Хекшер-Олин теориясы

Халық аралық сауданы талдаудың неоклассикалық ә діснамсы. XIX

ғ асырда ең бек теориясы ә р тү рлі ө ндіріс факторлар теорияларымен

ығ ыстырыла бастағ аннан бері, классикалық мектептің негізін қ алаушылардың

ізбасарлары - экономист-неоклассиктер халық аралық сауданы да ө ндіріс

факторлар теориясы арқ ылы тү сіндіре бастады. Бірақ халық аралық сауда

теориясында шынайы жаң алық ты тек ХХғ. 20-жылдары ортасында экономист-

неоклассиктер - швед экономисі Эли Хекшер мен оның шә кірті Бертил Олин

енгізді. Ол кейін Хекшер-Олин теориясы деп аталғ ан, халық аралық сауданың

тізбектелген теориясын қ ұ рды.

Ө ндіріс факторларының арақ атынасы ө ндіріс факторларына, рынок,

ө ндіріс жә не тауарлар сипатына қ атысты кө птеген жорамалдарғ а негізделген.

Оның басым бө лігі абсолютті жә не салыстырмалы теориялардағ ы

жорамалдарғ а ұ қ сас. Айырмашылығ ы мынада: ө ндіріс факторларының

арақ атынасы, бұ рынғ ыдай, тек к, ана 2 елдің (1 ел жә не 2 ел) жә не тек қ ана 2

таң ардың (бірі -ең бекті, екіншісі - капиталды кө п қ ажет етеді), бір емес екі

ө ндіріс факторының (ең бек - L капитал К) ө мір сү руінен пайда болады. Одан

кейін ә рбір ел тү рлі дә режеде ө ндіріс факторларына ие болды. Ең бек теориясы

бұ л жерде жоқ қ а шығ арылмайды, қ айта қ ұ нды қ алыптастыруғ а ең бектен басқ а

да ө ндірістің факторлары қ атысады деген оймен толық тырылады. Елдердің бір

тауарғ а мамандануы мү мкін емес жә не елдердің технологиялары бірдей деп

алынғ ан. Сө йтіп, ө ндіріс факторларының арақ атынасы теориясының маң ызды

шарттары болып жекелеген тауарлардың тү рлі фактор интенсивтілігі ( бір тауар

- ең бекті, екіншісі - капиталды кө п қ ажет етеді) жә не фактор толық тылығ ы ( бір

елде салыстырмалы тү рде капитал кө п, екіншісінде - аз) енді.

Факторинтенсивтілік дегеніміз - белгілі бір тауар ө ндіріс шығ ынындағ ы

ә р тү рлі факторлардың салыстырмалы шығ ындары.

Егерде белгілі бір тауардың бір данасын ө ндіруге екінші тауарғ а

қ арағ анда капитал кө бірек жұ мсалатын болса, бірінші тауар капитал сыйымды

болып саналады.

Фактортолық тылық қ а - елдің ө ндіріс факторларымен салыстырмалы

қ амтамасыз етілгендігін анық тайтын кө рсеткіш жатады.

Фактортолық тылық екі ә діспен анық талады: ә рбір фактордың

салыстырмалы бағ асы жә не ө ндіріс факторларының абсолютті кө рсеткіші. 2-і

ел капиталмен салыстырмалы тү рде қ амтамасыз етілген, ө йткені онда капитал

бағ асы мен ең бек бағ асының арақ атынасы 1-і елге қ арағ анда тө мен, яғ ни 2-і

елде 1-і елге Қ арағ анда капитал арзанырақ болды.

Ә детте, капиталдың бағ асы - пайыз қ ойылымы, ал ең бектің бағ асы -

жалақ ы болып саналады, Ә ң гіме, факторинтенсивтілігіндегідей, ө ндірістің

абсолютті емес, салыстырмалы кө рсеткіштері туралы болып отыр,

Егер фактортолық тылық ты ө ндіріс факторларының абсолютті кө лемі

арқ ылы анық тасақ, онда 2-і елдегі капиталдың (Т) жалпы кө лемінің жұ мыс

кү шінің жалпы кө леміне қ атынасы 1-і елдегіге қ арағ анда жоғ ары болатын

жағ дайда, 2-і ел капиталғ а бай болып есептеледі.

Фактортолық тылық тың бірінші анық тамасы рынок тепе-тең дігінің екі

жағ ы - ұ сыныс пен сұ ранысты есепке ала жасалғ ан, ө йткені, анық тама ұ сыныс

пен сұ раныс тепе-тең дігі нә тижесі болатын ө ндіріс факторларының бағ асы

арқ ылы беріледі. Ө ндіріс факторларының бағ асы оларды тү рлі елде пайдалану

мү мкіндігінің дә режесін анық тап, оның технологиялық даму дең гейін

кө рсетеді. Екінші анық тама тек ұ сынысты есептеп, сұ ранысқ а кө ң іл бө лмейді.

Ал сұ раныс бұ л жерде ө те маң ызды, ө йткені дайын ө німге деген сұ ранысқ а

байланысты оларды ө ндіруге қ ажетті ө ндіріс факторларына сұ ранысты

шығ аруғ а болады.

Хекшер- Олин моделі.

Халық аралық сауданың негізі ретінде

ө ндірістік факторлармен тү рлі қ амтамасыз етілу теориясын бір-бірімен

байланысқ ан екі теорема: Хекшер-Олин жә не ө ндіріс факторларына бағ аның

тең есу теориясы арқ ылы кө рсетуге болады.

Хекшер-Олин теоремасы бойынша - ә рбір ел салыстырмалы мол

мө лшердегі ө ндірістік факторды қ олданып ө ндірген тауарды экспортқ а

шығ арып, ө ндіру ү шін ө ндірістік факторлар жетіспеушілігі байкалғ ан

тауарларды импорттайды.

Жоғ арыда кө рсетілген арақ атынастарғ а сү йеніп, 1-і ел салыстырмалы

тү рде ең бекті кө п қ ажет ететін 1 -і тауарды ө ндіреді жә не экспорттайды, ал 2-і

ел капитал молдығ ына байланысты кө п капиталды қ ажет ететін 2-і тауарды

ө ндіріп, экспорттайды.

Сө йтіп,

Хекшер-Олин

теориясы

классикалық

салыстырмалы

артық шылық тар теориясынан бір қ адам алғ а басты. Ол сауданың

салыстырмалы артық шылық тарғ а негізделгенін мойындап қ ана коймай, оның

себебі - елдердің ө ндірістік факторлармен ә р тү рлі дең гейде қ амтамасыз

етілгендігінен екенін анық тады. Тауарларғ а ә р тү рлі елдердегі салыстырмалы

бағ алар айырмашылығ ы жә не олардың арасындағ ы сауда ә р елдің ө ндіріс

факторларымен ә р тү рлі дең гейде қ амтамасыз етілгендігімен тү сіндіріледі.

Теореманы кө рсету мен дә лелдеу ү шін графиктерге зер салайық ( 2 сурет,

а, б). Жасалғ ан шарттарғ а сә йкес теорема екі елде де тұ тынушылар талғ амы

бірдей немесе ұ қ сас деп алынды.

Сауда

нә тижесінде

саудаланатын

тауарлардың

салыстырмалы

бағ аларының жақ ындау тенденциясы байқ алады. Бұ л жерде мынандай сұ рақ

туындайды: егер де ең бекті кө п қ ажет ететін тауардың бағ асы ө згерсе, осы

тауарды ө ндіретін ең бек кү ші мол елде ең бектің бағ асы ө згере ме? Егер сауда

нә тижесінде капиталы мол елдегі капиталды кө п қ ажет ететін тауар бағ асы

ө згерсе, капитал бағ асы қ алай ө згереді?

Бұ л сұ рақ қ а американ экономисі Пол Самуэльсон жауап берді. Хекшер-

Олин теоремасының алғ ышарттарының дә лдігінен шық қ ан дә лелденген

теоремасы ө ндіріс факторлар бағ асының тең елу теоремасы немесе Хекшер-

Олин-Самуэльсон теоремасы деп аталады.

Ө ндіріс факторларына бағ алардың тенестірілу теоремасы (Хекшер-Олин-

Самуэльсон теоремасы) - халық аралық сауда саудаласатын елдердегі ө ндірістің

гомогенді факторларына абсолютті жә не салыстырмалы бағ алардың

тең естірілуіне алып келеді.

Қ арапайым сө збен айтқ анда, сауда нә тижесінде тауарлардың

салыстырмалы бағ аларының тең естірілуі тауарды ө ндіруге қ ажетті ө ндіріс

факторларының салыстырмалы бағ аларының тең естірілуіне ә келеді. Капитал

гомогендігі дегеніміз - капиталдың бірдей ө німділігімен, қ атерлігімен,

тә уекелдігімен сипатталып, ал ең бек гомогендігі - ең бектің бірдей дайындық,

білім жә не ө німділік Дең гейімен сипатталады. Берілген теореманың ә ділдігі

Хекшер-Олин берілген шарттарын толық ұ стануды қ ажет етеді.

Сө йтіп, сауда нә тижесінде, жалақ ысы темен болғ ан 1-і елде ол

жоғ арылайды, ал жалақ ысы жоғ ары болғ ан 2-і елде ол тө мендейді. Соғ ан сә йкес

салыстырмалы пайыздың қ ойылымы жоғ ары болғ ан 1-і елде ол тө мендейді, 2-і

елде ол жоғ арлайды. Сондыктан елдер арасында факторлар бағ асының

айырмашылығ ы қ ысқ арады. Халық аралық тауарлар саудасы ө зінің ө ндіріс

фактор қ ұ нына кері ә серімен бағ алардың тең елуінің орнын басады. Ол ө ндіріс

факторлар ауысуы нә тижесінде жү зеге асырылуы мү мкін еді, бірақ жасалғ ан

шарттарғ а сә йкес ө ндіріс факторлары ауыса алмайды. Теория жү зінде

халық аралық сауда ө ндіріс факторларының салыстырмалы бағ аларындағ ы

айырмашылық болғ анғ а дейін дами береді. Егер де елдер арасында

салыстырмалы бағ алар ү йлескен болса, ө ндіріс факторларының салыстырмалы

бағ алары да ү йлестірілген болады.

Хекшер-Олин-Самуэльсон қ орытындыларын қ олдамағ ан атақ ты зерттеуді

1953 жылы американдық орыс Василий Леоньтев жариялады.

Леонтьев

Хекшер-Олин

теориясының

шарттары

іс

жү зінде

сақ талмайтындығ ын кө рсетті. Екінші дү неижү зілік соғ ыстан кейін АҚ Ш ең бай

жә не капиталы мол, басқ а мемлекеттермен салыстырғ анда ең бек жалақ ысы

жоғ ары ел болып саналғ ан, сондық тан теорияғ а сә йкес, ол капиталды кө п қ ажет

ететін тауарларды экспорттауы керек еді. Бұ л гипотезаны тексеру ү шін,

Леонтьев қ ұ ны 1 млн. доллар болатын экспорт тауары мен онымен

бә секелесетін жергілікті тауарларды ө ндіруге қ ажетті ең бек кү ші мен капитал

мө лшерін есептеді. Ә рбір ө ндірістің саласында бір ө нім данасына ең бек пен

капитал шығ ынын санады. Ол тек автомобиль сияқ ты дайын ө німмен

шектелмей, аралық ө німдерге (болат. ә йнек, резина) де сә йкес есептеулерді

жү ргізді. Одан кейін АҚ Ш-ң 1947 жылғ ы экспорт қ ұ рылымың пайдаланып, 1

млн. долларғ а тең экспорт тауарларын ө ндіруге қ ажетті капитал мен ең бек

шығ ындарының арақ атынасын есептеді. АҚ Ш-та ө ндірілмейтін тауарларды

ө ндіруге қ ажетті капитал мен ең бек шығ ындарының арақ атынасын есептеді.

Іс жү зінде ол бір американдық импортты (К/L)im ө ндіруге қ ажетті ең бек

пен капитал арақ атынасын, бір американдық экспорт (К/L)х ө ндіруге қ ажетті

ең бек пен капитал арақ атынасымен салыстырды. Осы " Леонтьев статистикасы"

деп аталғ ан арақ атынасқ а сә йкес, егер (К/L)im/(К/L)х< 1 мемлекет капиталы мол

болып, орындалса саналады. Мемлекет (К/L)im/(К/L)х> 1 орындалса ең бек кү ші

мол болып саналады.

Леонтьев, Хекшер-Олин теориясына сә йкес американдық экспорттық

тауарлар импорттың орнын басатын американдық тауарларғ а карағ анда, бір

жұ мысшығ а кө п капиталды қ ажет ететіндігін кө рсетеді деп кү ткен еді. Алынғ ан

нә тиже оғ ан қ арама-қ арсы болды, американдық импорттың капитал

сыйымдылығ ы экспорттан 30 % асып тү сіп, ол АҚ Ш капиталы мол ел емесі

екендігін білдіріп, керісінше ең бек кү ші мол ел екенін кө рсетті. Бұ л теориядағ ы

тү сініктерге толық қ айшы келді.

1. Хекшер-Олин теориясының мә ні?

2. Хекшер жә не Олин кімдер?

3. Хекшер-Олин теориясының аталуы неде?

4. Факторинсевтілік дегеніміз не?

5. Фактортолық тылық дегеніміз не?

6. Классикалық салыстырмалы артық шылық теориясы?

7. Бағ аның тең есу теориясы?

8. Хекшер-Олин моделі?

9. Елдердегі ө ндірістің

гомогенді факторларына абсолютті жә не салыстырмалы бағ алардың

тең естірілуі?

10. Хекшер-Олин-Самуэльсон қ орытындыларын қ олдамағ ан?

11. Леонтьев нені зерттеді?

12. Американдық импорттың капитал

сыйымдылығ ы?

13. АҚ Ш-та қ ай жылы экспорт қ ұ рылымы пайдаланылды?

14. Леонтьев неге қ арсы болды?

15. АҚ Ш-тағ ы ең бек кү ші?

16. Хекшер-Олин-Самуэлсон теориясы?

17. Ө ндіріс факторларының арақ атынасы?

18. Фактортолық тылық қ анша ә діспен анық талады?

19. Хекшердің меркантилизмге кө зқ арасы?

20. Олиннің меркантилизмге кө зқ арасы?