Метатеория

Метатеория (грек. meta – кейін жә не theorіа – бақ ылау, қ арастыру, зерттеу) – белгілі бір теорияның қ ұ рылымы мен ә дісіне талдау жасайтын ілім.
Метатеорияның негізгі мақ саты – ғ ылыми теорияларды формальдандыру шарттарын, сондай-ақ формальдандырылғ ан тілдердің синтаксистік жә не семантикалық қ асиеттерін зерттеу. Метатеория термині нақ ты теорияғ а қ атысты ғ ана қ олданылады. Мысалы, логика метатеориясы немесе металогика, математика метатеориясы немесе метаматематика, физиканың жеке тарауларының метатеориясы, т. б. Ә рбір ғ ылыми теория шынайы дү ниенің белгілі бір бө лшегін зерттесе, оның метатеориясы сол теорияның ұ ғ ымы мен жү йесін зерттейді. Метатеориялық зерттеу теория негіздеріне терең ү ң ілуге кө мектесумен қ атар оның дамуына да ә серін тигізеді. Қ андай да болмасын бір теорияның қ ұ рылымын зерттей отырып, метатеория оның рационалды қ ұ рылысын кең ейтетін ә дістер іздеуіне кө мектеседі.
Метатеорияның мазмұ нын қ ұ райтын метатеорема немесе теоремалар туралы теорема зерттейтін теорияда логикикалық қ орытындыларды ө ткізетін механизмнің нығ аюына мү мкіндік беріледі. Бұ ғ ан мысал ретінде дедукция туралы математикалық - (металогикалық ) теорияны алуғ а болады. Ғ ылымның ә р тү рлі саласындағ ы метатеориялық зерттеулердің тү пкі мақ саты – логикалық тұ жырым процесінің жеке тізбектерін автоматтандыру. Метатеориялық зерттеулер кибернетика мен есептеу техникасының дамуына орай ерекше мә нге ие. Шынында, кез келген метатеория ғ ылыми теорияның тек тү сінікті мазмұ ны ғ ана емес, сонымен бірге, [формальды жү йе|формальды жү йенің де дә л ұ ғ ымы. Кейде метатеориялық қ орытындылар зерттеу пә ніне айналады, яғ ни метатеория метатілде қ айта жасалады.

25. Материя, қ озғ алыс, кең істік, уакыт

Материя – ұ ғ ымы философиялық материализмнің негізгі іргетасы. Ол ә лем мен адамды табиғ и себептерге сү йене отырып зерттеудің ұ зақ тә жірибесінен туындағ ан.

Материя жө ніндегі алғ ашқ ы пікірлер дү ниенің біртұ тас негізін тү сіндіре бастағ ан кө не дү ние философтарының балаң ізденістерінде кездесіп отырды. Мә селен, Фалес дү ниенің негізін – су, Гераклит – от, Демокрит – атом деп қ арастырғ ан. Ал Эмпедокл ә лемнің тү п негізі – тө рт элементтен – судан, жерден, ауадан жә не оттан тұ рады деген.

Аристотельдің пайымдауынша, материя – бұ л мү мкіндіктегі болмыс. Нақ ты заттар осы болмысқ а форманың ә сер етуі нә тижесінде пайда болады. Материяның басқ а жағ дайғ а кө шуін Аристотель – қ озғ алыс, процесс («кинесис») деп атағ ан.

Платон материяны болмыстың тө мендегі сатысы деген. Ол идеяны жү зеге асырудағ ы қ ұ рылыс материалдары іспеттес. Орта ғ асырлар философиясы бойынша материалды ә лем жаратушының белгілі бір тә ртібіне бағ ынышта. Табиғ ат – ә лемнің тө менгі дең гейі. Онда жан да, еркіндік те жоқ. Жеке нә рселердің пайда болуы, жаралуы қ ұ дайғ а байланысты. Заттардың қ ұ дайдың ақ ыл – ойындағ ы идеялық болмысы мә ң гі, ал шындық тағ ы болмысы ө ткінші ғ ана сипатта болады.

Қ айта ө ркендеу дә уірінде материя физикалық денелердің жиынтығ ы деп қ аралып, онда заттардың ә ртү рі жекелендірілді.

XIX ғ асырдың аяғ ында XX ғ асырдың басында жаратылыстануда ірі жетістіктерге қ ол жеткізілді.

XIX ғ асырдың ортасында адам мен басқ а тірі табиғ аттың бірлігін тү сіндіретін Ч. Дарвиннің эволюциялық теориясы пайда болды, 1986 ж. Д. И. Менделеев химиялық элементтердің периодтық жү йесін жасады. Радий элементі (В. Рентген), электрон (У. Томсон), табиғ и радиоактивтілік (А. Беккерель) ашылды. 1916 жылы А. Эйнштейн қ озғ алыстың, уақ ыт пен кең істіктің байланысын кө рсететін жалпы салыстырмалық теорияны ұ сынды.

Ғ ылымның осындай ірі жетістіктері ә лемнің механикалық ү лгісінің іргесін босатты. Материя туралы білімнің аясы одан да кең и тү сті. Ғ ылымда қ алыптасқ ан осы бағ ытты қ орытындылай отырып, В. И. Ленин 1908 жылы материя ұ ғ ымының кең ейтілген анық тамасын берді: «Материя дегеніміз – адамғ а оның тү йсіктері арқ ылы мә лім болатын, біздің тү йсіктерімізде бола отырып, сол тү йсіктеріміз арқ ылы кө шірмесі алынатын, суреті тү сірілетін, бейнесі жасалатын, объективтік реалдылық ты белгілеу ү шін қ олданылатын философиялық категория».

Яғ ни, материя дегеніміз – біздің сана – сезімізден тыс ө мір суретін реалдылық. Ол адамнан, адамзаттан тыс ө мір сү реді. Ә лемді ешкім жасағ ан жоқ, ол болғ ан жә не бола бермек. Ә лем шексіз, шетсіз, ол кө пжақ ты, кө п қ ырлы, оның ә р тү рлі қ асиеттері, ерекшеліктері бар. Ә лемнің шексіздігі – ондағ ы процестер мен қ ұ былыстардың ешқ ашан аяқ талмайтынын білдіреді. Материалдық ә лемнің басы, соң ы жоқ, шексіз де шетсіз ә лемнің тарихындағ ы бір ғ ана сә т немесе ө те кішкене ә лем.

Материяғ а – біртұ тастық, яғ ни бү тіндік жә не қ ұ рылымдылық, біркелкілік тә н. Ә лемнің ә ртү рлі бө ліктері мен қ ырлары - ө зара тікелей немесе бір – бірі арқ ылы байланысқ ан – табиғ ат пен қ оғ ам, тұ лғ а мен топ. Материяның ө мір сү ру тә сілі – қ озғ алыс. Қ озғ алыс дегеніміз кез келген ө згеріс. Қ озғ алыс объективті, абсолютті, салыстырмалы, мә ң гі. Қ озғ алыс кө п тү рде болады. Ф. Энгельс қ озғ алыстың негізгі бес тү рін кө рсетіп, жү йелеген. Олар: механикалық, физикалық, химиялық, биологиялық, ә леуметтік деп аталғ ан. Қ озғ алыстың ең қ арапайым тү рі механикалық қ озғ алыс, ол заттар мен қ ұ былыстардың кең істікте орын алмастыруын білдіреді. Ал, ә леуметтік қ озғ алыс қ оғ ам ө міріндегі шым – шытырық қ ұ былыстар мен процестерді бейнелейді.

Ф. Энгельстің қ озғ алыс туралы ілімі XIX ғ асырда қ алыптасты, сондық тан ол XX ғ асырда пайда болғ ан жаң а қ ұ былыстарды тү сіндіре алмайды. Қ азіргі ғ ылым қ озғ алыстың жаң а тү рлерін анық тап, зерттей бастады. Мә селен, қ озғ алыстың геологиялық, географиялық, космологиялық тү рі зерттелуде. Ғ ылымның соң ғ ы табыстарына сү йене отырып, қ озғ алыстың жаң а жү йесін ұ сынуғ а болады, мысалы:

- ядро ә лемі, материяның ядролық қ озғ алысы;

- электромагнетизм ә лемі, ол зарядталғ ан бө лшектердің атом ішіндегі, молекулалық процестерін кө рсетеді; тартылу ә лемі (плазма, планеталық зат);

- бұ л материя қ озғ алысының гравитациялық тү рі; ө мір ә лемі – биогенетикалық, популяциялық ө згерістерді білдіреді. Адам қ оғ амының ә лемі – материалдық пен руханилық тың тығ ыз байланысы, адам іс - ә рекетінің жә не оның қ атынастарының жү йесі.

Материя кең істік пен уақ ытта ө мір сү реді. Уақ ыт – дегеніміз заттар мен қ ұ былыстардың ө мір сү руінің ұ зындығ ын, олардың ә р тү рлі жағ дайының ауысуын білдіреді. Ол оқ иғ алар ағ ымы. Платонның сө зімен айтсақ «Мә ң гіліктің қ озғ алу бейнесі». Ә ртү рлі материалдық нысанның ө з уақ ыты бар. Сондық тан да физикалық, ә леуметтік уақ ыт болады. уақ ыттың ү ш ө лшемі бар: қ азіргі, кешегі жә не болашақ. Уақ ыт ұ дайы алғ а ұ мтылады, ешнә рсе, ешкім оның объективті бағ ытын ө згерте алмайды. Оны тоқ татуғ а болмайды. Қ оғ амда уақ ыт ағ ысы жылдам жә не кү рделі. Ол адамның іс - ә рекетімен тығ ыз байланысты. Уақ ыт – тіршіліктің мық ты да аяусыз ө шірушісі, сонымен қ атар оны жаратушысы да. Уақ ытша деген ұ ғ ым ө ткіншілікті, жоғ алып кетуді білдіреді. Керісінше, мә ң гілік ұ ғ ымы ұ дайылық ты, ұ дайы болып отыруды мең зейді. Адам ө мірі биологиялық тұ рғ ыдан ө ткінші. Сондық тан да ойлы адам ө зінің ө мірінің жү гіртпе секундтарына жоғ арыдан қ арай алмайды. Ол оның бұ л дү ниедегі ө ткінші жағ дайын жақ сы тү сініп, ө з ө мірінің мә н мағ ынасы, мақ саты туралы ойланып, толғ анады.

Философияда ә леуметтік уақ ыт адамдардың ө з іс - ә рекеті нә тижесінде пайда болып отыратын қ оғ амдық процестер мен қ атынастарының белгілі бір тарихи дә уірдегі тынысын білдіреді. Ә леуметтік кең істік пен уақ ыт бұ л – адамның іс - ә рекетінің бү кіл дү ниежү зілік тарихы.

Философия мен мә дениет тарихында, ауыз ә дебиетінде уақ ыт ү лкен қ ұ ндылық ретінде бағ аланады.

Адам уақ ыттың есебін жү ргізбей ө мір сү ре алмайды. Мұ ндай есеп жү ргізудің ә дістері тым ерте ойлап табылды.

Алғ ашында бұ л ешқ андай сыртқ ы араласуды қ ажет етпеген білім мен технологиялық ә дістердің жетпестігін жоқ татпағ ан табиғ и ә дістер еді. Алғ ашқ ы адам кү ннің шығ уымен батуын жіті бағ дарлап кү нелтуге тиіс болды.

Мысалы, табиғ ат қ ұ былыстарын ө те терең тү сінген кө шпенді халық уақ ыт ө лшемдерін де дә л тауып, дө п басып, анық тағ ан. Мерзім, мезет, сә ске, таң, кеш, намазшам, ақ шам, тү н атаулары осығ ан мең зейді. Кө шпенді халық тың дә стү рлі кә сібінен де уақ ыт ө лшемдері туындап отырғ ан: бие сауым, сү т пісірім, ет салым т. б.

Кең істік – заттар мен қ ұ былыстардың бір – бірімен қ атар орналасу, ө зара ә рекеттесу ретін білдіретін философиялық ұ ғ ым. Дү ниедегі заттардың барлығ ы да кең істікте орналасқ ан.

Кең істік негізі – нү кте, ұ зындық, қ ашық тық. Кең істік объективті, ө йткені, ол – материяның ажырамас қ асиеті. Кең істіктің ү ш ө лшемі бар, ол ұ зындығ ы, ені жә не биіктігі. Сонымен қ атар, бұ л ө лшем тек заттық формағ а ғ ана тә н емес, ә р тү рлі процестерге де тә н. Уақ ыт пен кең істік бір – бірімен тығ ыз байланысты болғ андық тан, уақ ыт оның тө ртінші ө лшемі болып есептелеінеді.

Кең істік пен уақ ыт туралы ұ ғ ым мифтік дә уірдегі дү ниетанымдық жү йенің негізгі тү пқ азығ ы болып табылады. Дә стү рлі мә дениет ү лгілерінде уақ ытты игеру ә рекетінің кө птеген мысалдары кездеседі. Уақ ытты тоқ тату талпынысы дә стү рлі салтты қ айталау арқ ылы іске асады.

Материяның уақ ыт пен кең істікте байланысын тү сіндіруде бір – біріне қ арама – қ арсы екі ұ станым қ алыптасқ ан.

Біріншісі субстанциалды (Демокрит, Эпикур) – уақ ыт пен кең істікті материядан жеке реалдылық деп есептеген.

Екіншісі – реляциялық (Аристотель, Лейбниц, Гегель) уақ ыт пен кең істікті материямен байланыста қ арастырғ ан. Реляциялық ұ станымды А. Эйнштейннің салыстырмалы теориясы айқ ын дә лелдеп отыр.

Уақ ыт бірін бірі ауыстырып отыратын қ ұ былыстардың кезектесуі, ә рбір материалдық процесс – бір бағ ытта ө ткен болашақ қ а қ арай дамиды. Қ озғ алыс уақ ыттың мә ні, бірақ уақ ытты кең істіктен бө ліп алып қ арауғ а болмайды.

26. Шә кә рім философиясы. Қ азақ тың рухани мә дениеті мен зор ү лес қ осқ ан ойшылдардың бірі - Шә кә рім Қ ұ дайбердіұ лы. Шә кә рімнің философиялық кө зқ арасы - ұ лттық философияның қ алыптасуына зор ық палын тигізген қ ұ былыс. «Тү рік, қ ырғ ыз, қ азақ һ ә м хандар шежіресі», «Мұ сылмандық шарты», «Ү ш анық » аталатын ең бектерін, поэзиясын гуманистік жә не адамгершілік мұ раттарды, демократиялық ағ артушылық идеяларды уағ ыздағ ан мұ ра деп бағ алау керек. Шә кә рімнің философиялық ойларында ө зі ө мір сү рген дә уірдің қ оғ амдық кө ріністері, ақ ыл – ой ізденістері, талғ амды тұ жырымдары із қ алдырды. Ол қ азақ қ оғ амының рухани ө суіне кө мектесуді, жастарды ғ ылым – білім, ө нерге баулуды мұ рат тұ тты.
Ұ лы ойшыл, гуманистік қ айшылық қ а толы қ оғ амда ө мір сү рді. Шә кә рімнің дү ниеге, ө мірге, табиғ атқ а, сан – сала қ ұ былыс кө ріністерге, дінге кө зқ арастарында кейбір қ айшылық тар кездескенімен, ол ешқ ашан дінге берілген фанатик, барлығ ын жоқ қ а шығ артып пессимист болғ ан емес. Шә кә рім кө бінесе рационализмге, деизмге бейім болды. Бұ л философиялық бағ ыт бойынша дү ниені жаратушы бір кү ш бар дегенді мойындау, оның дә лелі табиғ аттың жарасымдылығ ы, қ озғ алысы, ө мірде ақ иқ ат, шындық, білім – ғ ылым, ақ ыл мен сезім дамуы арқ ылы іске асатынын, адамның болмысты танып білуі адам ө зін - ө зі жетілдіру арқ ылы жү зеге асатынын тү сінуге болды.
Шә кә рімнің лирикалық шығ армаларының басты бір ерекшелігі ойшыл, философ болуына байланысты. Оның лирикасында кө ң іл кү йі, ішкі сезім ә серлері, махаббат тақ ырыбы да елеулі орын алғ ан. Алайда, Шә кә рім лирикасында сыршылдық тан ойшылдық басым, философиялық сарын кү шті. Шә кә рімнің ойшылдығ ының, ақ ындығ ына тә н фә лсафашылдығ ының сыры не десек, бұ л алдымен, ә рине оның ойының керемет логикалық қ уаттылығ ынан туғ ан. Сонымен қ атар ол кө п ізденіп, ө те кө п оқ ығ ан. Қ азақ тың белгілі ақ ын, жыршы – жырауларымен қ атар арғ ы – бергі тү рік ақ ындарының, шайырларының, араб, парсы, орыс жә не Батыс ақ ындарының шығ армаларын ө те жақ сы білген. Тарих, философия, дінтану, психология, шығ ыстану, тү ріктану, салаларындағ ы тү рік тіліндегі, орыс тіліндегі, араб тіліндегі ғ ылыми ең бектерді ұ зақ жылдар жалық пай оқ ып, қ ыруар мағ лұ мат жиғ ан, жан – жақ ты энциклопедиялық білімі бар ғ ұ лама оқ ымысты, дана адам болғ ан.
Шә кә рім қ азақ поэзиясында философиялық лириканың бұ рын ө ріс алмағ ан жаң а тү рлерін қ алыптастырып, бұ л салада ү лкен жаң алық тапты. Ойшыл ақ ын адамның ақ ыл парасатына айрық ша зор мә н береді. Ол адамның сезу, сезіну, дү ние болмысты, ө мір қ ұ былыстарын сезім арқ ылы қ абылдау, ә серленгіштік қ абілет пен не нә рсенің болсын ішкі сырын кө зге кө рінбейтін, қ олмен ұ стауғ а келмейтін нә рселердің қ асиет – сипаттарын, оймен, ақ ылмен, логиканың кү шімен танып – білу қ абілетінің арасын ажыратып, болмыстың, дү ниетану мен моральдың негізгі ақ ылы деп санайды. Ақ ыл, парасатты ақ ыл қ андай да нә рсені, қ ұ былысты дұ рыс тү сініп бағ алауғ а, ақ –қ араны айыра білуге мү мкіндік береді. Сондық тан, «ақ ылмен сыналмағ ан іс болдырмау» деп тү йіндейді.
Дү ниетанымның, ғ ылымның да негізгі тірегі - ақ ыл–ой, ойлау қ абілеттілігінің қ уаттылығ ы, ой – тұ жырымдарының логикалық қ исындылығ ы деп санайды. Бар ғ ылымның тү п атасы – таза ақ ыл мен ойлану.
Шә кә рім ойлау, ойлану деген ұ ғ ымғ а ү лкен мә н береді, оны ө мір – болмыстың, дү ниенің ғ ажап сырларына терең бойлау, не нә рсені болсын ақ ылмен сынап, ұ ғ ып – тү сіну мағ ынасында алып қ арайды.
Шә кә рімнің дү ниенің, жаратылыстың қ озғ аушы кү ші, адам ө мірінің, тіршіліктің мә ні мен сыры, жан мен тә н секілді мә селелерді ғ ылыми ұ ғ ым тү сініктермен ұ штастыра толғ айтын философиялық ө лең дері ө з алдына бір тақ ырыптық арна болып қ алыптасты.

27. Томизм – Ф. Аквинскийдің философиялық ілімі.

Фома Аквинский Қ ұ дай тұ рмысының бес негізін ұ сынды: 1) қ озғ алыс қ озғ алыссыз бірінші қ озғ аушының бастауы; 2) себептілік пен зерттеу тізбегі мә ң гі болуы мү мкін емес – яғ ни, бірінші сепептілікті анық тау қ ажет; 3) ө мірде кездейсоқ тық басты бола алмайды, қ андайда бір қ ажеттілік болуы қ ажет; 4) барлық заттар ө з ерекшеліктерімен ө згешеленеді, бірақ бә рінен жоғ арғ ы бір зат болуы қ ажет; 5) ө мірдегі жалпылық Қ ұ дайды бастау негізінде қ арастырады.
Мұ нда Фома Аквинский Аристотельдің себептілік тұ жырымдамасын қ олданғ ан, қ озғ алыс жә не жалпы себептілік туралы айтқ ан. Қ ажеттілік туралы ү шінші аргумент себептілікке негізделеді, ал Фома Аквинскидің барлық жү йесі негізделген тө ртінші аргументте иерархия себептілігі жатыр.
Августинмен келісіп, ә улие Фома жамандық ты нақ ты емес деп хабарлайды. Қ ұ дай ө ндірген тұ рмыс байлық, ал адамның еркіндігіне негізделу жамандық. Яғ ни, ө негелік мақ саты Қ ұ дайғ а бағ ытталу, ал рахат оның жетілуінде болады. Қ ұ дай байлығ ы – жақ сылық тың қ ажетті жағ дайы. Бірақ, Августинғ а қ арағ анда, Фома іс-ә рекеттің моральді бейнесі қ орғ аушылық қ а ә келеді деп санады.
Адамда Қ ұ дай ұ ят ретінде бейнеленген. Қ андай ұ қ сас тү сініктер бү кіл тарихтан ө туде: Сократтағ ы шайтан, стоиктардағ ы данышпандар, христиандағ ы Қ ұ дай.
Аристотельге сү йене Аквинат жақ сылық ты саналы жә не ә ділетті деп бө лді, бірақ хрестианин ретінде сенімділіктіде қ осты – сенім, дін, махаббат оларды ең жоғ ары деп санады.
«Схоластика ө з-ө зін нақ ты білімдегі кемшіліктері ү шін логикалық қ алыптасуларды таң дау кезіндегі ойшылдығ ымен мә ртебеледі жә не де атақ ты механикалық комбинация арқ ылы, логикалық процесстермен жаң а танымдар жасаса болады деп бекітті».
Схолостикағ а қ арсы мистикалық бағ ыт дами бастады. Атақ ты неміс мистигі Майстер Экхарт (1250-1329) Фома Аквинский ғ ылымының ә серінде болуына қ армастан, ө ліміне екі жыл қ алғ анда Кельндегі діни соттан қ аша алғ ан жоқ. Оның кө з қ арасына сә йкес, барлық шындық толық тығ ы жан терең дігінде пайда болады жә не оғ ан сыртқ ы орта арқ ылы емес дінге сенім арқ ылы келеді. Мұ нда адам микрокосм емес, Қ ұ дай секілді микротеос болып келеді. «Қ ұ дай біздің жанымызды жарық тандырады » деген мистика Гегель тартылуда. Бұ л идеалистикалық пантеизм жә не ол неміс мистикасының негізі. Қ ұ дай сиқ ырлы бір сезіммен толық тырылады жә не де ешбір анық тамағ а берілмейді. Экхарттың қ ұ дайғ а сенімін ежелгі ү нділердің Бірлігімен, ежелгі қ ытайлардың даосымен, ежелгі гректердің Тұ рмысымен сә йкестендірсе болады. Бұ л негізден бас тарту кү нә болып келеді. Кунә нің жою қ ұ дай сеніміне қ айтып оралу деген сө з. Діни сенім сыртқ а іс-ә рекеттерден байқ алуы қ ажет. Діни догматтарды Экхарт қ ұ дай шындығ ының сезім бейнесі деп тү сінді. Экхарт бойынша, ө мір мақ саты – қ ұ дайғ а сенім, жанның қ ұ дайғ а қ осылуы. Реформация европалық Қ айта ө рлеудің қ ұ рамдас бө лігі жә не қ арсылық этикасының қ ұ растырушысы.
ХІV ғ асырда схолостикада философия мен ғ ылыми білімді теологиядан босатуғ а бағ ытталғ ан ағ ын пайда болды. Мұ нда Дунс Скоттың (1266-1308) ғ ылымды ө з алдына жекешеленуін қ амтамасыз ету мү мкіндігін, Роджер Бэконның (1214-1294) орта ғ асырдағ ы алғ ашқ ы табиғ аттың эмперикалық танымдылығ ы туралы сө зін, сонымен қ атар Уильям Оккамның (1300-1349) номинализм бө лімін жатқ ызсақ болады. Философия біртіндеп діни сенімділіктен алшақ тай бастады.
Схоластика дә уіріндегі философияның мә селелері діни тапсырмалардан шық ты, бірақ уақ ыт ө ткен сайын діни қ ораптағ ы философиялық мә селелер шығ а бастады. Осылардың бірі – нақ ты ой барының дә лелі антикағ а келіп тақ алуда. Осығ ан байланысты орта ғ асыр философтары реалистер мен номиналистерге бө лінді. Орта ғ асырда ой адамғ а байланыссыз заттардың ө зінде пайда болады немесе универсалий деп аталатын пікірді жақ тағ ан реалистер мен ой адамның миында қ алыптасады деген номиналистер арасында айтыс туындады. Бұ л айтыс антика негізінен шығ ып, Жаң а заманның объективті жә не субъективті идеалистерінің айтысына айналды.
Реалистер мен номиналистер арасындағ ы айтыс схоластиканың негізгі тапсырмасын шешуге алып келді, яғ ни діни сенімді нақ тылау жә не қ ұ дай тұ рмысын дә лелдеу. Бұ л қ адам сә тсіздікке ұ шырады, номиналистердің патристика кезең індегі Қ ұ дайғ а мистикалық табиғ и сенімнің жоқ деген ойы, діни сенім мен ойды тең естіру мү мкіндігін болдырмады. Сонымен қ атар номинализм Қ ұ дайғ а деген сенімнің негізін жойып, философияны діни сенімнен босаты.
Орта ғ асыр шеніндегі басты доктарина христианства болды. Бірақ уақ ыт ө те оның дең гейі тө мендей бастады. Бұ ғ ан католиктағ ы жаң ашылдық себеп болды, ө йткені индульгенция шығ арылу халық тың қ арсы шығ уына ә келді, діни сенуші оны сатып алғ аннан кейін ө з кунә сінан айырылғ ан деп саналды. Иезуит ордені еретиктер мен инакоойлаушыларындағ ы гонениямен атақ ты болды, ал инквизиция қ атаң шарттарымен қ орқ ыныш туғ ызды, ол қ инаудан басталып, отқ а жағ умен аяқ талды.

28. Инь жә не янь ұ ғ ымдарының мә ні.

“Инь” мен “Ян” екеуінің дуализмі мен ө зара ә сері бү кіл ә лемдік қ ұ былыстардың мә нін айқ ындайды. Мұ ндай қ ызметті олар адамның ө мірі мен парасатты іс-ә рә кетіне де, таным процесіне де байланысты атқ арады. Инь жә не ян бү кіл ә лемдік хаосты реттеуші бастау болып табылады. Инь, ян ілімін Ұ лы жалпы заң деп атайды. Ауысу, ө згеру жә не толық тыру қ ұ былыстары инь мен янның ө зара қ атынасқ а тү суі нә тижесінде жү зеге асып жатады. Инь, ян ұ ғ ымдары жаhандағ ының бә рі екі қ арама-қ арсы жақ тардан қ ұ ралғ анын бейнелейді, шексіз екі қ арама-қ арсы жақ тар бар. Дү ние шексіз, инь, ян бір-бірінсіз ө мір сү рмейді.

Инь мен янның ө зара байланыстарын, қ атынастарын, мызғ ылмас бірлігін тайцзы (ұ лы шек) ұ ғ ымы кө рсетеді. Ол графикалық тү рде монема арқ ылы кө рініс табады. Аталмыш монеманың мағ ынасын былай сипаттауғ а болады:

1. Шең бер шексіз ә лемнің символы болып табылады.

2. Қ ара (инь) мен ақ (ян) ә лемнің екі қ арама-қ арсы жақ тарын білдіреді.

3. Инь мен ян мызғ ымас бірлікті қ ұ райды: ә р янда аз мө лшерде инь болады, ә р иньде аз мө лшерде ян болады.

4. Ян ө з шегіне жетіп иньғ а ө теді, ал инь ө з шегіне жетіп янғ а ө теді.

Сонымен, ежелгі қ ытай философиясындағ ы инь мен ян туралы ілім ә лемнің бірлігін, дуализмін жә не ұ дайы ө згерістерде болатындығ ын бейнелейді.

29. Ислам философиясындағ ы «эманация» ұ ғ ымының мә ні.

Ислам Философиясы – ислам ө ркениетіне тә н рухани жә не тә жірибелік дү ниетаным жү йесі. Ислам ө ркениеті мен оның философиясы дә стү рлерінің қ алыптасып, дамуындағ ы арабтармен қ атар ө зге де тү рлі халық тар мә дениетінің елеулі ү лесі мен атқ арғ ан рө ліне байланысты бұ л қ ұ былысқ а анық тама беру кезінде тү рлі ә дебиеттерде “араб тілді философия”, “араб-мұ сылман философиясы”, “араб философиясы”, “исламдық шығ ыс философиясы” деген тә різді атаулар жиі қ олданылады. Ислам ө ркениетінің ө зіндік сипаты жә не айрық ша ерекшелігі – ислам дінімен тікелей байланысты. Ислам философиясы мұ сылмандардың қ асиетті кітабы – Қ ұ ранда тұ жырымдалатын “дү ниені қ абылдау” ауқ ымында қ алыптаса келіп, ислам ө ркениетінің жалпы мә н-мазмұ нын бейнелейді. Ислам философиясының даму кезең і ү шке бө лінеді:

· Ислам философиясының классикалық кезең і (8 – 15 ғ асырлар);

· кейінгі (15 – 19 ғ асырлар)

· қ азіргі заман (19 ғ асыр – 20 ғ асырлардың 2-жартысы).

Кең естік кезең тұ сындағ ы қ азақ стандық философияда Ислам философиясы. ретінде “мұ сылмандық ренессанс” (“шығ ыс ренессансы”) деген атқ а ие болғ ан ислам мә дениетінің классик. даму кезең іне тә н шығ ыс немесе араб тілді перипатетизм (жаң а аристотельшілдік) танылды. Кө рнекті орта ғ асыр ойшылдары Ә бу Наср ә л-Фараби, Ә бу-л-Уә лид Мұ хаммед ибн Сина, Ә бу Ә ли ибн Рушд жә не т. б. ұ станғ ан перипатетизм ислам ө ркениетінің талаптары мен ізденістеріне сай келетін кө не филос. дә стү рді мирас ете отырып, орта ғ асырлық Батыс Еуропа ғ алымдарының философиясы ой-пікірлеріне ық пал етті. Сондай-ақ, қ айта ө рлеу дә уірі мен жаң а заман философиясына ө з ә серін тигізді. Ислам философиясы-нда перипатетикалық бағ ыттан ө зге кә лам, сопылық, исмаилшылдық, т. б. қ алыптасқ ан дә стү рлердің ә рқ айсысының ө з тарихы бар. Олардың кейбірі (мысалы, исмаилшылдық пен сопылық ) ө з ық палын кү ні бү гінге дейін жойғ ан жоқ. Енді біреулері (мысалы, кә лам) ислам ә лемінің ә р тү кпірінде қ азір де ө зінің гү лдену дә уіріндегіден аз ық пал етпейді, ү шіншілері белгілі бір даму сатыларынан ө те келе, қ азіргі заманның діни-идеол. жү йелерінің қ ұ рамына енді, я болмаса сопылық идеялармен ұ штаса отырып, қ азіргі заманғ ы кө рнекті ислам ғ алымдарының ой-пікірлерінен орын алып келеді. Ислам философиясы. дін (ислам), қ ұ қ ық (фикї) жә не теориялық ғ ылымдармен тығ ыз байланыста қ алыптасып, дамыды. Олардың қ ұ рамына жаратылыстану, медицина, математика, филология (грамматикадан бастап риторика мен поэтикағ а дейін қ амтитын тіл туралы ғ ыл. білімдер жинағ ы), практикалық ғ ылымдар (этика, саясат) енеді. Ислам философиясының айрық ша ерекшелігі – оның пікірталастық сипаты. Ә уел бастан сұ хбаттық филос. дискурсқ а баруына, оның жалпығ а бірдей міндетті қ ағ идадан азаттығ ы тү рткі болды. Эманация. Неоплатондық тар жасампаздық ты мә нді ашуы ретінде эманации ұ ғ ымында негідеген. Қ ұ дай дү ниені ө зінен тудыра отырып, дү ниеге ауысуы. Эманация ( кө не лат. emanatio ағ у, шығ у(истечение)) бір нә рседен екінші нә рсенің шығ уын тү сіндіретін философиялық ұ ғ ым. Оның кө мегімен субстанцияның ө зінің атрибуттары мен модустарында кө рінуін, сонымен бірге мә ннің қ ұ былысқ а ауысуын тү сіндіреді.

30. Экзистенциализм философиясы.

Экзистенциализм (лат. eksіstentіa – ө мір сү ру) – адам ө мірінің мә ні, оның тұ лғ алық болмысы жайлы батыс философиясындағ ы иррационалистік бағ ыт. Адамның ө зіндік Менін тануы ө мір мен ө лімнің мә ні, еркіндіктің мағ ынасы, адамгершілік, рахымдылық, сұ лулық, ә ділеттілік пен ақ иқ ат, адамның дү ниеге келудегі мақ саты, қ оғ амдағ ы орны сияқ ты кө птеген филос. мә селелердің шешімін табуғ а итермелейді. Экзистенциализм бағ ыты ө кілдерінің кө зқ арасы бойынша: ө зіндік Менін тү йсіну жә не ө згемен санасу адамды саналы ә рекетке жетелейді. Ө згенің бостандығ ына қ ол сұ қ қ ан жағ дайда бостандық тың қ адірін білетін адамның ар-ожданы бас кө теруге тиісті. Қ оғ ам егер осындай еркін тұ лғ алардан қ ұ ралса, онда ү йлесімді, шығ армашылық байланыстағ ы, бірін-бірі тү сінетін, ә рқ айсысы ө з қ ұ қ ығ ын білуімен қ атар, ө з міндеті мен жауапкершілігін толық сезінетін толық қ анды қ ауымғ а айналады деп білді. Экзистенциализм философиялық бағ ыт ретінде 20 ғ асырда қ алыптасты. Ол адамгершілік қ ұ ндылық тар кү нделікті тұ тынушылық қ ажеттіліктердің тасасында қ алғ ан, техногенді, индустриалды, қ атыгез қ оғ амғ а қ арсылық ретінде туындады. Ғ аламдық дағ дарыстар мен соғ ыстар жә не тө ніп келе жатқ ан экологиялық апат адамгершілік қ ұ ндылық тардың қ ұ лдырауына, адамның ө з қ олымен жасалғ ан бірақ, ө зіне жат дү ниесінде адамның ө мірінің мә ні мен болмысы жайлы сұ рақ тар неғ ұ рлым шиеленісе тү седі. Адамгершілік қ ұ ндылық тарғ а бет бұ ру бұ л бағ ыттың басты ерекшелігі. Экзистенциализмның негізгі ө кілдері: М. Хайдаггер, К. Ясперс, Н. А. Бердияев, Ж. П. Сартр, Г. Марсель, А. Камю, сондай-ақ олардың идеялық қ олдаушылары: Августин, Ф. Шеллинг, С. Кьеркогор, А. Шопенгауэр, Ф. М. Достаевский, Ф. Ницше. Экзистенциализм еуразиялық ә дебиеттің, театрдың, басқ а да ө нер салаларының дамуына ық пал етті. Қ орқ ынышқ а байланысты кө птеген шығ армалар туындап, оны жең у, адамгершілік қ ұ ндылық тарды адам тіршілігінің баянсыздығ ы тұ рғ ысынан қ арастыру басты тақ ырыпқ а айналды.

31. Философиядағ ы негізгі бағ ыттар: материализм, идеализм, реализм.

Материализм - материя мен сана қ атынасында бірінші материя пайда болады деп есептейтін философиялық бағ ыт.

Материализм - материя, табиғ ат, болмыс алғ ышқ ы, ал сана, рух, ой - материяның қ асиеті болғ андық тан туынды деп санайтын, идеализмге тү бірінен қ арама-қ арсы ғ ылыми-философиялық бағ ыт.

Материалисттік ілім бойынша дү ние, табиғ ат мә ң гілік, ол жаралмайды да, уақ ыт пен кең істікте шексіз-шетсіз ө мір сү реді. Материализм адам санасын, ойын сыртқ ы дү ниенің бейнесі деп қ арастырып, дү ниені танып білуге болатынын дә лелдейді. Философия тарихы - бірі-біріне қ арама-қ арсы екі бағ ыттың - Материализм мен идеализмнің кү рес тарихы.

Тарихы

Ілімнің тарихи дамуының барысында Материализмнің 3 тү рі айқ ындалады:

· антикалық Материализм,

· метафизикалық механисттік Материализм,

· диалектикалық материализм.

Материализмнің алғ ашқ ы басты формасы ( антикалық Материализм ) ертеде Қ ытайда, Ү ндістанда, Грекияда қ ұ лдық қ оғ ам тұ сында ғ ылыми білімдердің ә лі дами қ оймағ ан шағ ында қ ұ л иеленушілердің прогрессивті топтарының дү ниеге кө зқ арасы ретінде пайда болғ ан. Ежелгі философтар (Лао Цзы, Ян Чжу, Ван Чун - Қ ытайда, локоята мектебі - Ү ндістанда, Фалес, Гераклит, Анаксагор, Демокрит, Эпикур - Грекияда) материалисттік кө зқ арасты ұ стағ анымен, ө з қ ағ идаларын ғ ылыми дә лелдеуге, негіздеуге мү мкіндік болмағ ан. Табиғ атты еш қ оспасыз ө з қ алпында қ арайтын Материалисттік кө зқ арас олар ү шін дә лелдеуді керек қ ылмайтын, ө зінен-ө зі тү сінікті ақ иқ ат болды. Олар сонымен қ атар табиғ атты мә ң гілік ө згерісте, дамуда деп стихиялық диалектика тұ рғ ысында қ арағ ан. Алайда табиғ атқ а тә н жалпй байланыс терең дә лелденбеген, талданбағ ан. Қ оғ амды тү сінуде идеалисттік тұ рғ ыдан аспағ ан. Ежелгі материалисттер сол тарихи жағ дайда материя мен сананың ара-қ атынасын толық тү сінбей, материя мен сананың сапалық ерекшеліктерін аша ламағ ан.

Идеализм - материя мен сана жағ дайында бірінші болып сана (идея, рух) пайда болады деп есептейтін философиялық бағ ыт.

Реализм ^[1] (лат. relіs — заттылық, шындық ) — ә дебиет пен ө нерде ө мір қ ұ былыстарын шынайы қ алпында, нақ тылық белгілерін сақ тай отырып, жинақ тап бейнелейтін кө ркемдік ә діс. Реализм ә дісі ө мір қ ұ былыстарын, маң ызды қ оғ амдық мә селелерді, кү нделікті тұ рмыстағ ы сан алуан жайттарды мейлінше кең қ амтып, ә леум. қ айшылық тарды, адам бейнесін терең ашып кө рсетуді мақ сат тұ тады. Реализмнің ө мір шындығ ын бейнелеудегі ә дісі, стильдік формасы алуан тү рлі.
Романтизм ә дісі кө біне сирек кездесетін ерекше жағ дайларғ а кө ң іл аударса, Реализм айналадағ ы нақ тылы ө мір қ ұ былыстарын толық кө рсетуді қ ажет етеді. Реализм болмыстың ең маң ызды сипатын сұ рыптап, кө ркем образ арқ ылы бейнелейді, ө мір шындығ ын анық кескіндейтін образдар жү йесін жасайды. Реализм ө мірде ү немі кездесетін нақ тылы жағ дайларды, адамның іс-ә рекеттерін бейнелеуді басты міндет санайды, дегенмен оғ ан алғ а ұ мтылушылық, алыс арманғ а, асқ ақ қ иялғ а бойұ рушылық мү лде жат деп тү сіну дұ рыс емес. Алайда реалистік ә дістің негізгі ерекшелігі — ө мірдегі типтік жағ дайларды кең інен қ амтып, қ ай қ ұ былыстың болсын даралық белгілерін де, жинақ талғ ан кө птеген қ ұ былыстарғ а ортақ сипаттарын да нанымды суреттеп, нағ ыз типтік дә режедегі кө ркем образдар, бейнелі тұ лғ алар жасау. Бейнелеу ө нерінде сыншыл Реализм 18 ғ -дан байқ алды. Суретшілер шығ армндағ ы қ арапайым адамдардың кү нделікті тіршілігіне ү ң ілу, жекелеген мінезге кө ң іл аудару, қ оғ амдағ ы кертартпа салт-сананы келемеждеу (Францияда Ж. Б. Шарден, Ж. Б. Грез; Англияда У. Хогарт; Германияда Д. Н. Ходовецкий) ағ артушылық идеяларының шартына бағ ындырылды. Реализм ә дістерін қ алыптастыруда Ф. Гойя шығ арм. ерекше орын алды. Ол ө з ең бектерінде тө ң іректі қ оршағ ан дү ниенің жанды поэзиясын қ алай ашса, ә леум. қ айшылық ты аяусыз талдауда соншалық ты батыл қ адам жасады. 18 ғ. мен 19 ғ -дың алғ ашқ ы бө лігінде, романтизмнің қ алыптасу кезінде бейнелеу ө нері (портрет, тұ рмыстық жанр мен табиғ ат кө рінісі саласында) Реализмге бет бұ рды.

32. Ибн-Сина философиясы.

ИБН СИНА, ОНЫҢ Ө МІРІ, ФИЛОСОФИЯ.
Ә бу Ә ли Ибн Сина (980-1037ж. ) Афшаны (Ө збекстан жері) деген жерде дү ниеге келіп, Бұ харада ө мір сү рген. Ол ө зінің заманындағ ы барлық ғ ылымдарды: грамматикадан бастап, заң тану іліміне дейін 12 ғ ылымды игергендіктен Хамадандағ ы (Иран) Ибн Сина басына қ ойылғ ан ескерткіштің 12 бағ анасы бар. Ө зіндік энциклопедиялық білімі, философиялық кө зқ арасы болғ ан ойшыл. Кейін ол бір атақ ты дә рігердің қ олдауымен медицина саласын жете оқ ып, оны ө зінің негізгі кә сіби жұ мысы еткен. Сол кездегі Бұ хар ә міршісін емдегені ү шін оғ ан сыйлық ретінде Бұ хараның атақ ты кітапханасына баруғ а рұ қ сат берген. Ол заманда бұ л дү ниежү зінде ең ірі кітап қ оры, ең бай кітапханалардың бірі болып есептелінетін. Сол жерде білімін жетілдіріп одан ә рі терең детеді.

1002 жылы ол кө рші Хорезм патшалығ ының астанасы Ү ргеніш қ аласына ауысады. Ол кезде (ІХ-Х ғ. ғ. ) Орта Азияда ғ ылымның, мә дениеттің дамуы жоғ ары дең гейде болғ ан, себебі, Батыс Еуропадағ ыдай діннің ә сері Орта Азияғ а кейінірек XI ғ. басталады, бұ ғ ан дейін ғ ылыми ұ ғ ымның қ алыпта-суына діни басшылық кө п кедергі жасамағ ан. Сондық тан да Ибн Сина ғ алым ретінде қ алыптасуы, ө суі Орта Азияның мә дениетінің, экономикасының зор дамығ ан кезең іне келеді. Хорезмде 15 жыл ө мір сү рген, осы жерде ол атақ ты математик, астроном, географ, минеролог, этнограф, тарихшы Ә л-Бирунимен танысады.

Ә йгілі орыстың медицина зерттеушісі Б. Д. Петров ол жайлы былай деп жазады: «Орта ғ асырларда онымен білімі, таланттылығ ы, ең бекке талпынысы жә не шығ армашылық қ орытындылары бойынша ешкімді салыстыруғ а болмайды». Клиницист Ибн Синағ а болмысқ а философиялық тұ рғ ыдан философиялық кө зқ араспен, оймен қ арағ ан тә н. Оның даналығ ын мойындамайтын зерттеушілердің ө зі оның ой-тү йіндерінің логикалық тұ рғ ыдан пайда болғ андығ ын жә не дұ рыстығ ын атап ө теді. Ибн Синаның «Данишнаме» («Білім кітабы») ең бегінің бір бө лімінде сапа мен сандық категорияғ а мысал ретінде ауру мен денсаулық ты атап ө ткен. Оның медицинағ а деген кө зқ арасын табиғ атқ а деген кө зқ арасын білгеннен кейін ғ ана айқ ын айта аламыз. Хорезмде Ибн Синаның қ оғ амдық -саяси кө зқ арасы, дү ниетаным ұ ғ ымы қ алыптасты. Хорезмде тұ рғ ан жылдары ол ө зінің ең атақ ты ең бегі «Китэб эш-Шифа» (Емдеу кітабы) жә не «Ә л-Канү н фиттыб» (Дә рігерлік ғ ылым каноны) атты кітаптарын шығ арады жә не ғ ылымның басқ а салаларынан да ең бектерін жазады. Бұ л шығ армалары Ибн-Синаны дү ниежү зіне белгілі етеді, атағ ын шығ арады. Ол энциклопедиялық білімі бар ғ алым ретінде барлық жерде белгілі болады. Бірақ 1017 жылы Ибн Сина Хорезмнен қ ашып кетуге мә жбү р болады, себебі ол ө зінің элеуметтік-саяси кө зқ арасы ү шін қ удаланады. Соң ғ ы жылдары ол Иранда тұ рады, онда да бірнеше ғ ылыми ең бектер жазады. 1037 жылы Иранда Хамадан деген жерде қ айтыс болып сол жерде жерленеді. Осы уақ ытқ а дейін оның басына қ ойылғ ан қ орғ аны сақ талғ ан.

33. И. Кант философиясындағ ы «ө зіндік зат» жә не «біз ү шін зат», «ноумен» жә не «феномен», «транцендентальды дү ние» ұ ғ ымдары.

Иммануел Кант, нем. Immanuel Kant, IPA: [I: manuə l kant] (1724 жылғ ы сә уірдің 22-сі – 1804 жылғ ы ақ панның 12-сі) — 18 ғ асырда Пруссия патшалығ ының Кенигсбергқ аласында тұ рғ ан неміс пә лсапашысы. Ол қ азіргі заман Еуропасының жә не Ағ арту дә уірінің ең ық палды ойшылдарының бірі болып саналады. Жалпы қ алыптасқ ан пікір бойынша, ол пә лсападағ ы Аристотельден кейінгі ең маң ызды тұ лғ а болып табылады.

Кант таным мә селелерін жаң аша қ ойды жә не жаң аша шешті. Ең алдымен ол таным процесінін аумағ ын, шекарасын анық тады: бұ л-субъект пен объектің ара - қ атынасы, ө зара ә рекеті. Субъект жә не объект жө нінде Кантқ а дейінгі таным теориясында ә ң гіме болмады: таным процесінде қ айдағ ы бір абстракты адам кайдағ ы бір абстракты дү ниені қ алай болса солай тануғ а тырысады. Кантқ а дейін тіпті философияда субъект жоғ алып кетті. Субъекті философияғ а енгізген Кант жә не оның ізбасары И. Г. Фихте болды. Адам мен сыртқ ы дү ниенің қ арым-қ атынасында бұ рынғ ы тү сінік бойынша, белсенді рө лді сыртқ ы дү ниедегі қ ұ былыстар атқ арады деп есептелді. Адам санасы, адам («субъект») сыртқ ы дү ниенің ә серін қ абылдаушы ғ ана. Сыртқ ы дү ниенің (Кант ілімінде «объектің ») ә серімен адам ол жө нінде мағ лұ маттар ала алады. Объектпен қ арым-қ атынас жасап, объект субъектіге ә сер еткенше адам санасында ешқ андай мә лімет жоқ («таза тақ та»). Кант осы тү сінікті қ атал сынады. Оның ойынша. объект субъектіге тә уелді: объекті анық тайтын, объект ретінде қ арастыратын субъект. Субъект болмаса объект жоқ. Таным процесі, - деп атап кө рсетеді неміс философы, жай пайымдау, бейнелеу емес, белсенді ә рекет. Сананың, ойлаудың, танымның, субъектің белсенділігі, жасампаздығ ы жө ніндегі идея, сө йтіп, Канттаң бастау алады. Адам кез келген объектіні тани бермейді, ө зіне қ ажет, ө зін қ ызық тырғ ан объектіні ғ ана таниды. Кант философияда алғ аш рет практика жө нінде мә селе қ ойып, практиканы адамның іс - ә рекетімен байланыстырып, танымның негізі практика болып табылатынын болжап білді.

Таным процесін жай бейнелеу деп тану жеткіліксіз екендігін ескерткенде Кант мына жә йтты естерімізге салып отыр: таным процесінде субъект объектіні сырттан жай бақ ылап қ оймайды, оның ішкі қ ұ рылымын, байланыстарын ашады, объектіні ө згертеді.

Кант «таным субъекті» жә не «таным объекті» деген ұ ғ ымдарды жаң аша қ арастырды. Таным субъекті - ө зімен ө зі ө мір сү ретін, дара адам, аралдағ ы Робинзон емес; Ол - басқ а адамдармен ә р алуан қ арым-қ атынаста болатын, ә леуметтік ортада тә рбиеленіп жетілген қ оғ ам ө кілі; таным субъекті — бү кіл қ оғ ам. Субъект бү кіл адамзат игілігіне — мә дениетіне, ғ ылымына, біліміне, техникасына арқ а сү йеді. Таным процесінде, ғ ылымда, философияда қ оғ ам алғ а тартқ ан мә селелер қ ойылып, шешімін табады. Таным объектін де Кант жаң аша тү сінеді: бұ л - бү кіл объективтік реалдылық емес, онымен субъект қ арым-қ атынас жасай алмайды. Объективтік дү ние - шексіз. Таным объекті сол шексіз дү ниенің бір жағ ы, бө лшегі (фрагменті) ғ ана. Сондық тан философиядағ ы дә стү рлі мә селе: «дү ние таныла ма? » деген мә селе - абстракты қ ойылғ ан мә селе. Ол жө ніндегі ә деттегі тү сінікте: «дү ние танылады» деген тұ жырым - абстракты. Дә ұ рысында - «дү ние таныла ма? » - деген сұ рақ қ а: - «Жок, танылмайды» - деп жауап беру орынды. Ә рине, Кант-ғ алым дү ниенің танылатынына кү мә н келтірмейді, бірақ дү ние шексіз болғ андық тан, ол ешкашан да бұ ратала танылмайды. Канттың кезінде де, одан кейінде де Кантты «агностик» деп айыптау Канттын ұ станымын тү сінбеуден туғ ан. Кант таным процесіне нақ ты, тарихи тұ рғ ыдан карауды талап етеді. Формальды тұ рғ ыдан «дү ние танылмайды» деген пікір агностицизмді білдіреді. Бірақ Канттың пікірі таным процесінін кү рделілігін, дү ниенің шексіздігін, ал субъект пен объектің тарихи, нақ ты кұ былыстар екендігін тү сінуден туғ ан.

Кант объективтік реалдылық ретіндегі шексіз дү ние мен белгілі бір кезең де таным объектіне айналғ ан нақ ты дү ниені (қ ұ былыстарды) ажыратады. Алғ ашқ ысын «ө зіндік зат» деп атайды; ол жө нінде біздің санамызда нақ ты тү сінік жоқ, біз онымен қ арым-қ атынасқ а енген жоқ пыз. Сондық тан ол дү ние танылмайды. Ал объект - бұ л «біздік зат», бізді қ ызық тырғ ан, біз танығ ымыз келетін дү ние. Объект, сө з жоқ, ерте ме, кеш пе танылады. «Ө зіндік зат» та, дейді Ленин, бү гін танылмағ анмен кейін бара-бара танылады, «біздік затқ а» айналады. Болашақ та қ ойылатын осындай сұ рақ тарғ а жауап ретінде Кант мынаны ескертеді: таным объектері ү немі ө згеріп, кү рделеніп отырады, жаң а объектер пайда болады, бірақ қ ай кезде де ә лі таным объектіне айналмағ ан, сондық тан танылмағ ан «ө зіндік заттар» болады.

Кант философияда тұ ң ғ ыш рет таным ерекшелігі жө ніндегі мә селені қ ойды. Нақ ты таным процесіне кіріспестен бұ рын, дейді Кант, «таным дегеніміз не? », «таным қ алай жү зеге асады? », «танитын кім жә не танылатын не? », «танымның шегі бар ма? » деген сияқ ты мә селелерді шешіп алу керек. Таным процесімен барлық ғ ылымдар айналысады, бірақ жаң ағ ыдай мә селелерді шешу тек философияның ғ ана қ олынан келеді. Ө йткені, философияны таным нә тижесі ғ ана қ ызық тырмайды, сол нә тижеге, яғ ни объект жө ніндегі ақ иқ ат білімге апаратын жол да қ ызық тырады. Философияның гносеологиялық тұ жырымдары басқ а ғ ылымдар ү шін методологиялық нұ сқ ау болып табылады. Сонымен, философия, Канттың ойынша, нақ ты таным процесінен тыс, оғ ан дейін таным жайын, мү мкіндігін анық тап алуы керек. Ұ стазының бұ л идеясын кейін Гегель келеке кылады: «Кант бұ л арада суғ а тү спей тұ рып, суда жү зуді ү йренбек болғ ан схоластка ұ қ сап кеткен» - дейді. Гегель сө зінің де жаны бар: суда жү зуді ү йрену ү шін суғ а тү су керек, ә лденеше рет батып шығ у керек. Сол сияқ ты танымның мә ні, мү мкіндігі таным процесінде ғ ана анық талады. Оғ ан дейін оны қ алай білесің?

Сонымен бірге Канттың ойында да терең мағ ына жатыр: танымның ө зіндік ерекшеліктері бар, таным жайын объект арқ ылы да, субъект арқ ылы да тиянақ ты біліп алу мү мкін емес. Адамғ а салсаң, ол бә рін де танып білгісі келеді, ал бұ л мү мкін емес. Кантқ а дейінгі материалистер танымды сыртқ ы дү ниедегі заттардың айнадағ ыдай бейнесі деп танып, таным жайын сыртқ ы дү ние арқ ылы тү сіндірмек болды. Мұ ндай ә рекеттен бірақ ештең е шық пады. Субъективтік идеалистер, керісінше, таным процесін субъектің іс-ә рекеті деп, ал субъекті «Менге», ойлауғ а, санағ а тең еп, таным мә нін субъект арқ ылы тү сіндіруге тырысты. Бұ дан да нә тиже шық пады. Таным кү рделі кұ былыс болып шық ты.

Кант ілімінде осы кезге дейін мә нін жоймағ ан қ ұ нды идеялар жетерлік. Мына бір идеяғ а назар аударып кө рейік: адам кімге, неге болса да қ ұ рал болмауы керек; керісінше, ө зіне де, басқ ағ а да, қ оғ амғ а да мақ сат болғ андай дә режеге жетуі керек^[6]. Нағ ыз гуманистік, адами идея! Ө кінішке орай, бұ л идея ә лі де еш елде, еш жерде жү зеге аса қ ойғ ан жоқ. Барлық жерде адам ө зін де, басқ аларды да қ ұ рал ретінде пайдаланып келеді жә не басқ ағ а да, қ оғ амғ а да ө зін қ ұ рал етіп пайдалануғ а мү мкіндік беріп келеді.

Бұ рынғ ы кең ес кеністігінде соң ғ ы кезге дейін Кантты дұ рыс тү сініп, орынды бағ алау деген болғ ан жоқ. Кең ес философтары, маркстік-лениндік философияның ө кілдері Канттың алдында ү лкен қ арыздар. Ол жө нінде сө з бола қ алса, еститініміз бір сарын еді: Кант - агностик, Кант - субъективтік идеалист, Кант - дуалист т. т.; Кант танымның ө рісін тарылтып жіберді; тұ тас дү ниені танылатын затқ а жә не танылмайтын затқ а бө ліп тастады; мә н мен қ ұ былыстың арасына ө тпестей шек қ ойды; Кант білімнің, ұ ғ ымнын субъект пен объектің ә р алуан қ арым-қ атынасынан, тә жірибеден туғ анын кө ре тұ ра, априоризмге бой ұ рды, яғ ни, тә жірибеден тыс, тә жірибеден бұ рын пайда болатын білім бар деген пікірге келді; материализм мен идеализмнің арасында ауытқ ып, дә йексіздік танытқ анмен, Кант негізінде субъективтік идеализмді жақ тайды деген сияқ ты алып-қ ашпа пікірлер келтірілетін еді.

34. Т. Гоббс философиясындағ ы адам жә не мемлекет мә селелері