaliý a tö wereklerini, Salone, Niý opatra ý aly ş ä herleri basyp alý ar. Ewronos begi goş uny bilen bilelikde Mora ugradý ar. Ý yldyrym Baý ezit 1394-nji ý ylyñ baharynda ý edi ý yllap gabawda saklan Ystambulyny tä zeden has gü ý ç li gabaw astyna alý ar. 1395-nji ý ylda Ý yldyrym Wengriý a Tarap ý ö reý ş e ç ykyp, ý ol ugrundaky Slankamen, Titel, Beç kerek, Tymyswar, Krasowa we Mehadiý a ý aly galalara hü jü m etdi. Eflakda (Maldowa) Argeş derý asynyň tö werklerinde1395-nji ý lyň Magtymguly aý ynyň 17-de bolup geç en sö weş de ý eň ilen Mirç eanyň ý erine Wlady tagta geç irý ä r. Soň rabolsa Tunany geç ip Nigbola baryp ý etý ä r we patyş a Ş iş many 1395-nji ý ylyň Oguz aý ynyň 3-de tutdyryp ö ldü rdý ä r.

Nigboly sö weş i.

Ý yldyrym Baý ezitiň gazanan uly ý eň iş leri Ý ewropada Wengirý alylar bilen Wenesiý alylar bilen birleş ip, Osmanlylara garş y ç ykmaga sebä p bolupdyr. 1396-njy Ý yldyrym Baý ezit Ysatambuly almak ü ç in uly gü ý ç sarp edipdir. Ş ol wagt Wengeriý a patyş asy Sigismundyň ý olbaş ç ylygyndaky haç lylaryň goş uny (hristiý an) Nigbolyny gabadylar. Osmanlylara garş y gü ý jü niň pesligini duý an Wengeriý a patyş asy dü rlü Ý ewropa ý urtlaryna ö z ilç ilerini ugradyp tä ze haç lygoş uny dü zmeklige teklip etdipdir. Papanyň hem goldaw bermegi netijesinde Fransuzlardan, Iň lislerden, Skandinawlardan, Ç ehlerden, Awstriý alylardan, Italý anlardan, Ş wedsarlardan we gü ndogar Ý ewropa ý urtlaryndan dü zü len goş unyň jemi sany 120. 000 adam bolupdyr. Goş ynyň baş ynda Filipiň ogly Kant (Gorkysyz jan), Marş yl Buskine, Ş azadaA. Saguede Winne, Frederek ý aly meş hur adamlar (Ş owalerler) hem bardy. Hristiý anlaryň goş uny Nigbola ý akynlaş ý an wagtynda Ý yldyrym Baý ezit hem Anadolydaky we Rum ilindä ki goş unyny bir ý ere jemlä p herekete geç ti.

Ruhnama aý ynyň 8-ne Nigboly galasynyň ö ň ü ne gelen hristiý an goş yny galany gabaý ar. 1396-njy ý ylyň Ruhnama aý ynyň 25-ne irden Ý ewropanyň dö rt tarapyndan jemlenen120. 000 adamdan ybarat bolan Haç ly goş uny we bunuň ý arysyna barabar bolan Osmanly goş uny bilen sö weş e giren wagtynda Osmanly goş uny harp nyzamyna dü zü lipdir. Bu harp nyzamynyň birinji hatarynda Saruja Paş a piý ada goş unlary, ç ep tarapda Ş azada Sü leý man Ç elebi komandasynyň Rumeli esgerleri we Anadoly esgerleri, ortada bolsa guramaç y toparlar bardy.

Fransuz atly goş unlary hytyrlyk bilen sö weş iň merkezindä ki uly goş uny aň satlyk bilen ý eň ip geç diler. Fransuzlar gitdikç e ynamly we ö ň e hereket etdiler. Ý yldyrymyň bolý an ý erine az galypdy. Ý yldyrymy tutmaga taý ý arlananda Osmanly goş unlarynyň 10. 000 iç ine dü ş enini bimä n galdylar. Ş ondan soň ra gaç ara-kowara mü mkin dä ldi. Osmanlylar haç lylaryň bu uly goş unyny iki sagatyň dowamynda kü l-peý kun etdiler. Ş eý lelikde bu sö weş Osmanlylaryň ý eň iş leribilen tamamlanypdyr.

Nigboly sö weş i taryhda yz galdyran uly sö weş leriň biri bolupdyr. Haç lylaryň 120. 000 adamdan ybarat bolan goş uNyndan 90. 000-e ý akyny ö lü pdir, galanlarynyň kö pö sini ý esir alnypdyr, azyragy hem gaç yp gidipdirler.

Peý dalanylan edebiý atlar

1. Tü rkler Antiklopedisi V, VI, VII jiltleri

2. Osmanly Antiklopedisi I, II, III, IV, V jiltleri

3. Yslam Antı klopedisi I, II, III jiltleri

Gurbanguly Berdimuhamedow. Garaş syzlyga guwanmak, Watany, halky sö ý mek bagtdyr. – Aş gabat. Ylym, 2007.
Gurbanguly Berdimuhamedow. Tä ze galkynyş eý ý amy: wakalaryň senenamasy. 2007 ý yl. Aş gabat 2008.
Tü rkmenistanyň Prezidenti Gurbanguly Berdimuhamedowyň ý urdy tä zeden galkyndyrmak baradaky syý asaty. Aş gabat, 2007.
Gurbanguly Berdimuhamedow. Ö sü ş iň tä ze belentliklerine tarap. Saý lanan eserler. 1-nji tom. – Aş gabat, TDNG. 2008.
Gurbanguly Berdimuhamedow. Ö sü ş iň tä ze belentliklerine tarap. Saý lanan eserler. 2-nji tom. – Aş gabat, TDNG. 2009.