24. Таным теориясы (гносеология), теория, метатеория ұғымдары

Гносеология гректің гносис - таным, логос - ілім деген сө здерінен шық қ ан. Шетелдік ә дебиетте бұ л терминмен қ атар эпистемология грекше епистема - білім деген сө з термині қ олданылады. Бұ л терминмен ә детте олар ғ ылыми таным теориясы дегенді білдіреді. Таным - адам санасын дамытудың негізі болып табылады.

Таным процесінің заң дылық тарын зерттеуде таным теориясы деп атайды. Философия негізгі мә селесін дұ рыс немесе бұ рыс шешуге байланысты екі тү рлі таным теориясы (материалистік жә не идеалистік) қ алыптасты. Сонымен бірге адамның дү ниені танып - білу мү мкіндігін жоқ қ а шығ аратын бағ ытты - агностицизм деп атайды.

Танымның субъектісі деп тарихи нақ тылы қ оғ амды, сонымен бірге топтар, ә леуметтік топтар мен жеке адамдарды айтуғ а болады. Субъект ө з табиғ атын қ ызметінде таным объектісі ретінде қ арай алады. Танымның объектісі ретінде табиғ атты, қ оғ амды жә не қ оғ амдық қ атынастарды атау қ ажет. Олар таным объектісіне субъектінің ө ндірістің, ә леуметтік жә не ғ ылыми қ ызметі арқ ылы айналады. Осыдан келіп, объект - субъект, субъект - объект қ атынастарының таным процесіне алатын орны, жалпы практикалық табиғ атын, даму процесін қ арастыруда ролі ерекше екенін кө реміз.

Таным процесінің диалектикасы белгілі бір тарихи дә уірде ө ндірістің, ғ ылымның даму дә режесінен білімдеріміздің шағ ындығ ы мен мә ң гі дами беретін объективтік шындық тың шексіз кү рделілігінің, ұ шан-тең із кө птігінің арасындағ ы қ айшылық тан кө рінеді. Бұ л қ айшылық біздің білімдерімізді кең ейтетін, терең дететін жә не анық тап отыратын ғ ылымның ү сті - ү стіне жаң а табыстарғ а жетуі формасында ү немі шешіліп, жең іп алынып отырады, бірақ ешқ ашан да толық жоғ алып кетпейді. Мұ ны танымның субъектісі мен объектісі арасындағ ы шешуші қ айшылық дейді. Ол ү немі практика негізінде шешіліп, онан басқ а формада қ айта пайда болып отырады.

Сондай - ақ таным процесінің диалектикасы адамның танып білуінің субъективтік формасы мен объективтік мазмұ ны арасындағ ы бірлік пен қ айшылық тан да айқ ын кө рінеді. Біздің тү йсіктеріміз, қ абылдауларымыз, тү сініктеріміз жә не ұ ғ ымдарымыз бен теорияларымыз - бұ лар объективтік дү ниенің субъективтік образдары, практикалық қ ызметтің формалары.

Айналадағ ы дү ниені тану - кү рделі, қ айшылық ты процесс, оғ ан шындық ты белсенді, творчестволық бейнелеудің белгілі бір жү йелілігі мен ө зара байланысы болып табылатын ә р тү рлі формалар кіреді.

Сезімдік таным дегеніміз - сезім мү шелері: кө ру, есту, сезіну жә не басқ алар арқ ылы жү зеге асырылатын танып - білу. Сезім мү шелері дегеніміз - ол біздің айналамыздағ ы дү ние жайындағ ы мә ліметтер санамызғ а келіп кіретін бірден - бір қ ақ палар болып табылады.

Сондық тан таным процесінің қ андайы да болсын материалдық заттардың сезім мү шелеріне ық пал етуі нә тижесінде туатын ә серлерден басталады. Сезімдік таным негізгі ү ш формада: тү йсіктер, қ абылдаулар жә не елестету арқ ылы жү зеге асырылады.

Сезімдік таным тек заттар мен қ ұ былыстарды тікелей қ абылдаумен ғ ана танып қ оймайды. Сыртқ ы заттардың сезім мү шелеріне алуан тү рлі ә рекет етуі нә тижесінде адамның миында белгілі - бір іздер сақ талып қ алады. Онан ә рі бұ лар еріксіз немесе ә дейі жандануы жә не адамның бұ рын қ абылдағ ан заттарының нақ ты образдарының тууына физиологиялық негіз болуы мү мкін. Бұ л образдар елестету деп аталады.