Мемлекет пен қоғам мәселелері

Сонау кө не заманнан бері қ оғ ам мен мемлекет мә селелеріне келген кезде, ойшылдар оны негізінен екі қ арама-қ арсы тұ рғ ыдан қ арады. Біреулер қ оғ амдық пен мемлекеттіліктің басымдылығ ын (мысалы Аристотель, кең ес заманындағ ы идеология), екіншілер жеке адамның мемлекет пен қ оғ ам алдындағ ы біріншілігін (атомистер, қ азіргі ө тпелі дә уірдегі кейбір реформаторлар) кө рсетті. Т. Гоббсты бұ л аталғ ан екі бағ ыттың қ айсысына жатқ ызамыз? Ә рине, екінші бағ ытқ а, ө йткені ол ө зінің ілімінде мемлекеттілікті адамның ө зімшіл табиғ атынан шығ арады. Ә рбір адам ең алдымен ө з мү ддесін алғ а қ ояды, олай болса жалқ ылық, жекелік - бірінші, ал қ оғ амдық, мемлекеттілік - екінші орында.

Т. Гоббстың ойынша, ә р халық ө зінің тарихында екі сатыдан ө теді. Олар - мемлекеттікке дейінгі табиғ и (status naturalis) жә не мемлекеттік (status civilis) саты.

Алғ ашқ ы табиғ и сатыда мемлекет те, жекеменшік те, мораль да ә лі жоқ, тек қ ана адамдардың табиғ и қ ұ қ ы бар. Ол адамның керек қ ылатын нә рселерінің бә ріне деген қ ұ қ ы. Ө зінің ө мірін сақ тап қ алу жолында адам қ андай іс-ә рекет жасаса да, шектелген жоқ. Сондық тан мұ ндай жағ дайда ә р адам ө мірге керек қ ұ ндылық тарды ө зіне тартқ аннан кейін, «бә рінің бә ріне қ арсы соғ ысы» (bella omnia contra omnies) басталады. Адамдар бір-біріне қ асқ ыр сияқ ты (homo homini lupus est) болады. Мұ ндай жағ дайда адамдардың ө з-ө здерін қ ұ рту қ аупі туып, табиғ и жағ дайдан азаматтық мемлекеттік дең гейге кө шу қ ажеттігі пайда болады.

Сондық тан адамдар ө здерінің кейбір қ ұ қ тарынан ерікті тү рде бас тартып, оларды кү шті орталандырылғ ан билікке береді. Сонымен қ оғ амдық осындай шарттың негізінде мемлекет дү ниеге келеді. Т. Гоббстың ойынша, қ оғ амдық шартқ а ө ту тілсіз іске аспас еді. «Тілсіз адамдарда мемлекет, қ оғ ам, шарт, бейбітшілік те болмас еді».

Адамдардың мемлекеттікке ө туінде олардың табиғ атында бар заң (lex naturalis) ү лкен рө л атқ арады. Ол заң - «ө зің е тілемейтінді басқ ағ а да жасама». Оны біз моральдың «алтын ережесі» дейміз.

Екіншіден, ә рбір адам ө лімнен қ орқ ады, сондық тан ол бейбіт ө мірдің қ ажеттігін сезінеді, ал мұ ның бә рі оны мемлекеттілікке қ арай итермелейді.

Мемлекетке шарттық негізде ө з еркімен берілген адамдардың қ ұ қ тары енді қ айтып алынбайды. Адамдар мемлекет заң дарын бұ лжытпай орындаулары қ ажет. Сонымен қ атар Т. Гоббс - қ ұ қ пен заң ның арасындағ ы айырмашылық ты анық байқ ағ ан адам. Бір жағ ынан алғ ан да, мемлекетте заң дылық, тә ртіп болуы керек. Екінші жағ ынан, заң дар мө лшерден шығ ып, барлық қ оғ амдағ ы қ арым-қ атынастарды ретке келтіруге тырысса, онда адамдардың белсенділігіне нұ қ сан келеді. Бұ л жерде Т. Гоббс тоталитаризмнің болуын болжағ ан секілді. Сондық тан заң дар ақ ыл-ой елегінен ө ткен қ ажетті қ атынастарды ғ ана ретке келтіруге тиіс.

Ә рине мемлекеттің дү ниеге келу мә селесі - ө те кү рделі қ ұ былыс. Ол жө нінде ә ртү рлі болжамдар бар. Т. Гоббстың жасағ ан «конвеционалдық » (шарттық ) тұ жырымы, ә рине, бұ л мә селенің мә нді бір жағ ын ғ ана кө рсетеді. Осы тұ рғ ыдан алғ анда, қ айсыбір мемлекеттi шарттық негізде ө мір сү реді деп ә бден айтуғ а болады. Біздің жас мемлекет те ө зінің екінші «Ата заң ын» (Конституциясын) 1995 ж. Бү кілхалық тық референдумда қ абылдағ ан болатын. Ал мұ ның ө зін белгілі шарт деп айтуғ а, ә рине, болады.

35. Шоқ ан Уалихановтың ә леуметтік-саяси, қ ұ қ ық тық кө зқ арастары

Қ азақ ағ артушысының негізін салушы Шоқ ан Шың ғ ысұ лы Уалиханов (1835-1865) демократиялық ұ лттық мә дениетіміздің кө рнекті ө кілі болып табылады.

Ресейдегі жә не Еуропаның басқ а да елдеріндегі саяси-ә леуметтік ө згерістерімен жақ сы таныс болғ ан ол қ азақ жеріндегі патша ө кіметі жү ргізіп отырғ ан отаршылдық саясаттың мү мкін болар зардаптары туралы ө з ұ сыныстары мен пікірлерін ұ сынғ ан. Ол қ оғ амда жү ргізіліп жатқ ан ө згерістер адам мү ддесіне сә йкес келуі қ ажеттігін атап кө рсетті.

Шоқ ан сол кез ү шін халық қ а ең тиімдісі жә не ә леуметтік реформалар деп білді. Оның айтуынша “саяси реформалар экономикалық істерді жү зеге асыратын қ ұ рал ретінде кө рінбек” жә не “адамның тұ рмыс қ ажетін ө тейтін реформа ғ ана пайдалы да, ал бұ л мақ сатта қ андай да болса кедергі келтіретін реформа зиянды болып табылмақ ”. Шоқ ан реформа жасауда асығ ыстық қ а жол бермеуге, жергілікті халық тың ә дет-ғ ұ рып ерекшілігін, тіпті, “оның қ оршағ ан орта мен ауа-райын, жер жағ дайын да ” ескеруге шақ ырды. “Реформа оң тайлы жасалғ анда, яғ ни, қ оғ амдық организм жан-жақ ты дами алатын мызғ ымас прогресс заң ына негізделіп жасалғ анда ғ ана ұ тмды реформа болады. Мұ ндай реформаны ешқ андай жағ дайда да бө гемей, қ айта оны қ олдау керек”.

Ресей ү кіметі дайындап жатқ ан реформаның жалпы бағ ыты мен мазмұ нынан хабардар болғ ан Шоқ ан қ азақ даласын басқ ару мен сот реформасы туралы ө зінің жобасы мен пікірін патша ө кіметінің ә кімшілігіне ұ сынады.

Шоқ анның ойынша, қ азақ тың европалық қ айта туындау идеясын қ абылдайтын қ абілетін арттыру ү шін оғ ан алдын-ала білім беру жә не ой қ абілеті мен жү йке жү йесін жетілдіру керек. Ө йткені, “организм ө з дең гейіне жетпеген нә рсені қ абылдай алмайды”. Сондық тан да заң шығ арушылар мен реформа жасаушылар қ оғ ам мү ддесін ғ ана ойлауы керек.

Ыбырай Алтынсарин арнайы философиялық тақ ырыпта ең бек жазбағ ан, дегенмен ағ арту жә не қ оғ ам мә селелерін талқ ылауғ а арналғ ан шығ армаларында дү ниеге кө зқ арастық пікірлер қ алыптастырғ ан. Ыбылайдың кө птеген ө лең дері мен ә ң гімелерінен оны қ оршағ ан дү ниенің санадан тыс жә не тә уелсіз ө мір сү ретіндігін мойындайтыннын бақ аймыз. “Жаз”, “Ө зен” сияқ ты ө лең дернде табиғ атты ө зінше тамашалау ғ ана емес, сонымен бірге оның адам санасынан тыс жә не тә уелсіз бар екендігі сезіледі. Бұ л ұ лы ағ артушының дү ние туралы кө зқ арасының бір жағ ы. Екіншіден, Ыбырай дү ниені жаратушы қ ұ дай деп біледі. Бұ л ойды ол кө птеген шығ армаларында қ айталап отырады.

Алтынсариннің қ оғ амдық – саяси кө зқ арастарына шынай да терең демократизм, ө з халқ ының мү ддесін қ орғ ауғ а деген ұ мтылыс тә н. “Қ ырғ ыз қ айғ ысы” деген жазбаларында ол 1868 жылғ ы колониялды қ анауды кү шейту мақ сатында жасалғ ан ә кімшілік реформасына наразылығ ын білдіреді.

1905 жылы Қ арқ аралыда Ахмет Байтұ рсынов жә не біраз оқ ығ ан адамдар бас қ осып, кіндік ү кіметке қ азақ халқ ының атынан петиция (арыз-тілек) жібереді. Ол петицияда айтылғ ан мә селе, бірінші, жер мә селесі, екінші, қ азақ жұ ртына земство беруді сұ рағ ан, ү шінші, отыршылдардың орыстандыру саясатын тоқ татуды сұ рағ ан.

36. Ғ ылыми теорияның сатылары: мә селе, болжам, идея, теория.

37. Қ айта Ө рлеу дә стү ріндегі діни реформация. Ж. Кальвин, М. Лютер.

Реформация (лат. reformatio - қ айта қ ұ ру тү зеті) - римдік католиктік шіркеудің монополиясында, христиан діни ілімін Папа билігі тұ рғ ысынан тү сіндіруге қ арсы бағ ытталғ ан Солтү стік жә не Орталық Еуропадағ ы 16 ғ асырдағ ы діни - қ оғ амдық қ озғ алыс.

Реформацияның кө семдері жә не негізін салушылар - М. Лютер мен Ж. Кальвин.

Реформацияның нә тижесі христан дінінің жаң а тармағ ы - протестантизмнің пайда болуы. Протестантизмнің римдік-католиктік шіркеуден бө лінуін Папа тағ ы заң ды тү рде мойындады. Протестантизмде шіркеу осы дү ниелік институтқ а, ал Інжілді білу оның діни негізіне айналады. Зұ лымдық - діни надандық тың синонимі, ол Қ ұ дай сө зін білмеудің салдары. Дү ниені Қ ұ дай сө зін халық қ а тү сінікті тілде уағ ыздау арқ ылы тү зетуге болады. ^[1]

«Бірінші буржуазиялық революция» деген атақ қ а ие болғ ан бұ л діни қ озғ алыстың дем берушісі — Витенберг университетінің профессоры, Августин шіркеуінің монахы Мартин Лютер. Дін саласындағ ы тү бегейлі ө згерістер, яғ ни реформалар жолындағ ы бұ л қ озғ алыс — католиктік шіркеуді қ айта қ ұ руғ а, діни салт-жоралар ү шін тө ленетін шамадан тыс мө лшердегі салық тарғ а тыйым салуғ а, христиан дінінің қ арама-қ айшылық тарғ а толы қ ағ идаларын алып тастауғ а бағ ытталды. Демек, бұ л қ озғ алыстың нә тижесінде жаң а шіркеу жә не жаң а діни қ ағ идаларғ а негізделген христиан дінінің «протестанизм»деп аталатын мү лде жаң а бағ ыты қ алыптасты.

Дін тарихында «протестанизм» деген атау 1529 жылы Шпейер рейхстагында алғ аш рет қ олданылды. Мұ нда Лютердің жақ тастары осы рейхстагтың 1526 жылғ ы «Дін тұ ту еркіндігі туралы» ө з шешімдерін бұ зу ә рекетіне «қ арсылық » білдірген болатын.

Лютердің жаң а бағ ытқ а байланысты идеялары кө пшілік тарапынан қ ызу қ олдау тапты. Реформациялық қ озғ алыстың етек алуы, реформаторлардың батыл іс-ә рекеттері жә не осы бір жең істердің нә тижесінде Римнің ық палынан Германия мен Швецияның кө птеген жерлерінің шығ а бастауы, одан қ алды протестанизм идеяларының Францияғ а кең інен тарап, ал Англияда ө кімет тарапынан қ олдау табуы — католик шіркеуін қ атты мазасыздандырды. Ендігі жерде Рим ө зінің шайқ алғ ан беделін нығ айтып, католиктік шіркеуді қ орғ ап қ алуғ а жанталаса кірісті. Шиеленіскен осы бір жағ дайда папа ү кіметі реформаларды «Жоғ арыдан»жасауғ а дайын тұ рды.

Бұ л реформалардың негізгі мақ саты — жаң а протестанттық шіркеуге кіріп, «адасқ аң дардың » бә рін қ айтарып алу болатын. Католиктік шіркеудің бұ л саясаты протестанизммен ашық тан-ашық қ ақ тығ ыстарғ а, діни соғ ыстарғ а ә келіп соқ ты.

38. Ү ндінің джайнизм философиясы.

Джайнизм философиясы.
Джайнизм –Джина-жең іс) философиясының негізін қ алағ ан Махавира деген ойшыл. Джайнизм «жең іс» сө зінен шық қ ан. Адам кінді жең у керек? Басқ аларды ма, ә лде бү кіл Дү ниені ме? -Жоқ, бұ л дү ниедегі дшынайы жең іс-ол адамның ө зін-ө зі жең уі. Жжайнизм философиясында 9 ұ ғ ым бар. Олар-тірі (джива), ө лі(аджива), ізгі, кү нә, жанның бұ зылуы(ашрава) самвара-жанның тазалануы, тә уелділік, карманы бұ зу-нирджара, жанның денеден қ ұ тылуы-босауы. Джайнизмнің «ү ш марданы», ол-дұ рыс сенім, дұ рыс білім, дұ рыс жү ріс-тұ рыс. Адам ө зін-ө зі жең уі ү шін бірнеше қ ағ идаларды ұ стануы керек. Олар: апариграха-дү ниедегі заттарғ а қ ызық пау, сатья-ә рқ ашанда шындық ты айту, ахимса-ешнә рсеге зә бірлік жасамау, астея-ұ рламау. Сонымен, джайнизм философиясының гуманистік моральдік қ ұ ндылық тары-ұ лы ү нді халқ ының рухани ақ маржаны, ол бү гінші таң ғ а шейін қ оғ амдық сананың ажырамас бө лігі.

39. Ибн-Халдун философиясы. Ибн-Халдун географиялық ортаның қ оғ ам жә не адам дамуына ә сері туралы.

Шығ ыстың ұ лы ойшылы Ә бу Ә ли Хусейн Ибн-Абдаллах Ибн-Хасан Ә ли Ибн-Сина (латынша аты - Авиценна) (980-1037) - ө ркениетті адамзаттың мақ танышы. Дана ойшыл, энциклопедист жә не гуманист, ол ә рі философ, ә рі жаратылыстанушы, астроном ә рі медик, ақ ын, ірі музыкант, психолог ә рі филолог, этик ә рі эстетик, ә леуметтанушы ә рі саясаткер, логик ә рі химияшы болғ ан еді.

Ибн-Сина шығ армашылығ ын зерттеушілердің ә рбірінің алдында маң ызды ә рі мә нді мә селелердің мынандай тұ тас қ атары пайда болады: шығ ыс жә не батыс философиясының ө зара қ арым-қ атынасын ашу, бұ л ойшылдың философиялық кө зқ арасы қ алыптасуы мен дамуының идеялық қ айнарларын кө з алдына елестету, оның онтологиялық, гносеологиялық жә не рационалистік тұ жырымдамаларын (концепцияларын) зерделеу, оның гуманистік философиясы мен қ оғ амдық даму философиясын сипаттау, Ибн-Сина философиялық ілімінің тағ дырын жә не оның бү кіл ә лемдік философиядағ ы айшық ты рө лін шынайы кө рсету. Бұ ларды зерттеуге деген ұ мтылыс кейбір сыншылардың Ибн-Сина туралы, ол ө з дә уірінің жаң ашылы, пионері, шығ армашыл данышпаны болғ ан жоқ, ал тек қ ана исламның тү сіндірушісі (комментаторы), кө пшілікке жариялаушысы, теоретигі жә не идеологы болғ ан жоқ деген ұ йғ арымдарын теріске шығ аруғ а қ ызмет жасайды.

Ибн-Сина дү ниетанымының қ алыптасуы Саманидтік империяның астанасы Бұ харада ө тті, ал осы Самарканд, Мерв, Герат, Нишапур, Исфаһ ан Ү ргенішпен қ атар сол уақ ыттағ ы мұ сылмандық Шығ ыстың тек экономикалық қ ана емес, сонымен бірге рухани ө мірінің де аса ү лкен орталығ ы болатын.

Саманидтер ү стемдігі кезінде елге жаң а сырттан басып кіру болғ ан жоқ, қ оғ ам салыстырмалы тыныш ө мір сү рді, - саяси жағ даят міне осындай еді, ал бұ л, табиғ и тү рде, Орта Азия халық тарының ғ ылымы мен мә дениетінің гү лденуіне мү мкіндік туғ ызды... Прогрессивті кө зқ арастардың ең кө рнекті ө кілдерінің бірі, алдың ғ ы қ атарлы қ оғ ами кү штер мү дделерінің жаршысы Ибн-Сина болатын.

40. Фейербахтың антропологиялық философиясы.

Фейребахтың пікірінше, жаң а философия теологиялық емес, антропологиялық болуы керек. Антропологизм — адам мен табиғ аттың айырғ ысыз бірлікте жә не адамды табиғ аттың жемісі деп қ арау. Антропология — адамның биологиялық жақ тарын зерттейтін ғ ылым. Табиғ ат рухтың негізі, сондық тан ол философияның да негізі. Табиғ аттан сезім мен ақ ыл-ой дарығ ан. Адам жер бетіндегі тірі жан, табиғ аттың бір бө лігі екенін мойындай отыра, оны қ оғ амнан жә не тарих дамуынан тыс, абстракты тү рде алып қ арайды. Людвиг Фейербах (1804-1872) басқ а неміс классикалық философтардан ерекшелігі, ол материалист философ болғ ан. Оның негізгі шығ армасы " Христианшылдық тың мә ні”, мұ нда ол идеалистік жә не материалистік философия арасындағ ы тарихи кү ресті кө рсетуге ұ мтылды. Фейербах пікірінше барлық мә ртебе антропологияғ а берілуі керек. Ол философиялық зерттеудің негізгі мә селесі етіп табиғ атты да, рухты да қ оймады, керісінше адам мә селесін қ арастырды. Адамды қ арастырғ анда оны сезім (материалдық ) мен ақ ылдың (руханилық ) жиынтығ ы ретінде зерттеді. Адам тек қ ана ойлау ғ ана емес, сондай-ақ сезімдік тіршілік. Осы мағ ынада сезім де, ерік те, жү рек те, ойлау да бө лінбейтін нә рселер. Осы принциппен ол христиан дініне назар аударады: " теологияның қ ұ пиясы антропологияда жасырынып жатыр, теологияның мә ні антропологияда” Бұ л ұ ран нені білдіреді? Оның пікірінше Христианшылдық -бұ л Қ ұ дайдағ ы ү ш білім зерттеу обьектілерінің қ осындысы: Табиғ аттар. Қ ұ дай-Ә ке-физикаЛогикалар. Қ ұ дай-Ұ л-адамның рационалды ә рект аумағ ыРухани іс-ә рекет. Қ асиетті Қ ұ дай Рух. Антропологиялық материализмді қ оғ амдық сана мен дін арқ ылы зерттеп, дінді, қ ұ дайды адам ө зі жаратты деген идея ұ сынғ ан.

41. ХХ ғ ғ. философиясы: феноменология, ө мір философиясы..

Феноменология – бұ л философиялық бағ ыт, сірескен натурализмнен философиялық сананы азат ете отырып, рефлексивтік сананың ө зің дік ә рекеті мен ондағ ы мазмұ ндардың тө ркіні туралы философияның ө рісін кең ейтіп, танымның негізгі кө зін адамзаттың ө мір сү руі мен мә дениетінен іздейді. Бұ л бағ ыт ө з бастамасын неміс философы Э. Гуссерльден (1859-1938) алады. Оның тү сінігінше феноменология жаң а, қ атаң философиялық ғ ылым ретінде яғ ни таза мә н кү йіндегі ә лемді идеалды болмыс ретінде бейнелейтін сана феномені, сананы жекеленген нақ ты эмпирикалық мазмұ ндарынан тазартуғ а мү мкіндік беретін ө з ө зіне аян логикалық принцип. Бұ л кө п сатылы “феноменологиялық редукция” методының кө мегімен жү зеге асып, нә тижесінде керек емесін тысқ ары тастап немесе “жақ ша ішіне алып” барлық қ оршағ ан ә лемді, барлық ө мір сү руші кө зқ арасты, ғ ылыми теорияларды жә не зерттелудің пә ніне айналып, отырғ ан ө мір сү ру жө ніндегі сұ рақ тың ө зін қ оса қ арастырады. Осылайша біз реальдылық пен қ атынастан босап, ө з мазмұ нының барлық байлығ ын сақ тай отырып, сананың сферасындағ ы заттың ө зіне қ айта ораламыз. Бұ ндай редукция, яғ ни мә лімет, ө зімен бірге негіздеу мен идеализациялау тә сілін ала жіреді. Демек, осы тұ рғ ыдан қ арағ анда феноменология барынша байытылғ ан жә не идеализацияланғ ан ғ ылыми факта болалады. Гуссерлдің ө зі оны дескриптивтік, не болмаса суреттеп беретін ғ ылым деп атағ ан болатын.

Феноменология таза, яғ ни затқ а, таң баларғ а дейінгі сананы бө луге ұ мтылады, немесе “субъективтік ағ ым”, жә не оның ерекшелігін анық тайды. Оның осылай болу себебі, сананың ә ртү рлі функциялармен кү рделі қ алыптасуында жатыр. “Таза” сананы бө ле отырып, сананың жалпы мә нін тү сінуге болады. Сананың басты сипаты жалпы оның ә рдайым затқ а деген бағ ыты, яғ ни қ арқ ындылығ ы. Ө мір философиясы – Батыс философиясының белгілі, ө кілдері ө те кө п бағ ыттарының бірі сө п бағ ыттарының бірі. Ө мір философиясы ө мірді дү ниенің бір бө лігі ретінде ғ ана қ арастырумен шектелмей, оны дү ниенің бір бө лігі қ ақ ортасына қ ояды, ө мір ұ ғ ымына сү йене отырып, дү ние мен ө мірді толық тү сінуге талпыныс жасайды. Ө мір филосолософияның міндетін тек осылай тү сіндіреді, себе мә селесін зерттейтін ғ ылым болса, адам ү шін ө мірден жоқ деп есептейді.

Ө мір философиясының негізін салушы – дат философы С. Кьеркегор (1813 -1855). Дү ниенің бастауы ретінде сананы емес, уайым-қ айғ ығ а толы экзистенциалдық ішкі сезімдерді қ арастыруды ұ сынды. Оның ойынша, адамның шын болмысын пайымдау арқ ылы емес, адамның бойындағ ы «ү рей», «қ орқ ыныш» сезімдеріне ү ң ілу арқ ылы ашуғ а болады, ақ иқ ат дегеніміз – субъективтілік. Философия таң данудан немесе танымғ а деген қ ұ штарлық тан емес, кү йзелістен басталады деген Къеркегор ө мір сү рген адам азап шегу мен уайым-қ айғ ыдан қ ашып қ ұ тыла алмайды, тіпті олар ө мір сү руге қ ажетті нә рселер деп тұ жырымдады. Къеркегордың жетістігі – философиялық тұ лғ ағ а мә н беруге ұ мтылуында, ақ ыл-ойды тым ә сірелеуді сынап, философияның міндеті – жеке адамның ө мірін, сезімдерін зерттеу деп анық тауында.

Ө мір философиясының келесі бір танымал ө кілі – Артур Шопенгауэр (1788 -1860) адам мен қ оғ ам ө мірінің қ араң ғ ы, кө зге кө ріне бермейтін жақ тарын, ащы шындығ ын жайып салды. Оның пікірінше, адам ө мірі қ айғ ы мен азапқ а, кү ншілдік пен бақ таластық қ а, кү нә мен ә ділетсіздікке, қ атыгездік пен бақ ытсыздық қ а толы. Адамның толық бақ ытты сә ттері аз, жоқ десе де болады, себебі бақ ыт оның болашағ ы мен ө ткен ө мірінде, ал болашақ ү мітсіз, ө ткен ө мір қ айтып келмейді. Қ азіргі шақ жел айдағ ан бұ лтпен тең. Адам уақ ыттың уысында, ол біздің қ уаныш пен рахатқ а толы кү ндерімізді жоқ қ ылып отырады. Бейшаралық ө мір кешу адамның маң дайына жазылғ ан, себебі оны билейтін дү ниежү зілік ырық. Шопенгауэрдің ойынша, азап пен қ айғ ы шегу адамғ а пайдалы, себебі адам тө рт Қ ұ быласы тең болып, рахат пен бақ ытқ а бө леніп ө мір кешсе, жақ сы нә рсеніц қ адірін білмейді, бағ алай да алмайды. Ол ө мірді тек қ ара тү ске бояп кө рсетеді: ізгіліктен зұ лымдық кө п, қ оғ ам бір-бірімен арпалысқ ан, бірін-бірі андығ ан адамдарғ а толы, адам бақ ытсыз болуғ а жаратылғ ан жә не бақ ытсыз. Осының бә рі – адам эгоизмінен, оның «адам адамғ а қ асқ ыр» принципін ұ станғ анынан.

Сондық тан бұ л ө мір тү сінген кө рмен бірдей мә нсіз, оны ө ліммен алмастырғ ан жө н. Шопенгауэрдің тү сінігінше, ө лімнен қ орқ атын ештең е жоқ, себебі ол азапты ө мірдің ақ ыры. Ө мір қ айғ ысына ұ шырағ ан адам ө зін осындай ө мірден қ ұ тқ арушы ө ліммен жұ батуы керек, ал ө лім алдында ө мірдің азаптарынан қ ұ тылғ анына ғ аны дұ рыс. Ө лім мен азапты ө мір тұ тас нә рсе екені ақ иқ ат. Дү ние ырық мағ ынасыз болса, оның туындысы адам ө мірі одан екі есе мағ ынасыз, ал ө лім адамды осы мағ ынасыздық тан қ ұ тқ арады. Яғ ни, ө лім ө мірінің мақ саты.

42. Адам ө мірінің мағ ынасы жә не ө лім мә селесі (ХХ ғ ғ. классикалық емес философия).

Адам ө мір сү ру процесінде ө зінің барлық қ ыры мен сырын жайып салады. Ө йткені ө мір сү ру дегеніміз – қ иындығ ы мен қ уанышы бірдей процесс. Ө йткені дү ние ү немі ө згерісте, ол қ арама – қ айшылық тың, ізгілік пен зұ лымдық тың ө зара тартысы. Адамның пешенесіне жазылғ ан ө мір кірпіктей қ ысқ а, қ амшының сабындай келте.

Адам тек қ ана жақ сы қ асиеттер мен қ абілеттердің жиынтығ ы ғ ана емес, оның болмысында кө птеген жағ ымсыз, дү лей, қ ара кү штер де бар.

З. Фрейд жан – жақ ты зерттеген бейсаналық ә лемі осыны айқ ын кө рсетеді. Ғ алым тұ лғ аның психикалық қ ұ рылымын талдап, бейсаналық тың екі дең гейін жә не саналық тың бір дең гейін кө рсеткен.

Алғ ашқ ы дең гей «Ол» ұ ғ ымымен айқ ындалады, бұ л бейсаналық тың тө менгі сферасы, яғ ни ә ртү рлі инстинктер мен қ ұ штарлық тың ә лемі. Негізгісі ө мір инстинктісі – адамды сақ тап, кө бейтуге қ ұ штарлық жә не ө лім инстинктісі «Ол» рахаттану принципін ұ стайды.

Екінші дең гей «Мен» ұ ғ ымымен сипатталады. Бұ л саналы ө мір сферасы, іс - ә рекет қ исынына бағ ынып, талап – тілектерді қ анағ аттандырады немесе қ ажет кезінде одан бас тарта алады.

Ү шінші дең гей – «Менен жоғ ары» немесе «Супер - Эго» деп аталады. Бұ л бейсаналық тың жоғ арғ ы дең гейі, оның қ алыптасуына тә рбиелік шектеулер, ә леуметтік жә не моральдық қ алыптар ә сер етеді. «Менен жоғ ары» - бұ л адамдардың моральдың принциптерінің бастауы.

Адамның психикасы – жоғ ары мен тө менгі бейсаналық кү штердің ө зара қ ақ тығ ысуының аренасы. Адамның саналы ө мірі, іс - ә рекеті, тіршілік етуінің ә мбебаптығ ы – оның мү лгіген табиғ и дарындары мен қ абілеттерінің жаң а қ ырларын ашып кө рсетуде.

Қ азіргі адам туралы зерттеулерде дағ дылы принцип пен білім аясына сыймайтын жаң адан белгілі болғ ан мү мкіндіктер мен ерекше қ асиеттер жан – жақ ты айқ ындалуда. Мысалы, кө ріпкелдік, психикалық қ уат пен ойдың кү шімен емдеу, физиологиялық процестерді еріктің кү шімен басқ ару, болашақ ты болжау, тез есептеу, оқ у қ абілеті, керемет ес, биологиялық процестерге ойдың ә сер етуі, т. т.

Адам ө зінің ө мірінде қ ызғ аншақ тық, қ орқ ақ тық, жү рексіздік, ұ стамсыздық, сараң дық, екіжү зділік сияқ ты толып жатқ ан жағ ымсыз қ ылық тармен бетпе – бет кездесіп отырады. Оғ ан ө зінің ө не бойында мү лгіген кең дік, жомарттық, кең пейілдік, риясыз, ақ кө ң ілділік, ержү ректілік, тапқ ырлық, табандылық, ұ стамдылық, жауапкершілік сияқ ты кө птеген тамаша қ асиеттерін қ арсы қ ояды.

43. Грек философиясы: Пифагор, Эпикур.

Ертедегі Грекияның алғ ашқ ы философтары стихиялы материалистік бағ ытты ұ стануымен ерекшеленеді. Олар бү кіл дү ниені тұ тастай алып қ арап, ә лемнің, дү ниенің тү п негізін, алғ ашқ ы бастамасын табуғ а тырысты. Антикалық философтарды «физиктер» деп атағ ан. Себебі, олар философиялық ойларын табиғ ат қ ұ былыстарымен байланыстыра отырып тұ жырымдағ ан. Мұ ндай философиялық пікірді философияда «натурфилософия» деп атайды.