Абдулла Алиш. Сертотмас үрдәк

Абдулла Алиш

Сертотмас ү рдә к

Борын заманда башы бү рекле, аягы тө кле бер ү рдә к булган. Ул ү зе, сайрый белмә сә дә, кү ргә н бер кошына, хайванына, ерткычына озак-озак итеп яң а хә бә рлә р сө йлә ргә ярата икә н. Тегелә р аның сү злә рен тың лый-тың лый арып бетә лә р, я бө тенлә й тың ламый ташлап китә лә р икә н. «Ышеттең ме бер яң а хә бә р? Сиң а гына сер итеп сө йлим», —дип башлап китә торган булган ул сү зен.

Бердә нбер кө нне йорт хуҗ асы ү зенең этен иярткә н, корыч балтасын биленә кыстырган да урманга киткә н. Йортындагы һ ә рбер кош-кортына: «Ө йдә юклыгымны берә ү гә дә белдермә с булыгыз! »— дигә н.

«Нигә белдермә скә кушты икә н? »— дип, ү рдә к йө дә п чыккан, лә кин ни ө чен икә нен һ ич тө шенә алмаган.

Кош-кортлар хуҗ аларыннан башка бер кич кунганнар, берни булмаган. «Ыкенче кө нне дә кайтмас бу», —дип, алар хуҗ аны чакырып кайтырга берә рсен җ ибә рергә булганнар. «Син очасың да, син йө зә сең дә, син йө герә сең дә, син бар! »— дигә ннә р алар ү рдә ккә. «Лә кин берү к нишлә п йө рү ең не берә ү гә дә белгертә се булма! »—дигә ннә р. Ү рдә к кү нгә н: «Ярар, сезнең хакыгыз ө чен генә барсам барырмын инде», —дигә н.

Иртә торгач та ү рдә к, уйлап-нитеп тормаган, тамагын туйдырган да юлга чыккан. Башта ул канатларын кагып очкан, оча-оча бер елгага барып тө шкә н. Ишкә клә ре — тә пилә ре— ү зендә булганга аптырамаган, йө зеп тә киткә н. Елга буйлап озак йө згә ч, корыга чыгып, тә пи-тә пи дә йө гергә н...

Бара-бара куе бер урманга барып җ иткә н. Тө рле тә мле җ илә клә р, симез бө җ ә клә р ашый-ашый, урманга кереп тә киткә н.

Ү рдек кү бә лә к куып йө ргә ндә, аның каршысына бер керпе килеп чыккан һ ә м аң а сү з дә кушкан:

— Кая барасың болай? — дигә н.

Ү рдә ккә инде шул гына кирә к тә. Юл буе берә ү дә очрамаганга, берә ү белә н дә җ ә елеп сө йлә шергә туры килмә гә нгә, аның бик эче пошкан булган, иптә шлә ренең ә йткә ннә рен дә оныткан, сү з артыннан сү зне тезә ргә тотынган:

— Урманда утын кисү че хуҗ абызны эзлим. Җ итмә сә, этебез дә аң а ияреп киткә н иде. Хә зер йорт-җ ирне саклаучы берә ү дә юк. Аларны чакырып кайтырга иптә шлә рем мине җ ибә рделә р, — дигә н.

— Синең ө ең эракмы соң? —дигә н керпе. —Анда симез тычканнар, усал еланнар юкмы? — дип сораган. Аның ү з хә ле хә л, бик нык ашыйсы килә икә н.

— Менә шушы сукмак безнең ө йгә туп-туры алып бара, бер кешегә дә ә йтмә, кара! — дигә н ү рдә к. Ө йлә рендә еланнарның бө тенлә й юклыгын, тычканнарга кө н бирмә ү че мә ченең шуклыгын да сө йлә п биргә н.

— Мин инде андый усалларның берсе дә тү гел, синең серлә рең не белсә м дә, каян килү ең не кү рсә м дә, сиң а зарарлы эш эшлә мә м. Шулай да син саграк бул. Очраган берә ү гә серлә рең не сө йлә мә. Серең эчендә торса, йортың тыныч булыр, җ имерелмә слек нык булыр, — дигә н. Керпенең бу акыллы киң ә шенә ү рдә к һ ич колак салмаган, ашыга-ашыга урман эченә рә к атлаган.

Бара-бара ү рдә ккә озын колаклы бер куян очраган, һ ә м ул да аң ардан сораган:

— Ө й, бү рекле ү рдә к, кө зге тө сле матур, кыр тө сле зур кү л булганда, ни эшлә п урманда буталып йө рисең?

— Хуҗ абыз белә н этебез урманга утын кисә ргә киткә ннә р иде, ө ебез ялгыз калды, — дигә н ү рдә к, керпегә сө йлә гә нне моң а да сө йлә п биргә н. — Куян эченнә н генә: «Алай булгач, хуҗ аның алмагачларын кимерергә барырга бик җ айлы вакыт икә н», — дигә н. Ү рдә ктә н ө йлә ренең кайдалыгын сорашкан, теге юлә р моң а да серен ачкан.

— Хуҗ аң ны кү ргә нем юк, — дигә н дә куян куаклык эченә кереп югалган.

Ү рдә к тагын алга киткә н. Бара-бара бер аланлыкка барып җ иткә н. Анда бер зур соры аю мышный-мышный йоклап ята икә н. Ү рдә к аны да уяткан. Керпе белә н куянга сө йлә гә н сү зне аң а да сө йлә п биргә н. Сү з ахырында аюдан сораган:

— Эт иярткә н, кулына балта тоткан кешене кү рмә дең ме? Аю:

— Кү рмә дем, — дип җ авап биргә н. Ү рдә кнең кайгысын уртаклашкандай булып кыланган. — Урман эченә рә к керсә ң, һ ичшиксез табарсың, — дип, юл ө йрә теп җ ибә ргә н. Ә ү зе эченнә н генә: «Хуҗ аның умартасын ватып, бал ашап кайтырга бик җ айлы вакыт икә н», —дип, ашыга-ашыга китеп тә барган.

Ү рдә к һ аман хуҗ аны эзлә вен дә вам иттергә н. Аның саен урманның эченә рә к керә барган. Бара торгач, аның каршына бү ре килеп чыккан һ ә м аң а сү з кушкан:

— Ә й, бү рекле баш, шушындый куе урманда япа-ялгызың гына курыкмыйча батырланып ничек йө рисең? — дигә н. Теге дә ү зенең ник йө рү ен сө йлә п биргә н. Хуҗ аның ө йдә юклыгын, этнең дә аның белә н бергә ияреп китү ен бү регә дә ә йткә н. Усал бү ре тешлә рен шыгырдаткан, ү з-ү зенә: «Боларның сарыкларын барып ашап кайтырга бик җ айлы чак икә н», — дигә н, ә ү рдә ккә: «Андый кешене кү ргә нем юк! »—дигә н дә ү зе куаклар арасына кереп югалган.

Ү рдә к һ аман туктамаган. Хуҗ асын эзлә ү не һ аман дә вам иткә н. Кү ргә н бер коштан, тө рле ерткычтан, хә тта нә ни бө җ ә клә рдә н дә бу турыда сорашып бара икә н.

Бара-бара аның каршысына кө лтә дә й койрыклы бер тө лке килеп чыккан. Теге дә ахмак бит, моң а да сү з кушкан:

— Багалмакай, матур апакай, минем хуҗ амны кү рмә дең ме? —дигә н. —Янында эте, кулында балтасы бар иде, — дип ө стә гә н. Хуҗ асыз һ ә м этсез ө йдә ге хайваннарның тынычсызлануларын, алардан башка куркуларын да сө йлә п биргә н.

— Чибә рлә рнең чибә ре, гә ү һ ә рлә рнең гә ү һ ә ре, кү рдем мин аны! — дигә н тө лке. — Янында кә кре койрыклы эте дә, билендә корыч балтасы да бар иде, —дип ө стә гә н. Ү рдә кне ү зе белә н ияртеп киткә н. Алар бик озак барганнар һ ә м куак белә н капланган елга буена килеп туктаганнар. Шунда тө лкенең оясы буенда балалары уйнап йө рилә р икә н.

Алар:

— Ә ни, безгә азык алып кайттың мы? — дип, аның тирә -юнен сырып алганнар, ә ул, авызын ерган килеш, ү рдә ккә кү рсә ткә н...

— Менә, бә бкә лә рем, сезгә тә мле ү рдә к ите, — дигә н һ ә м шул минут, ү рдә кне буып, балаларына бү леп тә биргә н. «Ү рдә к ите бигрә к тә мле була икә н! » — дип, алар, авызларын ялый-ялый, аны ашап та ташлаганнар, лә кин туймаганнар, аналарыннан тагын да сораганнар.

— Хә зер, бә бкә лә рем, авылга барам, берьюлы берничә ү рдә к алып кайтам, — дигә н тө лке. Балаларын калдырып, авылга киткә н.

Бер Сертотмас ү рдә к аркасында бу хуҗ алык тә мам туздырылган булыр иде, лә кин хуҗ а уяу кеше булган, дошманнарына каршы һ ә р җ ирдә киртә куйган. Куян рә шә ткә арасыннан ү тә алмаган, кире борылган. Аю бә рә ң ге базына тө шкә н. Бү регә дә сарыклар элә кмә гә н, хуҗ алык абзарына ул бө тенлә й керә алмаган. Тө лке хә йлә кә р булса да, сыза алмый калган, ү рдә к ите ашыйм дигә ндә генә, капкынга элә ккә н, ә хуҗ а кайткач инде, аның кирә ген биргә н... «Тагын берничә не тоткач, толып тектерермен», — дигә н һ ә м тиресен киптерергә амбарга элгә н.

Хайваннар эшнең нидә леген хуҗ ага сө йлә п биргә ннә р, Сертотмасны шундый зур эшкә кушуларына алар да бик нык ү кенгә ннә р.