Ұлт дегеніміз – қазақ, қазақ дегеніміз – үш жүз

Қ азіргітаң даө скелең ұ рпақ тыұ лтжандылық қ атә рбиелеудің маң ызытуралық озғ алыпжү ргенсө зкө п. Қ алыптасқ анұ лтболмаса, ұ лтжандылық тың керегіқ анша? Ал ұ лтты қ алыптастыруү шінхалық тың тарихижадынсақ таудың орныбө лек. Ұ лт дегеніміз – қ азақ, қ азақ дегеніміз – ү шжү зғ ой. Бұ лтуралыелбасымыз: «Қ азақ ұ лысының қ ұ рылуү рдісіэтникалық аумақ тың қ алыптасуыменжә неэтносаяси, шаруашылық, табиғ и, табиғ и-географиялық жағ дайынаорайү шэтноаумақ тық бірлестік – Ұ лы, Орта, Кішіжү здердің қ ұ рылуыменқ атаржү зегеасты» депқ азақ жү здерінің тарихынзерттеудің ұ лттық маң ызынашыпбергенболатын.

«Қ азақ жү здері» – ө теауқ ымдытақ ырып. Оның аясындаанық таудық ажетететінмә селелер де баршылық. Соның ішіндебізбү гінқ азақ жү здерінің пайда болу уақ ытынанық тауғ аталпынбақ пыз. Олү шінотандық тарихнамадаорыналатынтұ жырымдардытізгінненө ткіземіз. «Қ азақ жү здерінің » пайда болу уақ ытынанық тауғ аатсалысқ анзерттеушілердің негізгітұ жырымдарынбірнешетопқ абө лугеболады. Олар: жү здердің пайдаболуынтарихтаертеректеҚ азақ стантерриториясындаө мірсү ргенмемлекеттердің ү шкебө лінутә жірибесінесү йеніпертемерзімменбелгілейтіндер; қ азақ тардың ү шкебө лінуінХақ назарханның атыменбайланыстыратындар; жү здердің пайдаболуын Алтын орда мерзімінежатқ ызатындаржә не нақ тыдерекмә ліметтерінесү йеніпжү здердің пайда болу мерзімінҚ азақ хандығ ының қ алыптасуынанкейінорыналғ анқ ұ былысдептұ жырымдайтындар. Олайболсабізжү здердің пайда болу уақ ытынабайланысты ой тү йгензерттеушілердің пікірлерінжү йелілікжә немерзімдемелікпринциптердіұ станаотырыпталдаужасапкө рейік.

«Қ азақ жү здері» мә селесін зерттеуде олардың ат-атауларының неліктен ү лкеннен кішіге қ арай немесе иерархиялық сатымен Ұ лы, Орта, Кіші болып аталғ аны сонымен бірге неліктен жү здердің ү ш сан болғ анын анық таудың маң ызы зор. Қ азақ тың ү штік жү йесінің неліктен сатылап аталғ анына нақ ты жауапты дерек мә ліметтерінен таппайтынымыз айдан анық. Мә селені анық тау ү шін біз сол деректерді сараптап, сұ рағ ымызғ а жауап табуымыз керек жә не зерттеушілердің де кө зқ арастарын тасада қ алдырмаймыз. Жү здердің ат атауларының ү лкеннен кішіге қ арай аталуының себебін іздеген ғ алымдар баршылық. Ендеше, соларғ а тоқ талып ө тейік. Тарихшылардың арасында ең алғ аш бұ л мә селе ө ткен ғ асырдан бастап кө терілді. Бү гінгі кү ні қ азақ жү здеріне қ алам тартқ ан зерттеушілер бұ л сұ рақ ты айналып ө тпейді. Мысалғ а, У. Шә лекенов қ азақ жү здеріне қ атысты «жү з» сө зі географиялық ұ ғ ым ретінде қ олданылады дейді: «Тү ріктер оның ішінде қ азақ тар ө з жерлерінің табиғ и-географиялық ерекшелігіне қ арай бө ліп қ оныстанғ ан. Оның ә р бө лігіне «жү з» деген атама берген. Табиғ аттың заң дылық тарына сә йкес оларды шығ ыстан батысқ а қ арай санағ ан, яғ ни Ұ лы жү з, Орта жү з жә не Кіші жү з» [1. 3]. У. Шә лекеновтың айтып отырғ ан «табиғ ат заң дылық тары» біздің ойымызша жердің ө зінің осінен айналуы. Ойланып қ арасақ, шынымен де кө шпенділер жә не жалпы азиялық тар кү н шығ ысын қ атты бағ алағ ан, тіпті Шығ ыс Азияда Кү н шығ ыс елі де (Жапония) бар емес пе? Сонымен бірге шығ ыс кү нтізбесіндегі 12 мү шелге кірген жануарлар да кү нді алғ аш кө ргенімен есептелгені тағ ы бар. Алайда қ азақ тар жү здердің аталуында мұ ндай факторларғ а негізделуі шындық қ а жанаса қ оймайтын секілді. Дегенмен бұ л гипотизаны ә рі қ арай дамытатындар да бар. Н. Оразов жү здердің атаулары географиялық орналасу территориясына байланысты қ ойылғ аны туралы екі пікір айтады. Оның біріншісі, ол У. Шә лекеновтікі секілді, кү ннің кө зін алғ аш кө руге байланысты: «Қ азақ та «жер жү зі», «жердің жү зін, кү ннің кө зін алып жатқ ан» деген сияқ ты жердің бет-бедерін жү зі деп айтатын тіркестер бар. Осы тіркестер бізге келесі айтпақ ойды мең зейді. Қ азақ хандық тарының қ алыптастыру дә уіріндегі жерге орналасу жайын / сол кездегі картаны/ ойша бір шолып ө тің ізші. Шығ ыста алатау мен оның бө ктерінде, ұ лы жү зге енетін тайпалар, Қ аратау, Сыр бойында, Сарысу маң ында Орта жү з. Арал Каспий ойпаттарынан Жайық, Ойыл, Еділ етегіне орай Кіші жү з таралып кетеді. Біріншіден, кү н кө зінің шығ ысы ертедегі қ азақ тар ү шін қ асиетті. Кү нге табынғ ан шамандар кү нді бұ рын кө ру бақ ытқ а тең деген. Кү ннің хабаршысы таң ды қ адір тұ ту да сол ертеден қ анымызғ а сің ген ұ ғ ымның жалғ асы» деп, дә л сол бағ ытта ойын ә рі дамытып: «кү нді бұ рын кө ретін ел қ адір-қ асиетімен де, уақ ыт ілгерілігімен де, соғ ан орай жас мө лшерімен де ү лкен, ұ лы. Яғ ни, шығ ыстағ ы тайпалар – ұ лы. Дә лірек айтсақ кү ннің кү ншығ ыс жақ жү зінде жатқ ан ел – ұ лы жү з. Жердің орта жү зінде жатқ ан ел – Орта жү з. Кейінгі жақ тағ ы жү зі – Кіші жү з» деген ой айтса, екінші пікірі жер бедерінің тең із дең гейінен орналасуына байланысты. Сө йтіп автор Алатаудың етегінде орналасқ ан тайпалар – ұ лы жү з, жердің орта дең гейінде жатқ ан – Орта жү з, ал ойпаттағ ы ел жердің кіші жү зіне, аласа дең гейіне орналасқ ан дейді [2. 35]. Келесі зерттеушіміз С. Жақ сыбаев ү йсін тайпасы ө здерінің ежелден келе жатқ ан мекенінде орналасқ ан тайпаларды, орналасқ ан территориясына қ ұ рмет кө рсетіп –Ұ лы жү з атағ ан десе, Орта жү з бен Кіші Жү здің атауларының пайда болуын былайша тү сіндіреді: «Қ азақ хандығ ының қ ұ рамына кірген тү ркі тайпаларының ү ш этникалық тобы болды. Осы этникалық топтардың шығ ысында бұ рыннан «Ұ лы жү з» деп аталғ ан ү йсіндер аймағ ынан батысқ а қ арай орналасқ ан этникалық топтың ортасында болғ андық тан, олар ө з аймағ ын «Орта жү з» деп атағ ан. Ал, қ азақ хандығ ының шығ ысындағ ы ең шеткі этникалық топтың қ азақ тары алдында «Ұ лы» жә не «Орта» деп басталатын атаулар болғ андық тан, ө здерінің атамекенін «Кіші жү з» деп атауды дұ рыс кө рген. Бұ л атауғ а олардың «Кіші» сө зін алғ андары, ә рине, алшын ұ рпақ тарының кішіпейілдік ниетпен алдымызда пә ленше-тү геншедей екі ағ амыз бар деп санағ андық тарына саяды» [3. 37]. Бұ л пікір тү сіндіруді қ ажет етпейтін кө рінеді. ХХ ғ асырдың алғ ашқ ы ширегінде А. П. Чулошников пен М. Красовсий қ азақ жү здерінің атауларына қ арап Қ азақ хандығ ы бірден қ ұ ралмағ ан, алғ аш болып Ұ лы жү з бен Орта жү з одан кейінірек Кіші жү з қ алыптасты дейді. Мә селенің мұ ндай шешімімен В. П. Юдин келіспейді [4. 41-42]. Ол: егер бірінші Ұ лы жү з бен Орта жү з қ ұ рылса, онда Кіші жү здің пайда болуы оларғ а алдын ала белгілі болуы керек еді, ал ол мү мкін емес деп, авторлардың пікірін жоқ қ а шығ арады. Шынымен, қ ос автордың тұ жырымдары аяғ ына дейін жетпей қ алғ ан секілді. Сондық тан бұ л сұ рақ ты М. П. Вяткин толық тыруғ а тырысады. Алайда ол проблеманың басқ а жағ ын қ арастырады да Қ азақ хандығ ының территориясы біртіндеп қ ұ рылғ анын, алғ аш болып Ұ лы жү здің, кейін Орта жү здің жә не соң ынан, Хақ -Назар ханның тұ сында, Қ азақ хандығ ының территориясына ногайлардың жері кіргеннен кейін, Кіші жү здің территориясы қ алыптасты деп ой тү йеді [5. 99-101]. Автордың бұ л пікірін Ш. Ә мірбеков та қ олдап: «Ал енді қ азақ жү здерінің Ү лкен (Ұ лы), Орта, Кіші болып аталуы қ азақ мемлекетінің біртіндеп қ алыптасқ анын кө рсетсе, сонымен бірге «тайпалық қ ұ рылыстың ө зі рулардың ү лкен жә не кіші руларғ а бө лінуіне алып келеді» дейді [6. 18]. Отандық тарихнамада қ азақ жү здерінің неліктен Ұ лы, Орта, Кіші болып аталғ анының себебін іздеген алғ аш тарихшы деп– В. П. Юдинді айта аламыз. Ол қ азақ жү здерінің атаулары ондағ ы тайпа санына да, халық санына да байланысты берілмегені жә не олардың орналасқ ан территория кө лемінің де орда атауларына ешқ андай қ атысы жоқ екені айтпаса да тү сінікті дейді. Алайда мә селенің шешімін де ұ сынбайды [4. 40]. Жоғ арыда айтылғ ан авторлардың (А. П. Чулошников пен М. Красовсий М. П. Вяткин) пікірінің жаны бар деп ойлаймыз. Оны былайша тү сіндіруге болады: Қ азақ хандығ ының территориясы біртіндеп қ алыптасқ аны белгілі, оны М. П. Вяткин дә лелдеген болатын. Алайда сол территориялардың хандық тың қ ұ рамына қ осылу барысында жү з атауларымен бірден белгіленгенімен келісе алмаймыз. Себебі ол жағ дайда алғ аш Жетісуда қ алыптасқ ан хандық – Ұ лы жү з деп бірден аталмаушы меді? Біздің ойымызша бү тін Қ азақ хандығ ы, яғ ни барлық жер аумағ ы қ осылғ ан, Хақ -Назар ханның тұ сында қ алыптасып болды, сосын мемлекеттің жер кө лемін игеріп бір орталық тан билік жү ргізу ү шін хан, кө шпелілердің қ алыптасқ ан дә стү рі бойынша, хандық ты орталық, сол қ анат, оң қ анат деп ү шке бө ліп, орталығ ында (Тү ркістан) ө зі отырып, оң, сол тараптарғ а ө зінің інілерін отырғ ызғ ан. Оғ андә лелретінде бізмынадереккө зінкелтірмекпіз: «А Казатцкие Орды Акназара царя и Шигая царевича и Челыма царевича, а с ними дватцать царевичев приход их был на Нагаи и бой... » [7. 151]. Соныменбіргебұ лжағ дайдыдә лелдеудің тағ ыбіржолы бар. Қ азақ та «Ұ лыжү згеқ ауғ аберіп – малғ ақ ой, Орта жү згеқ аламберіп – дауғ ақ ой, Кішіжү згенайзаберіп – жауғ ақ ой» дегенсө з бар емеспе? Оның орыстіліндегінұ сқ асы: «отдай труд – Старшему жузу, власть – Среднему жузу, а войну – Младшему жузу». Олайболсабиліктің Ортаң ғ ыжү здің қ олында болғ анына бұ л мақ ал дә лел емес пе? Ә рине, жү здердің қ алыптасуындаү шеуінің орналасқ ангеографиялық -климаттық, шаруашылық ерекшеліктерімаң ыздырө лойнағ анынжасырмаймыз. Алайдаолбө тенсұ рақ, оны кейініректеқ арастыратынболамыз. В. П. Юдин ө зінің мақ аласында не себептіү штікбө ліністің болғ анытуралысұ рақ қ а да жауапіздейді. Жә неол - жү здердің, бізкө рсеткенү штіккомпоненткенегізделіп, бө лінгеніменкеліспей: «потому, что трехсоставная военная организация возникла только как построение войска во время военных компаний» дейді [4. 46]. Шынында да кө шпенділердің ү штікжү йесінегізіненә скерижағ дайдың негізіндетиімдіқ орғ аныстә сіліретіндепайдаболғ ан, ал жұ псандарғ абө лінбеудің бірденбірсебебімемлекеттің бө лініпкетпеуіү шінжасалғ ан. Бірақ бізХақ -Назар ханның тұ сындажә неоданкейін де елімізгежаутө нбеді, қ ойү стіндебозторғ айжұ мыртқ алағ анзаманболдыдепайтаалмаймызғ ой. Қ азақ біреугесоғ ысашпаса да, ешкімгееншісінбермегенхалық. Кө шпелі мал шаруашылығ ыннегізгікә сіпкө зіқ ылғ анхалқ ымыздың бастымақ сатыжайылымдыамансақ тауеді. Ал оның негізгіжолыната-бабаларымызкө ресетіпкеткенболатын. Ал ендіқ азақ жү здерінің пайдаболуытуралынегізігідереккө зіболыптабылатын ел ауызындағ ыаң ыздарғ аназарсалайық. Аристов, Гродеков, Потанин ел арасынанжинағ аншежірелердеАлаштанү шжү зтарайды [8]. Оның ү лкенненкішіұ лдарынақ арайсә йкесіншеұ лы, орта, кішіжү здерө рбіген. Бұ лаң ыздың астарлымағ ынасы бар кө рінеді. ЖалпыАлашқ азақ халқ ының ө здікатауыжә немұ ндағ ыоның қ азақ жү здерінің атасыретіндеберілуіжалпық азақ ру-тайпаларының барлығ ының тү бібіржердентарайтынынмең зептұ рғ андайә серқ алдырады. Ақ иқ аты да солай, қ азақ тық ұ рағ анавтохтондытайпаларболсын, моң ғ олү стіртіненкелгендеріболсын, ноғ айларданқ осылғ аныболсынбарлығ ыкезіндекең байтақ Еуразиякең істігінмекенеткенежелгі ғ ұ ндардың ұ рпақ тарыемеспе? Соныменбіргемұ ндағ ыү шбауырданжү здердітарату – қ азақ ордаларынжасынақ арай, дә режесінеқ арай, яғ нижү здердің қ ұ рамындағ ытайпалардың ежелгілігіне (древность) қ арайатағ анынбілдірмейдімекен? Себебіқ азақ табірнешеатрибуттарғ абайланысты (тойдатө рдегіорынғ аотыру, сө зсө йлеу, соғ ыстаолжаныеншілеут. б. ) ұ лыжү здің - орта жү з бен кішіжү здің алдында, ал орта жү здің – кішіжү здің алдындаорныжоғ арыболыпесептеледі.

Сө зтү йінінайтарболсақ, Хақ -Назар ханның тұ сындахандық тың территориясытолық қ алыптасқ аннанкейін, бірорталық танбилікжү ргізумақ сатынды, кө шпенділердің ү штік ел басқ арупринципіненегізделіп, географиялық -шаруашылық зоналарынескеріп, хандық ү шә скери-ә кімшіліктерриторияларғ а – жү здерге – бө лінген. Ондағ ыжү здердің ат-атауларыолардың орналасқ анжерлеріҚ азақ хандығ ының қ ұ рамынақ осылуретінежә неә ржү здің қ ұ рамынакіргентайпалардың тарихсахнасындапайдаболуынабайланысты – Ұ лыжү з, Орта жү з, Кішіжү здепберілген.