Зейін дамыту жолдары,қасиеттері

Зейін - адамның психикалық ә рекетінің белгілібірнә рсегебағ ытталыпшоғ ырлануы. Адам ө мірінде зейіннің алатын орны зор. Ә сіресе, таным процесінде, білім алу ісінде маң ызы ерекше. Шә кірттің сабақ ты тү сіне қ оймауы, есінде дұ рыс сақ тай алмауы, тапсырманы орындауда қ ате жіберуі оғ ан дұ рыстап зейін қ оймаудан болады.

Зейін қ ою, кө бінесе, адамның айналысып жатқ ан іс-ә рекетінің сипаты мен маң ыздылығ ына байланысты. Сондай-ақ, ол адамның жеке бас ерекшеліктеріне, оның мү ддесіне, талап-тілегіне, мақ сат-мұ ратына, ерік-жігер сапаларына, темпераментіне, мінез бітіміне байланысты болады. Зейіннің физиологиялық негізін орыс физиологы, академик А. А. Ухтомскийдің (1875 – 1942) доминанта теориясы бойынша тү сіндіруге болады. Бұ л теория бойынша, сыртқ ы дү ниенің кө птеген тітіркендіргіштерінің ішінде біреуі миғ а кү шті ә сер етеді де, оның бір алабын ерекше қ оздырады. Мидың осы кү шті қ озғ ан алабы қ алғ ан алаптардағ ы ә лсіз қ озуды ө зіне тартып отырады. Осыдан мидың кү шті қ озғ ан алабы одан бетер кү шейеді. Мұ ндай жағ дайда адам зейінні бір нә рсеге шоғ ырланады да, қ алғ ан нысандарды байқ амайтын болады.

Адамның зейіні ырық ты зейін, ырық сыз зейін жә не ү йреншікті зейін болып ү шке бө лінеді. Адам ө мірінде ырық сыз зейін де елеулі орын алады. Ал ырық ты зейін ә рекеті саналы тү рде белгілі ерік кү шін жұ мсау арқ ылы орындалады. Ү йреншікті зейін адамның ә детіне айналып кеткен зейін. Ол арнайы кү ш жұ мсауды қ ажет етпейді. Жеке адам зейінінің негізгі ерекшеліктеріне тұ рақ тылық, оның бір нысаннан екінші нысанғ а оң ай ауысуы, бө лінуі, нысандарды қ амту кө лемі, алаң болмаушылық, т. б. жатады.

3ейін басқ а процестерді сү йемелдейтін субъективтік фактор. 3ейінді кейде аттенционалды ә рекеттер деп те атайды. 3ейін (А. Р. Лурия)— субъектінің қ ажетті ақ паратты таң дап алу, қ имыл-қ озғ алыстардың таң дамалы бағ дарламасын сү йемелдеп, қ амтамасыз ету жә не осы бағ дарламаның ағ ымын қ адағ алау процесі. 3ейіннің негізі ретінде тұ лғ аның қ ызығ ушылық тары мен қ ажеттіліктері, бағ дарлары мен бағ ыттылығ ы тұ рады. С. Л. Рубинштейннің пікірінше, зейінде сананың затпен байланысы кө рініс табады. 3ейін мен объект ө зара ә серде болады. Бір жағ ынан, зейін затқ а немесе объектіге бағ ытталады, екінші жағ ынан, объект зейінді ө зіне аудартады. 3ейіннің нақ ты бір объектіге бө лінуі субъектіге, яғ ни адамғ а ғ ана байланысты емес, сондай-ақ зейінді тудырғ ан объектінің қ асиеттері мен сапаларына да байланысты. 3ейіннің оянуы— бағ дарлық -зерттеудің бастамасы. В. И. Страховтың тұ жырымдауынша, шынайы зейін мен шынайы зейін емеспен қ атар, адамда зейінді болып кө ріну жә не зейінді емес болып кө ріну деген қ асиеттер кездеседі. Оны ол зейіннің сыртқ ы формасы мен оның шынайы кү йінің кейде сә йкес келмеуімен тү сіндіреді.
Зейін тітіркендіргіштердің келесі қ асиеттерімен ынталандырылады:

1) интенсивтілігі;

2) жаң алығ ы;

3) аффективтілігі.

П. Я. Гальпериннің тұ жырымы бойынша: 3ейін— бағ дарлық -зерттеулік іс-ә рекеттің негізгі шарты. Ө зінің қ ызметі жағ ынан, зейін ө зі бағ ытталғ ан феноменнің мазмұ нын қ адағ алау болып табылады. Зейінде қ адағ алау белгілі бір белгі, ө лшем, ү лгі арқ ылы жү зеге асады. Ал Л. C. Выготский бойынша, ырық ты зейін ұ ғ ымдардың, тү сініктердің дамуына байланысты, яғ ни берілген жайтта қ алай ә рекет ету қ ажеттілігін тү сінуге, жалпы, жағ дайды тү сіне білуге байланысты. Адамның психикалық ұ йымдасуының қ ұ рылымына сү йене отырып, зейінді:

1) процесс (немесе психикалық процестің жағ ы: сенсорлық жә не т. б. ) ретінде;

2) кү й (зейіннің шоғ ырланғ ан кү йі) ретінде;

3) тұ лғ алық қ асиет (зейінділік) ретінде анық тауғ а болады.

Зейінің функциялары:

1) қ азіргі сә тте қ ажетті психологиялық жә не физиологиялық процестерді белсендіріп, қ ажетті еместерін тежейді;

2) ортадан келетін ақ параттың мақ сатты, ұ йымдасқ ан тү рде сұ рыпталуын қ амтамасыз етеді;

3) белсенділіктің бір объектіде ұ зақ уақ ыт шоғ ырлануын қ амтамасыз етеді. [1]

Зейін дегеніміз  – сананы белгілі бір объектіге шоғ ырландырып, оның айрық ша айқ ын бейнелеуін қ амтамасыз ету. Психикалық қ ұ былыстардың ішінде зейіннің алатын орны ерекше. Ол дербес психикалық процесс болып табылмайды ә рі жеке адамның қ асиеттеріне жатпайды. Солай болғ анымен ә рекетке, таным процесіне қ атысып, адамның мү ддесін, бағ ыт-бағ дарын білдіреді. Зейін ө мірде психикалық ә рекеттің бір жағ ы бола отырып, адамның ө німді білім алуына, ең бек ә рекетінің саплы ә рі нә тижелі болуына жә рдемдеседі.

Адамның зейінді ұ йымдастырудағ ы белсенділігіне жә не қ ұ рылымына қ арай зейін – ырық сыз, ырық ты жә не ү йреншікті болып ү ш тү рге бө лінеді.

Психологиялық ә дебиеттерде ырық сыз зейінді атауғ а бірнеше синоним қ олданылады [13]. Кейбір зерттеулерде оны пассивті деп атаса, екіншісінде - эмоциялық дейді. Бұ л екі атау да ырық сыз зейіннің ерекшелігін кө рсетуге кө мектеседі. Пассивтізейін жайлы сө з болғ анда, объектіге зейін аудару, зейінді ерік кү шінің қ ажет емес екендігі айтылады. Ал ырық сыз зейінді эмоциялық деп атағ анда зейіннің объектісі мен сол объектілерден туатын эмоция, мү дде, қ ажеттілік арасындағ ы байланыс атап кө рсетіледі. Бұ л жағ дайда да зейінді шоғ ырландыруғ а бағ ытталғ ан ерік жоқ.

Сонымен ырық сыз зейін дегеніміз – сананы объектіге, сол объектінің тітіркендіргіш ретіндегі ерекшелігі шамасында шоғ ырландыру. Сан қ илы тітіркендіргіштер ішінен кү ші басым тітіркендіргіш зейінді ө зіне еріксіз аударады. Мысалы, сө реде қ атар тұ рғ ан кітаптар арасынан мұ қ абасы қ ызыл кітап бірден кө зге тү седі. Мұ ның себебі – қ ызыл тү стің кө зге ә сер ету коэффициентінің кү шті екендігінде. Зейіннің негізгі тү рлері: ырық ты, ырық сыз жә не ү йреншікті.

Ырық ты зейін дегеніміз - ә рекет ә серінен туғ ан объектіге саналы тү рде кө ң іл аудару. Ырық ты зейіннің психологиялық мазмұ ны адамның іс- ә рекетіндегі алғ а қ ойғ ан мақ сатымен, ерік кү шімен байланысты.

Кү рделі есептер шығ ару, орфографиялық ережелерді сақ тай отырып жазу, жаң а терминдер, тақ пақ жаттау, шетел сө здерін есте тұ ту, міне осындай жә не басқ а тапсырмалардың бә рі ырық ты зейінсіз іске аспайды.

Зейіннің ү шінші тү рі – осы ү йреншікті зейін. Бұ л зейін ырық ты зейіннен кейін пайда болды. Ү йреншікті зейін дегеніміз – сананы жеке адам ү шін маң ызды жә не қ ымбатты объектіге шоғ ырландыру. Мысалы, оқ ушы арифметикалық есепті оғ ан ешқ андай қ ызық пай-ақ ө зін соғ ан зейін аударуғ а кө ндіріп, шығ аруғ а отыра алады. Бір себептерге байланысты есп шығ ару ү стінде оқ ушының объектіге қ атынасы ө згеріп, зейінге ерік кү ші кө мегінің қ ажеті болмай қ алады. Зейін сабақ қ а ауады, оқ ушыны есеп шығ ару процесі ү йіріп ә кетеді.

Осы аталғ ан зейіннің ү ш тү ріне қ осымша ретінде оның – сыртқ ы жә не ішкі; коллективтік, топтық , жеке бастық тү рлері бар.

Сыртқ ы жә не ішкі зейіндер. Зейіннің сыртқ а бағ ытталғ ан тү рі адамның дене ә рекетін бреттейді. Ал ішкі зейін кісінің ө з іс - ә рекетін, ішкі дү ниесін, ө зін - ө зі білуін санағ а сің ірумен байланысты.

Коллективтік, топтық, жеке бастық зейіндер. Коллективтік зейін дегеніміз - барлық оқ ушылардың зейінін бір нә рсеге жұ мылдыру.

Топтық зейін дегеніміз - коллективке жұ мыс істеген жағ дайда зейінді бір нә рсеге топқ а бө лініп шоғ ырландыру.

Жеке бастық зейін дегеніміз - ө з тапсырмаң а зейін аудару.

Зейіннің қ асиеттері:

а) Зейіннің кө лемі - адамның бір кө ргенле-ақ қ абылдағ ан нә рселерінің сан. Зейін кө лемін анық тау ү шін тахистоскоп аспабы қ олданылады.

б) Зейіннің бө лінуі – деп адамның кез келген іс - ә рекеті ү стінде зейіннің бір мезгілде бірнеше объектіге бағ ыттталуын айтады. Бұ л физиологиялық жағ ынан ми қ ыртысындағ ы оптималдық қ озу ошағ ының жалғ ыз екендігімен тү сіндіріледі. Зейінді бө ле білуге дағ дылану керек. Бә рімізге мә лім, жас мұ ғ алім кластағ ы оқ ушыларды жекелеп кө ре алмайды, кейде сабақ айтып тұ рып қ ателеседі, оқ ушылардың жауабындағ ы қ ателерді де байқ амай қ алады. Мұ ғ алім назары негізінен ө зі ә ң гімелеп тұ рғ ан материалғ а ауып тұ р. Ә ң гіме ү стінде оқ ушыларғ а кө з жү гірткенімен тә ртіп бұ зылғ андығ ын кө рмейді. Бірте – бірте оқ у материалының мазмұ ны да, оны ә ң гімелеу де мұ ғ алімнің зейінін матамайтын болады, зейінді сө йтіп мұ ғ алім материалды тү сіндіру жә не оқ ушылардың тә ртібі мен жұ мысын бақ ылау аралығ ында бө луге мү мкіндік туады. Ә рекеттің бір тү рінің ә бден автоматтануы салдарынан ми қ ыртысындағ ы қ озудың оптималдық ошағ ының кү ші азайып, соғ ан сә йкес ошақ тың ми қ ыртысының басқ а учаскелеріне теріс индукциялық ә сері ә лсірейді. Зейінді бө ле білу қ абілеті іс - ә рекет арқ ылы тә рбиеленіп, бірте – бірте адамның маң ызды сипатына айналады.

в) Зейіннің шоғ ырлануы. Зейіннің объектіге шү йлігу дә режесі – шоғ ырлануы, немесе зейіннің кү шейе тү скендігі оның қ ұ нды қ асиеті болып табылады. Шоғ ырлану - объектінің зейінді тартып алуынан білінеді.

г) Зейіннің тұ рақ тылығ ы. Зейіннің тұ рақ тылығ ы оның объектіге ұ зақ уақ ыт аударылғ анынан кө рінеді. Зейіннің бұ л қ асиетті кө птеген себептерге, нерв процестерінің кү шіне, ә рекеттің сипатына, іс - ә рекетке деген қ атынасқ а, қ алыптасқ ан ә деттерге т. б. байланысты болады. Тұ рақ тылық қ а қ арсы қ асиет – алаң болушылық. Зейіннің бұ л қ асиетін білетін мұ ғ алімдер сабақ ү стінде оқ ушылардың іс - ә рекетінің тү рін аустырады, балалардың есту жә не кө ру қ абылдауларын практикалық іспен алмсатырады.

д) Зейіннің ауысуы дегеніміз – зейінді бір объектіден екінші бір объектіге ә дейі ауыстыру. Бұ ның физиологиялық негізі – жү ріп жатқ ан қ озудың оптималдық ошағ ының тежеліп, оның жаң а ошағ ының жасалуы. [2]

Дереккө здер

1. “Қ азақ стан”: Ұ лттық энцклопедия/БасредакторӘ. Нысанбаев – Алматы “Қ азақ энциклопедиясы” Басредакциясы, 1998.

2. Жантануатауларының тү сіндірмесө здігі. — Алматы: " Сө здік-Словарь", 2006. - 384 бет.