23. Конфуций философиясы

22. Қ айта ө рлеу бір замандағ ы, яғ ни б. з. д. V ғ., шарық тағ ан грек философиясының, мә дениетінің, ө нерінің, ә дебиетінің 1500 жыл бойы қ ыспақ та болып, енді жаң адан жаң ғ ырып оралуын білдіреді. «Ренессанс» - «Қ айта ө ркендеу», жандану, жандандыру, қ айта даму, қ айта туу. Қ айта ө ркендеу деп ─ Батыс жә не Орталық Еуропадағ ы мә дениеттің XIV-XVI ғ ғ даму кезең ін айтады. Бұ л кездегі ойшылдар шіркеу догмалары мен Орта ғ асырлардағ ы адам тағ дырының Қ ұ дай ырқ ына тә уелді екендігі туралы тү сінікке кү мә н келтіреді. Адамды ә лем мә селелерінің ортасына қ ойып, олар оның ө зін ғ ана емес, сонымен бірге іс-ә рекеттерінің де мә нін жоғ ары кө терді.

Қ айта ө рлеу дә уірінің негізгі сипаты, оның адамғ а бағ ытталуы болды. Ежелгі антикалық философтар дү ние ортасына кү ш-қ уат берген, рух, жігер туғ ызатын Космосты, ортат ғ асырда Қ ұ дайды, Қ айта ө рлеу дә уірінде Адамды қ ойды. Сондық тан, қ айта ө рлеудің ерекшелігі - антропоцентризм. Енді зерттеудің орталық мә селесі - Қ ұ дай емес, адам болды. Адамның ә лемдегі орны, оның бостандығ ы, тағ дыры Леонардо да Винчи, Микеланджело, Эразм Роттердамский, Николло Макиавелли, Томас Мор, Мишель де Монтень секілді ойшылдарды толғ андырды. Адам мен оның тағ дырына, шығ армашылық бастамасына тұ рақ ты кө ң іл аударғ аны ү шін, оларды «гуманистер» деп атады. Гуманизм қ айта ө ркендеу дә уірінде дін мен феодализм қ ұ рсауынан адам баласын босатып, еркіндікке жетелеуді мақ сат еткен ә леуметтік қ озғ алыс.

Қ айта ө рлеу дә уіріндегі гуманистік ойлар: «Гуманизм» терминін (латынның humanitas ─ адамшылық ) белгілі Римнің саяси қ айраткері, Цицерон б. з. д І ғ асырда қ олданды. Оның ойынша humanitos – адамның тә рбиесі жә не білімі, оның жоғ арғ ы дә режеге жетуіне мү мкіндік туғ ызады. Адамның рухани табиғ атының жетілуінде негізгі рө л грамматика, риторика, поэзия, тарих, этика пә ндеріне беріледі. Атап айтқ анда, ренессанс мә дениетінің теориялық негізі ─ осы пә ндер. Оларды studia humanitas (гуманитарлық пә ндер)

XVII-XVIII ғ. ғ. алғ ашында Англияда, содан соң Францияда, кейінен Германияда феодалдық қ оғ ам идеологиясына қ арсы, адамның ақ ыл-ой бостандығ ы ү шін кү ресте ағ артушылық деп аталатын кең ауқ ымды философиялық ағ ым пайда болды.
Ағ ылшын ағ артушысы Дж. Толанд (1670-1722), француз ағ артушылары Гассенди (1592-1655), Монтескье (1689-1755), Вольтер (1694-1778), Кондильяк (1715-1780), Руссо (1712-1778), неміс ағ артушылары Х. Вольф (1679-1754), Лессинг (1729-1781), Гете (1748-1832), т. б. діни сенімге шек қ ойып, ақ ыл-ой мен ғ ылыми дү ниеге кө зқ арасқ а кең жол ашу, моральды діннің «қ амқ оршылығ ынан» азат ету, сө йтіп, ақ ыл-ойдың табиғ и дамуына жол ашу ү шін кү ресті.
XVIII ғ. орта шенінен бастап ә сіресе Францияда буржуазиялық революцияны идеологиялық жағ ынан ә зірлеуде материалистер Д. Дидро (1713-1784), Ж. О. Ламетри (1709-1751), П. А. Гольбах (1723-1789) жә не К. А. Гельвеций (1715-1771) аса маң ызды рө л атқ арды. Олар сол кездегі Франциядағ ы саяси-ә леуметтік қ ұ рылыспен аяусыз кү ресті.

Классикалық неміс философиясының негізін салушы И. Кант (1724-1804) болды. Ө зінің творчестволық қ ызметінің бастапқ ы кезең інде И. Кант жаратылыстану мә селелерін зерттеп, оларды материалистік тұ рғ ыдан шешті.
И. Кант даулист болды, ө йткені ол материалдық нә рселердің объективті ө мір сү ретіндігін мойындады, алайда олар мә нін танып-білуге болмайтын «ө зіндік зат» болып табылады деді. Ол заттармен қ атар ө мір сү ретін қ ұ былыстар дү ниесі, немесе табиғ ат, адам санасынан тә уелсіз, ө здігінше ө мір сү ре алмайды – ол «ө зіндік заттардың » сезім мү шелеріне ә сер етуі нә тижесінде пайда болады, демек, ол адам сезімдерінің жиынтығ ынан басқ а ештең е емес, дейді Кант.
Канттан кейін классикалық неміс философиясын дамытқ ан И. Г. Фихтенің (1762-1814) жә не Ф. Шеллингтің (1775-1854) идеалистік ой-пікірлері ө зінің логикалық жалғ асын Г. Гегель (1770-1831) философиясынан тапты. Гегель дү ниеде ө мір сү ретін барлық нә рсені негізгі ұ ғ ымдардың қ озғ алысы – абсолюттік идеяның дамуы деп санады. Гегельдің философиясы – сана, рух алғ ашқ ы, бірінші, ал материя, табиғ ат екінші туынды, тә уелді деп дә лелдейтін объективтік идеализмнің айқ ын тү рі болып табылады.
Л. Фейербах (1804-1872) материализмді бұ рынғ ы қ алпына келтірді, бірақ ол диалектиканы жоқ қ а шығ арды.

23. Конфуций философиясы

Ертедегі Қ ытайда ү ш тү рлі дін болғ ан дейді тарихшылар. Олар: 1) ү нділерден келген буддизм, 2) Қ ытай жерінде туындағ ан – даосизм, 3) конфуциандық. Бірақ, конфуциандық тың негізін таза дінге жатқ ызу қ иын. Сондай-ақ, оны біз, ә рине, кә дімгі философия дейміз. Десек те, бұ л ілімде философияның нағ ыз кү рделі мә селелеріне жататын космология, онтология, гносеология, метафизика проблемалары қ арастырылмайды. Негізгі қ арастырылғ ан мә селелер мыналар. Біріншісі: адамгершілік, «жэнь». Бұ л философия, ө йткені оның мә ні адамғ а ық ыласпен қ арау, рақ ымшылық жасау, былайша айтқ анда гуманизм. Екіншісі: «Ө зің е ұ намағ анды басқ ағ а жасама», деген қ анатты сө з. Осы жағ ынан ол философияғ а жатады. Бұ л ілімнің негізін салғ ан – нақ ты адам. Ол б. з. д. VI-V ғ. ғ. ө мір сү рген Конфуций (551-479). Кезінде оны Кү н-цзи, яғ ни ұ стаз, «ұ стаз Кү н» деп атағ ан. Тірі кезінде ө те жоғ ары, ү лкен беделге ие болғ ан. Оның тікелей шә кірттері он мың ғ а жеткен деген дерек тер бар. Солардың 20 шақ тысы оның қ асынан шық пай, онымен ертелі-кеш бірге болғ ан деседі. Конфуций ілімі ел арасында мол тарағ андығ ынан оны, ә рине дін деп те атағ ан. Ол да себепсіз емес, шындық. Конфуций айтқ ан ө сиеттер Қ ытай жазуымен бар болғ аны 75 қ атарғ а сыйғ ан, ал тү сіндірмелері арқ ылы олар 1546-ғ а жеткен. Оның айтқ ан ө сиеттері «Луньюй» деп аталады. Мә нісі – нақ ыл сө здер. Олардың бә рі бір мезгілде айтылғ ан ойлар емес, ә р уақ ытта, тү рлі жағ дайларғ а байланысты дү ниеге келген пікірлер. Кө бінесе ол нақ тылы сұ рауғ а жауап болып келеді. Кейін ғ ұ лама дү ние салғ ан соң, шә кірттері сол ойларды жинақ тап, кітап етіп шығ арғ ан.

Конфуцийдің Сократтан айырмашылығ ы мынада. Егер Сократ нақ ты жағ дайды байқ ап, одан абстрактылы ой тұ жырымдағ ан болса, Конфуций нақ ты жағ дайғ а жалпылық ой тұ рғ ысынан пікір айтқ ан. Конфуций ө те керемет дарын иесі болып, ә лі кү нге дейін қ ытайлық тардың қ оғ амдық санасында кең орын алуда. Себебі неде десек, мә нісі былай. Біздің заманымызғ а дейінгі, Конфуций ө мір сү рген уақ ытта ол елде тә ртіп бұ зылып, адамдар біріне бірі ә лімжеттік кө рсетіп, тонап, соғ ысып жатқ ан болатын. Содан адамдарды тә ртіпке, адамгершілікке, бірлікке шақ ыру ауадай қ ажет болды. Сол қ иын-қ ыстау ауыр жағ дай Конфуцийдің ілімін дү ниеге алып келді. Оның данышпандығ ы сол жағ дайғ а ә бден сә йкес келген. Мә селен, Конфуцийдің пікірінше елді тү сіністікпен басқ арудың ү ш буыны бар. Олар: 1) ә ділеттік, 2) табиғ атты сү ю (аялау), 3) ә дет-ғ ұ рыпты қ ұ рметтеу. Немесе, қ оғ амда ауыз бірлік болу ү шін байланыстың тиімді ү ш басты тү йіні, тү рі бар дейді Конфуций. Бірі, басқ арушы мен бағ ынушы, екіншісі, ә ке мен бала, ү шіншісі, ер мен ә йелі арасындағ ы қ арым-қ атынас. Тыныштық, татулық болу Конфуцийдің пікірінше, біріншілерді екіншілердің мү лтіксіз тың дауы, айтқ андарын бұ лжытпай орындауы.

Егер кімде кім рақ ымшылық сезімді қ олдаса, онда атасы мен анасын қ ұ рметтеп, мемлекет басшысының айтқ аны заң болса, басқ аларғ а сө зімен шыншылдық ты кө рсетсе, ондай адамды сауатсыз болса да ғ алым дер едім, дейді Конфуций. Қ азір ата-анағ а балаларының қ айырымды болуы, оларды тек асырау деп тү сінсе, бұ л кемістік. Малды да асырайды. Дұ рысы оларды қ амқ орлық қ а алу, дейді Конфуций.

Қ айырымды адам қ атал болмаса, ол басқ аларғ а ық пал жасай алмайды, білім алуда да осал болады, дейді. Ә дет-ғ ұ рыптың керегі не, егер адам болып туғ ан соң, адамгершілік жасай алмаса. Сө з сө йлеуде адамдарда кездесетін ү ш тү рлі қ ателік бар дейді Конфуций. Бірі – пікірді керек кезі болмаса да айтып қ алу. Бұ л аң ғ алдық. Екіншісі – пікірді мә селе пісіп жеткен кезінде айтпай қ алу. Ол – қ ұ пиялық, қ улық. Ү шіншісі – пікірді тың даушының бет-жү зін барламай айтып салу. Бұ л – бұ л соқ ырлық дейді. Конфуцийдің жақ сы кө ретін ұ станымы: нақ ыл сө зді барлық жағ дайда емес, тек нақ ты жағ дайғ а жә не тың даушымен жү ргізіліп отырғ ан ә ң гімеге сай айту.

Конфуций пікірінше ғ ылым мына салалардан қ алыптасады: 1) Тарих, кітапта жазғ ан ойлар. 2) Халық тың нақ ыл сө здері. 3) Ә дет-ғ ұ рып.

Конфуций айтқ ан екен: кейде ғ ылым (білім) елді басқ аруғ а керек, ақ ша соны есептеуге қ ажет деп. Сө йтеді де ал ғ ылым (білім) жалпы елге керек, қ ажет дейді. Конфуций ө зі туралы: «Мен тек бұ рынғ ыны қ айталадым, ешқ андай жаң а нә рсе жасағ ан жоқ пын», – депті. Бұ л пікір оның ө те қ арапайым, халық қ а жақ ын болғ андығ ын байқ атады. Конфуцийдің айтқ андары бү гінгі қ ытайлық тарғ а біздің қ олданып жү рген мақ ал-мә телдеріміз сияқ ты қ ұ нды болатыны сондық тан.