Тақырып 7. Горизонталдармен жер бедерінің бейнеленуі

Тапсырма 1. Берілген сурет кестенің нұ сқ аларының бірінен екі нү ктенің абсолюттік биіктігін анық тау жә не олардың арасындағ ы арту биіктігін есептеу

Ә дістемелік нұ сқ ау. Есте ұ старлық нү ктенің биіктігін анық тау алдында горизонталдар арасындағ ы d ылди қ ұ ламасын ө лшеку қ ажет, оның аралығ ында берілген нү кте жатыр, ал сонымен қ атар одан горизонталғ а дейін тө мен қ арай жатқ ан d₁ арақ ашық тығ ын да ө лшеу керек. (11-сурет).

11-сурет. А нү ктесінің биіктігін анық тау ү шін d жә не d₁ кесіндінің ұ зындығ ын анық та.

Содан соң картадағ ы жер бедерінің қ иылысу биіктігін біле отырып, берілген нү ктенің ∆ h биіктігі мен одан тө мен жатқ ан горизонталдың арасындағ ы айрмашылық ты есептеуге болады: ∆ h=h* d_1/d. Заложение d ылди қ ұ ламасы жә не d₁арақ ашық тығ ын циркуль-ө лшеуіш жә не кө лденең масштаб кө мегімен ө лшеуге болады, ал миллиметрлік сызғ ышпен де болады (барынша металл болғ аны), бұ л кезде сызғ ышпен есептеудің дә лдігін кө здің миллиметрдің ондық ү лесімен бағ амдай отырып, 0, 1мм-ге дейінгі дә лдікпен алу қ ажет. Бұ л кесінділерді мү мкіндігінше оның горизонталдарғ а қ атысты жоғ ары жә не тө мен перпендикуляр жатуына қ арай берілген нү кте арқ ылы ө тетін сызық бойынша ө лшеген абзал.

∆ h кө лемін дә лдігі 0, 1м-ге дейін есептеу қ ажет. Содан соң оны горизонталдардан тө мен жатқ ан биіктіктерге салу қ ажет. Осы жағ дайда ізделетін биіктікті айталық берілген екі нү ктенің біріншісі Н₁ = Н_ниж. _гориз + ∆ h болады. Осығ ан ұ қ сас Н₂ биіктігі де есептеледі. Бірінші жә не екінші нү ктелер арасындағ ы арту биіктігі h_{1, 2} =Н₂- Н₂ формуласы арқ ылы шешіледі. Осыдан арту биіктігінің таң басы, тіпті ол оң болса да міндетті тү рде кө рсетілуі қ ажет.

Тапсырма 2. Беткейдің тіктігін, экспозициясын жә не пішінін (қ има) онда орналасқ ан ә рбір екі нү ктеден тұ ратындығ ын сурет кестенің кө мегімен анық тау қ ажет.

Ә дістемелік нұ сқ ау. Беткейдің тіктігін, экспозициясын жә не пішінін екі қ айтара анық тау қ ажет – бірінші нү ктеге жеке жә не екінші нү ктеге жеке. Алдыменен ол нү ктелердің ә рбіреуі онда болады. Беткейдің қ ұ лау бағ ытын бекітіп, нү кте арқ ылы горизонталдарғ а перпендикуляр ең ү лкен тіктігінің сызығ ын жү ргізу қ ажет. Беткей тіктігін анық тау ү шін осы сызық бойынша циркуль-ө лшеуішті алып, кө ршілес жатқ ан горизонтал арасындағ ы арақ ашық тық ты ө лшеп, осы кү йде батырмасын картаның рамкасының тө менгі оң жағ ында орналасқ ан ылди қ ұ ламасы шкаласына кө шіру қ ажет, осы арқ ылы беткей тіктігін оқ уғ а болады. Егерде нү кте басты горизонтал мен жартылай горизонтал арасында орналасса, онда олардың арасындағ ы ылди қ ұ ламасы картада кө рсетілген басты қ иылысу биіктігінің тек жартысына ғ ана шақ келеді. Сондық тан да ылди қ ұ ламасы шкаласы бойынша оқ ылғ ан ең істік бұ рышын екі есеге кішірейту қ ажет.

Беткей экспозициясын анық тау ү шін берілген нү кте арқ ылы солтү стік, оң тү стік, батыс, шығ ыс, солтұ стік-батыс, солтү стік шығ ыс жә не т. б. бағ ыттардағ ы қ ысқ а сызық тарды жү ргізу қ ажет. Для определения экспозиции склона надо через данную точку провести короткие линии направления на север, юг, запад, восток, северо-запад, северо-восток и т. п. Беткей экспозициясы беткей бойынша нү ктеден тө мен қ арай есептелетін ең ү лкен тіктігінің сызығ ына жақ ын бағ ытталғ ан соның біреуінен анық талады.

Қ имадағ ы беткей пішіні, яғ ни жоғ арыдан тө мен қ арай горизонталдар арасындағ ы ылди қ ұ ламасының ө згеруі бойынша анық талады.