Бесайдар Сабайдара ұлы Әз- ғараб Алатау батыржәне Хан Тәуекел заманы

Бесайдар Сабайдара ұ лы Ә з- ғ араб Алатау батыржә не Хан Тә уекел заманы

Қ асиетті Тү ркістан Жиделі байсын елінен,

Сиынғ ан аулием Қ оң ыр-Атау.

Тоқ сан баулы тарағ ан,

Ұ раным еді Алатау.

(Қ осбақ тыұ лы Алау би. Алшаң кө к қ ағ анаты)

Ә лем елдерінің ішіндегі Қ азақ тарихында ө зің дік орыны бар айтулы тұ лғ алардың есімдерін, олардың ерлікке толы ө мір жолын тарихи кезең дерін жадымызда жиі-жиі жаң ғ ыртып тұ руымыз елдігіміздің белгісі...

Алатау баһ адү р жайлы ел аузынан жинақ талғ ан деректер, ғ ылыми айналымғ а тү скен тарихи ең бектер біз ү шін қ ашанда қ ұ нды. Алайда, осы мағ лұ маттардың тө ркіні бір-біріне маң айлағ анымен кейбір тұ старында тү сіністік таба қ ойматыны бар. Рас, алыста қ алғ ан тү сіністік замандарда ұ лтымыздың ұ ранына айнала білген бабаларымыздың ө мір жолдары, ерлікті істері жеткілікті дең гейде тасқ а басылып қ алмағ андық тан, тек қ ана қ ұ йма қ ұ лақ бабаларымыздың айтуымен ғ ана олар туралы мә ліметтер бү гінге жеткендіктен, нақ ты деректер бір арнамен ақ пай, сан тараулатып кете баратынын мойындай отыра, біз бү гін Алатау батыр туралы аз кем сө з қ озғ амақ пын. Алатау Алашқ а мә лім баһ адү р ретінде Орта жү збен тоқ сан баулы қ оң ыраттың ұ раны болғ ан батыр дең гейінде аң ыз болып халық жадында қ алуы, жә неде Алпамыс батырдай даң қ а бө ленуі заң ды еді!

Алатау жайлы алғ аш рет1980 жылдары кейбір басылымдардан елдегі қ ариялардан Қ оң ыраттың ұ раны Алатау дегенін оқ ып естіп жү рдім, бір кү ндері атақ ты шежіреші Арыс ө ң іріне танымал Кенже Биғ оновтың қ оң ыраттың ө рбу шежіресі қ олыма тү сіп сондағ ы Кө ктің ұ лынын қ ұ лшығ ашынан Алатау батыр деген жерін оқ ып, ізденуді бастап бү гінгі кү нге шейін осыншама мә ліметтерден басқ а, қ аншама қ ұ нды тарихи деректерге жолық тық, жә неде қ азақ халқ ының сол ғ асырлардағ ы аласапыран жаугершілік мезгілдерге байланысты қ аншама қ ұ жатты сү згіден ө ткіздік!

Алатау батыр Сабайдара ұ лы Бесайдар би немересі туралы нақ тыда қ ұ нды деректер берген туғ ан жылдарынан бастап батырлық шерулері сол заманның билер мен батырларының тектілерінің жырауларының ө мірлерін жә не тұ лғ аларының атқ арғ ан ролі жә не саяси кезең дерінің маң ызды шараларын ө лең жыр жолдарыменә ң гімелерімен жеткізген аманаттап халқ ына келешек ұ рпақ қ а Ә лиасқ ар Байғ ұ тұ лының (1898-1981ж. ) ең бегі шексіз. Алатау батырғ а рухани сү йеу болғ ан Ескендір Мұ ң шының Орта Азияғ а жасағ ан жорығ ын баяндайтын парсы тілінде жазылғ ан“Тарихи аламарйи Аббаси” ең бегінде де кездеседі! (“Елдікті ұ лық тағ ан ә улет”- кітабы зерттеуші тарихғ ылымының докторыХазреті Тұ рсын. 2012ж. )

Жалпы, Алатау батырдың есімін, оның ерлікті істерін шабыттана қ озғ ағ ан ең бектертерді сө йлете отырып, ө зіндік пікірімді білдіріп отыруғ а мү мкіндігім бар секілді. Алатау батырдың ө негелі ө мірі Қ азанқ ап Байболұ лының «Ер Есім» дастанжырында, Қ ойтас қ ажының шежіресінде, белгілі ғ алым филология ғ ылымыны докторы тарихшы Тү ркі ә лемінің тө рағ асы болғ ан Рахманқ ұ л Бердібаевтың “Қ азақ халқ ының ү ш мың жылдық тарихы энциклопедиясында”- ең бектерінде. Шапырашты Қ азыбек би Тауасарұ лының «Тү п-тұ қ ияаннан ө зіме шейін» деген кітабында, Мұ хтар Мағ ауиннің сү белі енбектерінде” Ғ асырлар бедерінің -қ обыз сарыны” бө лімінде’- ақ ын, белгілі нә зіртанушы, тарихшы Сарсен Бек Сахабаттың жазбаларында, бү гінгі біздің кейіпкеріміздің ғ ұ мырын зерттеуде ү лкен жұ мыстар атқ ардық Ақ пантай Ә лиасқ арұ лы Байғ ұ товтан(1962-2009ж. ) бірнеше жыл жү ріп жазып алынғ ан тарихи осы жә дігерді халық қ а жеткізуге тырыстым. Темірхан Ә бдіков сынды ақ ынмен Алатау батырдың бү кіл ғ ұ мыр баянын кітап қ ылып зерттепшығ аруғ а тырыстым, ізденістерінің нә тижесінде жарық кө рген «Алаштың Алатау батыры»/ Алматы, Қ азақ парат баспа корпорациясының баспаханасы. 2006 ж. / атты кітапта, сондай-ақ, ”Қ азақ Совет энциклопедиясында”-Қ СЭ 4- том154-бет. 1976ж. Қ азақ стан Ұ лттық Энциклопедиясының Бас редакциясы. Алматы, 1998 жыл. / нә тижесінде осы ең бектер арқ ылық азақ халқ ының ұ лы тұ лғ асы халқ ына оқ ырманына жетті!

Жоғ арыда кө рсетіліп ө ткен Қ азақ стан Ұ лттық Энциклопедиясында: « Алатау батыр(шамамен 1560-1640) – Қ олбасшы саяси қ айраткер, Қ оң ырат руынан шық қ ан, Тә уекел ханның Самархан Бұ харағ а жорығ ында бас қ олбасшысы болғ ан. Кейін Есімханның қ ұ ба-қ алмақ пен шайқ асқ ан жорық тары кезінде қ азақ жасақ тарының қ ұ рметті қ арт ағ асы атанғ ан. Алатау батыр қ ырғ ыз, ө збек, тү ркімен жасақ тарының арасында да танымал болды. Самарқ ан шаһ арына «қ ала-мемлекет» статусын ә періп, оғ ан Жалаң тө с баһ адү рді ә мір етіп қ оюда Бұ хара, Хиуа хандары алдындағ ы беделінің кө мегі тиген Алатау батырдың есімі Қ оң ырат руының, бү кіл Орта жү здің ұ ранына айналды», - делінген. Ә рине, энциклопедияғ а дә лелсіз, оны-мұ ны деректердің ең гізілмесі белгілі. Алайда, Қ ойтас қ ажының шежіре дерегіне сү йене отырып жазғ ан қ олжазба ең бегінде тарихшы Сарсенбек Сахабаттың дерегінде былай ө рбиді. Оның жазуынша, Алатау батыр Тү ркістанда 1583 жылы дү ниеге келген, ал, Тә уекел хан 1598 жылы Бұ қ ар қ амалын алар кезде Алатау батыр Тә уекел ханмен Есім ханның кезінде ә скерге қ олбасшылық еткен деген ойды мең зейді. Хан Тә уекелмен Ең сегей бойлы Ер Есімдердің бас қ олбасшы болғ аны дә йектіде нақ ты деректері рас жә неде Алатау баһ адү р ү ш ханның бас қ олбасшысы болғ аны бұ лтарптасыз тарихи дерек кө здерінен кө рініп тұ р! Ә лиасқ ар Байғ ұ тұ лының баласы Ақ пантай Байғ ұ товтың деректерінде жә неде басқ ада тарихшылардың тұ жырымы бойынша. тура келіп тұ р туғ ан жылдарынан басқ асы!

Ал Балғ абек Қ ыдырбекұ лының “Тү п тұ қ ияаннан ө зіме шейін “-романында Алатау батыр жайлы қ ұ нды деректер кездеседі. Атырау аймағ ындағ ы еділ қ алмақ тарымен соғ ысы сондағ ы сарбаздарымен соғ ыс салғ аны жекпе жектері Алатау батыр тү рқ імендерге кө мекке қ ызылбастармен яғ ни иран парсылармен соғ ысуғ а барғ ан кездерімен оқ иғ алары кейбір деректерге сә йкес келеді. Бірақ та Алатау ол соғ ыста жекпе жекте ө лмейді Алатаулап ұ рандағ ан сарбазы шейіт болады! Алатау батырдың қ олының қ айтыс болғ ан сарбаздар жатқ ан жері “Алатау қ орымы”- аталып кетеді! Атақ ты кү йші Қ ұ рманғ азы Сағ ырбаевтың бертінкеле осы оқ иғ аларды естіп” Алатау”- кү йін шығ аратын тұ сы осы кезең дер сияқ ты!

Ал, Сыпыра шежіреші Байғ ұ тұ лы Ә лиасқ ардың баласы Ақ пантайғ а айтып кеткен мә ліметтерді негіз ете жазғ ан «Алаштың Алатау батыры» атты кітапта Алатау батыр 1566-1646 жылдар аралығ ында ө мір сү ргені ғ ылми дә лелмен келіп тұ р! Яғ ни, Тә уекелдің Бұ қ арғ а жасағ ан жорығ ында Алатау батыр шамасы 20-22 жастардағ ы даң қ ы шығ ып буыны қ атып Ел танығ ан азамат кезі. Бір ескерерлігі, Тә уекел ханның жас батырдың ерлігіне сү йініп оның »Жалғ ызым» деп атағ аны мә лім. Демек, Алатау батыр не десек те, Тә уекелдің тұ сында алғ аш рет атқ а қ онып, ел қ орғ анына айналғ ан, ханның сенімді батыры ретінде танылғ ан.

Алатаудай ұ ран арқ алап,

Даң қ ым мен дабысым алғ анда

Кө к бө рінің киесін, халқ ымның аманатын сезіндім. дейді тағ ы бірде былай толғ айды

Арыстандай арпалысып,

Кү рең жолда қ ан кештім.

Елім ү шін қ ан тө ктім,

Мә улім заман орнатып,

Ү нін ө шірдім қ анды кектің.

Қ ырық рет қ анды қ ырғ ынғ а кірдім

Он ү ш қ арыс тайқ азанды кө тердім. - дейді екен Бесайдар Сабайдараұ лы Алатау Баhадү р. Келтірілген дә йектерде, Алатау батырдың азан шақ ырып қ ойғ ан аты – Ә з-Ғ араб. Ә кесі Сабайдара –Бесайдар би атасы (жортбастың ө зі)- ту тіккен жортбас батыр атағ ын алғ ан текті азамат, шешесі-Бағ ара, яғ ни Баһ ара шашты Дү р ана.

Бесайдар баласы Сабайдара – Қ оң ырат тайпасының бір атасы Кө ктің ұ лының ішіндегі Қ ұ лшығ аш аталығ ынан. Ә з-Ғ ар-аб дү ние есігін ашпай жатып ол қ апыда жау қ олынан қ ызылбастың мертігіп қ аза болады, яғ ни сол уақ ыттардағ ы Парсы дерхем Тә жіктердің тарихта кү шала қ ызылбас атауымен мә лімдіни араздық шиттік ағ ымды уағ ыздап ұ зақ жылдарғ а ғ асырларғ а созылғ ан сунниттік ағ ымдағ ы қ азақ даласына жасағ ан жорық тары кезіндегі оқ иғ алар еді!. Кү йеуі Сабайдара ө лген соң Бағ ара тө ркіні – Тү ркістандағ ы Қ оң ыраттың бір бұ тағ ы –кө тенше атасындағ ы, тө ркіні божбан арасына барады. Осында келгеннен кейін болашақ батыр дү ниеге келеді. Ал, божбан руы ақ сақ алдарынан естігеніне бойынша жазғ ан тарихшы Енді, Ә з-Ғ ар-аб тарих сахнасына қ алай шық ты, Тә уекел ханның кө зіне қ алай тү сті, сол тұ старда нендей тарихи оқ иғ алар болып жатыр еді дегендей сұ рақ тарғ а жауап іздеп кө релік. жә неде сол ғ асырлардағ ы уақ иғ аларғ а шолу жасасақ...

Хаһ назар хан қ азақ билігінің беделін ө сіре тү суге сыртқ ы ішкі шекаралас иеліктерді кең ейту мақ сатында ауқ ымды істер атқ арды. Хандық тың алдына кө птеген міндеттерді қ ойды. Ресейдін сібір аймақ тарына қ ызығ ушылығ ына, ілгерлеуіне мү мкіндік бермеу жә неде Ойрат қ алмақ ұ лыстарын шашырап жатқ ан бағ ынышты қ ылып, Қ ытаймен қ арым қ атынас жасатпау, тү стіктегі парсы тә жік қ ақ тығ ыстарынан халық тың шаршағ анын білетін, бә рін бір орталық қ а бағ ындырып уысынан шығ армау мақ саты болатын! Бұ л міндеттерді соң ына дейін аяқ тауғ а ол ү лгере алмады. Жү йелі тү рде басталғ анымен аяқ сыз қ алғ ан ұ лы мұ раттар Тә уекел ханның тұ сында қ айта қ олғ а алынып, нә тижелі табыстарғ а қ ол жеткізілді. Хаһ назар бастап кеткен істерді ол толығ ымен аяқ тады. Нақ тырақ айтқ анда, 1583-1584 жылдар шамасында хан тағ ына отырғ ан Тә уекел аз ғ ана уақ ыттың ішінде бү кіл орталық Азияны жаулап алып, шашырап, бет-бетімен кеткен иеліктерді бір орталық қ а бағ ындырды. Тү ркістанда тұ рып билік жү ргізген Тә уекел хан аймақ тарды уысынан шығ армай, айтқ анына кө ндіріп, айдауына жү ргізіп отыру ү шін жер-жерлердің кіші биілігіне ө з сенімді адамдарын қ ойды. Мә селен, Жетісу, Тарым бассейіні мен Ферғ ана жазық тығ ына Жалайырлар меен Ү йсіндер ү стемдік жү ргізді. Бұ лардың сұ лтандары – Тә уекелдің ұ йғ арымымен қ анішер Абылай сұ лтан болды.

Ал, батыста Ноғ ай ордасы тарап, Байұ лы, Жеті ру, Башқ ұ ртттар қ азақ хандығ ының қ ұ рамына кіріп бұ л маң дыбасқ ару Ноғ ай ұ лысының ө кілі – Дө йт сұ лтанғ а жү ктелді.

Сондай-ақ, Ұ лытаудан Сібір хандығ ына дейінгі аралық ты қ ара қ ыпшақ тар билесе, Ұ лытаудан Алтай, Тарбағ атай, Жетісуғ а дейінгі атырапты Керей бірлестігі басқ арылды. Бірлестіктің қ ұ рамында қ алмақ тарда болды. Қ алмақ тарғ а ө зінің туғ ан інісін Шах Мұ хамедті хан етіп қ оядыда бақ ылауына алады, Бұ л ө ң ірлерді Тә уекел хан тікелей ө зі қ адағ алады.

Сонымен қ атар, Хорезм, Самарқ ан, Жиделі Байсын жерін, тә жіктердің қ азіргі аймағ ын жә не Ауғ анстанның Қ ұ ндыз, Мазари Шарифке дейінгі ө лкені Қ оң ыраттар биледі. Олардың орталығ ы Самарқ ан еді. Хандық тың осы бө лігіне Есім сұ лтандық етеді...

Жалпы, Тә уекел хан Есім сұ лтанғ а тапсырғ ан Бұ қ ара ә мірлігі иеліктерін бекіністерін басып алды, ө зінің басшылығ ындағ ы хандық тың территориясы да жеткілікті еді ғ ой деген сұ рақ туындары рас. Бұ ғ ан жауап ретінде айтарымыз, Тә уекел хан кө шіп-қ онып жү ріп хандық ты ұ стап тұ ра алмайтынын, мемлекеттің тірегі – қ ала екенін, халық ты отырық шылдық қ а бұ ру қ ажет екенін терең ұ қ қ ан. Сол себепті де атыраптағ ы саяси, сауда-экономикалық саласында маң ызы зор қ алаларды алуды кө здеген. Сондай-ақ, Тә уекел Бұ қ ара билігіне қ атты кү дікпен. Ө йткені, осы қ арсаң дарда Ә мудария мен Сырдарияның арасындағ ы Мауреанахрда парсы мә дениетті ө рістеп, шейттердің ық палы қ ылаң беріп, тү рлі кө терілістер кө бейді. Бұ лардың қ олтығ ына су бү ркіп отырғ ан Бұ қ ар ә мірлігі еді.

Қ азақ даласында бұ л кезең дерді тү стіктегі парсы дерхем қ ызылбастар деп атады олардың Қ азақ даласына маза бермеуі Мә раунақ ыр айналасына топталып Самархандағ ы биліктерге, саяси экономикасна, кө шпенді ө збектер аталғ ан қ азақ тарғ а шү йлігуі, Хан Тә уекелмен Алатау батырдың сол уақ ыттағ ы атқ арғ ан маң ызды шаралары Бұ хара Самарханд Хиуа аралығ ындажерлерді ұ стап тұ руы біртіндеп қ иындай берді. Ақ ыр соң ы Жалаң тө с баһ адү рден кейін Қ азақ жә не сол уақ ыттардағ ы қ азақ билігінің хандарымен Самарханнан уақ ыт ө те келе Тү ркістанғ а кө шіруіне мә жбү р болды.

Қ азақ пен қ ызылбастар арасындағ ы болғ ан соғ ыстарды бірнеше кезең ге бө ліп қ арауғ а болады. Алғ ашқ ы кезең қ ызылбастың патшасы Исмайл шахпен кө шпенді ө збек(қ азақ )-ханы Шайбанидың арасында болғ ан ауыр шайқ астар ел есінде ұ зақ сақ талса, одан кейінгі кезең Тә уекел ханмен Алатау батырдың қ ызылбастармен соғ ысы ұ зақ қ а созылғ ан “қ анды- кек”-соғ ыстарынан соң Самарханды қ ырық жыл билеген Жалаң тө с баһ адү рдің уақ ытысындада кө п болды!

Тап сол уақ ыттарда қ азақ хандығ ына ең қ ауіптісі де аталмыш ә мірлік болатын. Ө йткені, Қ ытайда Қ ұ былай іргесін қ алағ ан династия қ ұ лап, Мин династиясы билікке келіп, аспан асты елінің оң тү стігінде шаруалар кө теріліп, олардың сыртқ а қ арауғ а мұ ршасы болмады.

Ал, Алтын орданың хандары бірнеше ғ асыр билік қ ұ рғ ан, орыс княздары басын иген яғ ни Бату хан қ ұ рғ ан мелекет Берке хан тарапынан ү стемдікке қ ол жеткізген Мең лікерей ү шінші Иванның рахметіне мә з болып Ахмед хан ө лген соң ноғ ай татарлардың ханыМең лікерей Алтын орданың ең ақ ырғ ы хандарының тү біне жетті! Алтын орда билігі осылай жойылды!

Орыс княздары мырзалары мен бектері Мә скеу княздығ ын кү шейтті де, ө зара шиеліністі қ атынастарының нә тижесінде олар ә ліде да Қ азақ ордаларының хандарының билігіне араласа алмайтын халде-тін. Сібірді бағ ындыруғ а ұ мтылғ ан Ресей қ азақ даласына ордаларына саяси қ арым- қ атынас жасау ү шін 1573 жылы Третьяк Чебуковты елшілікке аттандырылады сібір ханы Кө шімнің жиені Махметқ ұ лдың тұ тқ ынына тұ тқ ынына тү седі. 1574жылы 30 мамырда Иоанн Грозный Строгоновтарғ а қ азақ ордасымен баж алымынсыз сауда жасау грамотасын тапсырады.

Хан Тә уекел билік басына келген соң, соң ғ ы Сібір ханы Қ ө шім Қ ашлық Искерден шығ арылғ аннан кейін татар ә скерлерімен болғ ан бір ұ рыста Орыстар қ азақ сұ лтаны Оразмұ хамедті тқ тқ ынына тү сіреді, ол Қ азан мен қ алмақ тар ханы Тә уекелдің жиені еді.

1595 жылы наурызда Тә уекел ханғ а екінші рет Феодар патша қ азақ ордасына грамота жіберіп Оразмұ хамедті қ айтарып алуғ а ұ мтылғ ан Тә уекелге Бұ хар ханын жуасытып Кө шімді бас идіруге кө мектессе бодандық қ а қ абылдайтынын жеткізді, бодандық туралы жазғ ан грамотасын Ресейге Тә уекелдің Оразмұ хамедті қ ұ тқ ару ү шін жазғ ан қ улығ ы еді. Мә селе шешілмеген кү йі қ ала берді!

Ресейде енді басқ аша қ арым қ атынас жасауғ а кө штіішкі алауыздық тан ө з кө ршілері қ азақ қ ырғ ыз жортуылдарынан ығ ыр болғ ан Башқ ұ рттарды ө здеріне қ аратқ анына 1556жылдары. Осындай алауыздық тардан бірнеше жылдан соң, Қ азақ даласының ордаларына Ресей патшалығ ы 1595 жылы Орыс елшісі Вельямин Степановты жіберді. Хан Тә уекел орыс елшісін Талас Алатауының етегінде қ абылдады, алдында бір жыл бұ рын желтоқ сан айында інісі Қ ұ л Мұ хамедті Хан Тә уекел Орыс еліне елшілерін аттандырады кепілдікке тағ ы бір баласы Берке Саянды(Сайжал)- елшілікпен бірге аттандырғ ан еді. Осылай саяси дипломатиялық шараларғ а шекаралық аймақ тардағ ы мемлекетермен амал жоқ барып барып отырды!

Осы Берке Сайжалдың шешесі Рамазандық (Рязандық )-князь Бал Темір тү бі Алтын Орда хандық тары кезде орыс еліне сің ген қ ыпшақ (Балтимордың )-қ ызы Анастасияны- Настума деп аталғ ан Хан Тә уекелге ә йелдікке берген еді Қ азақ Ордасының хандарымен жақ сы қ арым қ атынас болу ү шін! Орыс еліне тө ркіндеп барғ анда қ асына Алатау батырдың екінші ә йелін ертіп бірнеше рет барады. Сол жерде палау басып оғ ан мейіз қ осып пісіреді, мұ ндай таң сық асты бұ рын жемеген олар Алатау батырдың ә йелін қ атты қ ұ рметтеп Киш –миш депатап кетеді. Қ азақ елі осы сө зден кейін екінші ә йелі болғ ан соң Кішімай деген лақ ап атпен халық қ а халық қ а сің еді!

Хан Тә уекелдің орыс елшілерін бірнеше рет ордасына қ абылдағ ан кезінде Алатау батырдың оларды жақ тырмай айтқ аны.

- Жү зімнің кепкені мейіз болады,

Орыстың кепкені мейірімсіз болады,

Орысқ а бата берсең, басың ды сұ райды,

Бала берсең, досың ды сұ райды,

Кепілдік ұ сынсаң,

Елің мен қ осып, қ осың ды сұ райды.

Елшісін тойдырып,

Айбалтасын қ айтарып берме,

Ақ ымағ ың ды кө теріп,

Кө семің ді кө лең келеп ұ стар.

Кө п ойлан, кем ойлан,

Айналдырып келгенде осыны сұ райды! –дегені сол уақ ыттарды олардың қ итұ ртқ ы саясатынан хабардар екенін білдіреді!

Ал Тә уекел ханның билігі тұ сында қ азақ хандығ ы сан аймақ ты алып жатқ ан империя болғ анымен тү стіктегі ғ асырлар бой тү стіктегі ішкі елдермен де қ ақ тығ ыстары қ айшылық тары да жетерлік еді! Ө зін қ азақ пен қ ал мақ тың ханымын деп санағ ан Тә уекел хан 1582жылы Баба сұ лтанды талқ андап жең геннен кейін қ ас жауын ө лтіргенге риза болғ ан Шайбани Абдолла хан Самархан ө ң іріндегі Африкент Самархан шаһ арының негізін қ алағ ан Тұ ран патшасы Афрасиябтың атынан шық қ ан иелігін біржолата береді! 1583жылы Бұ хар ә мірімен келісілген шартты ә дейі бұ зып Ташкенге шабуыл жасап сырдария бойындағ ы қ алалар тү гел қ айтарып алғ ан соң 1598 Абдолла ханның ө лгенін пайдаланып 100 мың астам қ азақ ә скерімен Маууранақ ыр айналасындағ ы Ақ си Ә ндіжан Ташкенді қ айтадан Самарханды біржолата алады!

Сондық тан тү стіктегі хандық тар ә мірліктер билеуші топтардың, қ азақ хандығ ы ү шін қ атерлісі Бұ қ ар ә мірлігі болып қ алғ ан. Сол себепті, ө зге кө ршілер ө здерімен-ө здері болып жатқ анын, қ азақ хандығ ының кү шейіп тұ рғ ан сә тін, Бұ қ ар ә мірлігі ішіндегі тақ қ а таласудан туындағ ан алауыздық ты тиімді пайдаланып, Тә уекел хан жоғ арыда айтып ө ткеніміздей, шамамен 1586 жылдары Тү ркістан, Сайрам, Ташкент, Самарқ ан қ алаларын басып алып, Самарқ анның билігін Есім сұ лтанғ а қ алдырып, Бұ қ арғ а аттанады. Осы аттынстың нә тижесінде Бұ қ ар хандығ ы тарайды, бірақ, қ амалды қ оршау сә тінде Тә уекел ханғ а іштен атылғ ан зең біректің оғ ы тиіп, мерт болады.

Міне, осындай алмағ айып замандарда Алатау батыр Тә уекел ханның қ асынан табылып, тарих сахнасында алып тұ лғ асымен кө рініс береді.

«Алаштың Алатау батыры» кітабында жазғ анымыздай, Ә з-Ғ ар-аб алғ аш рет Тә уекелдің кө зіне мергендігімен тү скен. Оқ иғ а былай болыпты. Ташкент шаһ арында Тә уекел ү лкен бір жиын ө ткереді. Сонда арнайы мергендер сайысы ұ йымдастырылады. Оғ ан Иран, Мысыр, Парсы, Тү ркімен, т. б. елдерден талапкерлер шақ ырылып, қ атыстырылады. Ө з ө нерін сынап кө рмекке жас Ә з-Ғ ар-аб та дү бірлі додада бақ сынайды. Ешкім жебесін тигізе алмағ ан жамбыны Ә х-Ғ ар-аб атып тү сіреді. Жас мергеннің бойыннан ерен кү шті байқ ағ ан Тә уекел оны ө зіне тартады. Ханның сенімді серігі, хас батыры болады. Ә сіресе, Ә з-Ғ ар-аб, Бұ қ ар ә мірлігінің иелігінде болғ ан Тү ркістан, Сайрам, Ташкент жә не Самарқ анды кө шпенді ө збектер атанғ ан кейбір деректерде, қ азақ хандығ ына қ аратарда ерекше ерліктерімеен, қ ол бастай білер қ абілетімен кө рінеді. Ә з-Ғ ар-абтың ерлігіне сү йінген Тә уекел оны « Жалғ ызым» деп атағ ан. Ханнан мұ ндай атақ алу екінің біріне бұ йырмайтын мә ртебе екенін тү сінген жө н. Жас Алатау батырды алғ ашқ ы кө ргенде Тә уекел ханның Орманә лі жыраудан қ алғ ан ү зінді.

Тә уекел пә рмен берді кең далағ а,

Мергендер сайысы бар озбағ андарғ а,

Кім озып мергендігімен кө зге туссе,

Ө міріне жететінолжа алады.

Жаршылар етегіне сү рініп жар салады.

Алатау бұ л дыбысты естігенде,

Бел буып барамын деп дайындалады,

Парсы, Мыcыр, Иран шахтан келгенде бар,

Тү сіре алмай жамбыны шаршағ аны.

Тосыннан жібек баулы жебе ұ шты,

Шыр айналып жамбы да жерге тү сті.

Тә уекел атып тұ рып: «кім? »-деді.

Рұ қ сатсыз атылғ ан нар садағ ы.

Тә уекел қ аhарланып сұ ғ ын қ адады,

Кө ргенде жас жігітті таң қ алды.

Жоғ арыда айтып ө ткеніміздей, Бұ қ ар қ амалын қ оршау кезінде Тә уекел хан (1598) жылдары билік басынан кейін, қ азақ хандығ ының бү тін билігінің тізгінін ұ стауғ а ішінара талас басталады. Елдің бірлігі мен татулығ ын ойлағ ан Ә з-Ғ ар-аб ө з беделін салып, қ азақ тың батырлары мен билеріне сө зін ө ткізе Есім сұ лтанның хан тағ ына отыруына зор ық пал етеді. Есім сұ лтан да хан болуғ а ә бден лайық ты, мә ртебесі биік тұ лғ а еді. Есім бү тін билікті қ олына алғ ан соң, Ә з-Ғ ар-аб бас қ олбасшылық қ а тағ айындалады. Есім хан билік етуін бастағ ан тұ ста қ алмақ тар бас кө тере бастайды. Оларды басуғ а бағ ытталғ ан жорық тарда ерен ерлігімен бү кіл ә скердің ұ ранына айналғ ан Ә з-Ғ ар-абты Есім хан Алатау батыр деп атағ ан!

Негізінде Есім ханның Алатау батырмен қ атар аталатын атақ ты ү ш батыры болғ ан. Олар: Ұ лы жү здің бө гежілі елінен Жақ сығ ұ л мерген Жабайұ лы, Кіші жү здің жаппас елінен Жиембет Бө ртуғ ашұ лы, ү йсіннен Сү леймен. Бұ л сө зімізге белгілі ғ алымдарымыз М. Мырзахметов, М. Қ алдыбаев жә не М. Қ ойгелдінің: «Олар жоң ғ ар шабуылына тойтарыс беруде ерекше кө зге тү скен батырларбө гежілі елінен Жабайұ лы Жақ сығ ұ л мерген, қ оң ырат елінен Алатау, жаппас елінен Бө ртоғ ашұ лы Жиембет, ү йсіннен Сү йлемен еді» деп жазғ андары дә лел бола алады / «Тө ле би», Алматы, 1991ж. /.

Енді қ азақ совет энциклопедиясына назар аударсақ “Ең сегей бойлы Ер Есім, Ә білқ азы баһ адү р хан Жиенбет сияқ ты тарихи тұ лғ алар ұ шырасатын соның ішінде Алатау батыр, Сү леймен, Жақ сығ ұ л, Сиқ ымбай тә різді батырлар бейнеленеді делінген“-(Қ. С. Э 4- том154бет) Осындағ ы Ә білқ азы баһ адү р хан(1603-1663) Хорезм астанасы Ү ргеніште (қ азіргі Тү ркмениядағ ы кө не Ү ргеніш қ аласы) туғ ан. Ә кесі АрабМұ хамедхан, анасы Мейірбану ханым. Арал тең ізінің кө шіп қ онып жү рген қ азақ сұ лтандарының атақ ты отбасынан шық қ ан. Есімханның қ ол астында ү ш ай болғ ан. Содан кейін Ташқ енге келіп Тұ рсын ханмен бірге екі жыл тұ рғ ан. Қ азақ сұ лтандарына сеніп, ә рі қ олдауымен Тү ркменияғ а барып қ иян кескі соғ ыс жү ргізіп хан тағ ына отырады. Ө йткені аржағ ынан иран парсылар Ү ргенішке билігін жасап мазасын алып жатыр еді, сондық танда қ азақ еліне батыс тү стіктен қ орғ анарлық тай ә рі тү ркменнің тайпаларын қ олдап отырды. Алатау батыр мен Қ арасай Ағ ынтай батырлар тү ркмендерге барып талай соғ ыс салды қ ызылбастардан қ орғ ап. Тә уекел ханмен Есім ханның билігі уақ ытысында. Ә блғ азы баһ адү р хан шығ ыстың аса білімді кісілердің бірі еді. Араб парсы тү рік тілдерін жақ сы мең герген “Шежіре и тү рк “, “Шежіре и тарихима “кітаптарын жазғ ан адам еді!

Есімхан тақ қ а иелік еткен қ арсаң дарда ( шамамен 17-ші ғ асырдың алғ ашқ ы 10 жылдығ ында) қ алмақ тар жалын кү жірейте бастағ анын жоғ арыда айтып ө ттік. Осы кезең дерде Қ ытай да ішкі жағ дайын реттеп, кө ршілеріне кө з аларта бастайды. Қ ытай билеушілері онсызда тү лен тү рте бастағ ан қ алмақ тардың қ олтығ ына су бү ркіп, оларды Есім ханғ а айдап салады.

Айтақ қ а елірген қ алмақ тардың сылтауы мынадай еді.

Тә уекел хандық қ ұ рғ ан кезде Шың ғ ыс ханның «Жасақ » заң ы негізінде ә йгілі «Жеті жарғ ыны» бекітеді. Жарғ ыны қ абылдап, оны заң дық кү шіне ең гізу ү шін ү лкен қ ұ рылтай ұ йымдастырылып, оғ ан ө зіне бағ ынышты аймақ тардың сұ лтандарын, бектерін, билерін, батырларын, т. б. шақ ырады. Ал, тек қ ана қ алмақ тардан ешкімге шақ ыру жібермейді. Бұ л кемсітушілікті, кө зге ілмеушілікті іштей кек тұ тып жү рген қ алмақ тар уақ ыты келгенде Қ ытайғ а арқ а сү йей, қ ылыш кө теріп шығ а келеді. Қ алмақ тар аз ғ ана уақ ыттың ішінде Жетісуды басып алып, Тә шкенге дейін таяп қ алады. Осы алмағ айып кезең дерде Жалайыр-Ү йсін бірлестігіне Тә шкент аумағ ындағ ы қ аң лы, сіргелілер қ арсылық етіп, даушар ү дей тү седі. Қ алмақ тарғ а алаң дап отырғ ан Есім хан бұ л дауды басады, ретке келтіреді деген оймеен Тә шкент аумағ ын Тұ рсын сұ лтанғ а сыйғ а тартады. Бұ ғ ан басқ а сұ лтандар, шонжарлар қ арсылық білдіреді. Бірақ, ханның дегені заң.

Қ алмақ тар (шамамен 1604ж. ) Хорезмді шабады. Есім хан маң ғ ыттармен бірлесіп, оларды тойтарып тастайды. Беті қ айтқ ан жауды демін алдырмастан Жетісудан қ уып шығ у ү шін бас қ олбасшы Алатау батыр ө зінің жиені ә рі кү йеу баласы дулатың шымыр аталығ ындағ ы Қ ойгелді батырды бір тү менмен қ алмақ тарғ а аттандырып, артынша қ алың ә скерімен ө зі шығ ады. Қ ойгелді батырды оның інісі Қ ожық пен Ақ ша батырларды соғ ыс ө неріне батырлық қ а баулығ ан Алатау батырдың ө зі еді. Қ ойгелдінің ағ айындары Шынқ ожа балаларының Аң ырақ ай шайқ асына дейін ұ раны “Алатау” болғ ан. “Алатау”-Қ оң ырат елінің жауынгерлік ұ раны! Алатау мен Қ ойгелді батыр Қ ұ лжа маң ында жан алысып, жан беріскен соғ ыс салады. Нә тижесінде қ алмақ тар кү йрей жең іліп, 20-30 жылдай уақ ыт бас кө тере алмайды.

Қ алмақ тармен болғ ан осы соғ ыстарда Алатау батырдың даң қ ы одан сайын артып, тұ лғ алық келбеті айқ ындала тү седі.

Енді, Алатау батырдың ерліктерін суреттейтін бірер мысал келтіре кетелік.

Алдынан тура қ арсы кеп... », - деп Алатау батырдың қ алмақ тармен соғ ыс кезіндегі ерлігі суреттелген. ақ ын Қ азанғ ап Байболұ лының / «Тө леби», Алматы, 1991ж. /

Жиембет жырау Алатау батыр туралы:

«Қ ос езуден сорғ алап қ анды кө бік,

Тө рт қ ұ былысымен Алатау жанталасты

Торғ а тү скен жолбарыстай ер Алатау,

Ала алмасына кө зі жетті қ аптағ ан жау», - депті.

Есім хан қ алмақ тармен соғ ысып Қ ұ лжа (бә лкім Қ ашқ ар) жағ ында жү ргенде (1626-1627ж. ж. ) Тұ рсын сұ лтанның мейманасы тасып, ө з алдына тең ге соқ тырып, халық тан салық жинап, қ азақ хандығ ына бағ ыныштылығ ын мойындағ ысы келмегендей болады. Оның есіргені сонша, тіпті Тү ркістандағ ы Есім ханның ордасын шауып талан-тараж етеді. Ханның ә йелдерін, бала-шағ асын тұ тқ ынғ а алады.

Осы келең сіз жә йттер Есім ханның тү сіне аян болып кіреді. Мұ ны Қ азаң қ ап Байболұ лы ө зінің дастанында Алатауғ а тү сіна айтып жорық қ а аттанады!

Тү сі шындық қ а айналғ ан Есім хан Тә шкентті басып алып, Тұ рсын сұ лтанның басын алу ү шін ә скерін жиып, кері аттанады.

Тұ рсын сұ лтанмен болғ ан соғ ыста да Алатау батыр кө птеген ерліктер кө рсетіп, қ азақ хандығ ының мерейін ү стем етуге барын салғ ан. Сө зіміздің растығ ын «Ең сегей бойлы ер Есім» жырындағ ы: Алатау батырдың бейнесі екпінмен сомдалады.

Есім ханның тү мендері Тұ рсын сұ лтанның ә скерін Сайрам тө ң ірегінде жең іліске ұ шыратады. Тұ рсын сұ лтан Ташкентке қ ашады бірақ, бұ л кезде Ташкентті, оның тө ң ірегін Есім ханның осы аймақ тағ ы жақ тас сұ лтандары басып алып қ ойғ ан еді. Тұ рсын сұ лтан жанына сауғ а ала алмай, басы шабылады...

Алатау батыр кісі танығ ыш, жанына жақ сыларды топтай білер жан болғ ан. Оның осы қ асиетінен хабары бар Тә уекел хан ө зінің иелігіндегі аймақ тарды, қ алаларды басқ артуғ а кісі тағ айындарда Алатаумен ақ ылдасып отырғ ан. Сондайақ таудай талабы бар, келешегінен зор ү міт кү ттіретін жастарғ а да Алатау батыр кө з қ ырын сала жү рген. Мә селен, Жалаң тө сті тоғ ыз жасынан қ амқ орлығ ына алғ ан ол болашақ баһ адү рдің білім, жақ сы тә лім-тә рбие алуына жағ дай жасағ ан. Кейіннен, яғ ни, Есім сұ лтан хан тағ ына отырғ анда Самарқ анның тізгінің Жалаң тө ске беруде ү лкен ық палын тигізген. Бұ л пайымдауларымызды Қ азақ стан Ұ лттық Энциклопедиясындағ ы /1898ж. /: «... Самарқ ан шаһ арына «қ ала-мемлекет» статусын ә періп, оғ ан Жалаң тө с баһ адү рді ә мір етіп қ оюда Бұ хара, Хиуа хандары алдындағ ы беделінің кө мегі тиген Алатау батырдың есімі Қ оң ырат руының, бү кіл орта жү здің ұ ранына айналды», - деп жазылғ ан дә йектер растай алады.

Енді біз Алатау батырдың қ арт батыр атанғ ан мезгілді уақ ытары 1543жылдары атақ ты Орбұ лақ шайқ асына қ атысқ аны туралы Салқ ам Жә ң гірге кө мекке қ ырық мың дай қ азақ қ олын бастап барғ анын Самархан шаһ арының айналасында Орбұ лақ деген жерге Хото батыр Қ онтажының елу мың ә скерінің Салқ ам Жә ң гірдің сегіз жү з сарбазының улы садақ оғ ымен қ арсы алып”сү лік ұ сталарды “ пайдаланып улы тү тінге ұ рындырып қ ырып салғ анын он мың жасағ ынан айырлуында сыпыра шежіреші Ә лиасқ ар қ ария айтып кеткені, тарихи шындық тың, сол шайқ астың Ресей жә не батыс тарихшылар ү шін қ ұ пиясын ашады!

Ол уақ ыттарда Самархан шаһ арында билеген қ азақ халқ ының хандары тарихи қ ұ жаттарда сол кездегі жазбалардааталады. Хан Тә уекелдің ордасыда Самарханда болғ анын тарихи архивтік қ ұ жаттарда жә не нақ ты деректерде кездеседі. Қ азақ халқ ының он алты ханының денесі осы шаһ арғ а қ ойылғ аны, бірнеше билерімен! Жалаң тө с баһ адү рдің Самарханды билегені, бертін келе атақ ты ә лімнің тө ртқ арасынан Жалаң тө стің ұ рпағ ы Ә йтеке бидің Нұ р ата маң ында жатуы, Ү йсін Тө ле бидің Ташкен тө ң ірегінде Шайһ ан Таур ә улиеде жатуы соның бір дә лелі! Ең сегей бойлы Ер Есімханның хандық қ ұ рғ ан уақ ытысында астананы Тү ркістанғ а кө шіреді, ө йткені діни араздық шиттік ағ ымды желеу еткен Иран парсы дерхемдермен қ ақ тығ ыстан ә бден шаршағ ан уақ ыттар еді. Мә уренақ ыр тө ң ірегіне қ айта қ айта шү йлікенін, енді тоқ татқ ан келісімге келген уақ ыттар еді!

Қ азақ халқ ының діни ұ станымы жергілікті халық пен бірге сунниттік Имам ағ зам Ханафи мә зһ абы еді, арасында матрудилік, нахшыбандық тарихаттық софылық сарынды ағ ымдар болды!

Ал, Ә лиасқ ар Байғ ұ тұ лының дерегінде жоғ арыда кө рсетіліп ө ткен « Алаштың Алатау батыры» атты кітапта Алатау батыр 1646 жылы, 80 жасында Мұ рынқ арақ тауына ә руақ тарғ а зиярат етіп барғ анында қ айтыс болып, сонда жерленген деп жазылғ ан. Бұ л жә йт Қ азақ стан Ұ лттық Энциклопедиясында кө рсетілгендей, шамамен 1640 жылы қ айтыс болғ ан декен дерекке жақ ын тура келеді, жә неде осы дерек кө зіне сү йенеміз. Майлық ожа ақ ыннан мынадай жыр жолдар қ алғ ан.

Сапақ датқ а болғ анда Мұ сабек батыр,

Мұ рынқ арақ, Ү ш ү йрек қ атар жатыр

Тоқ сан баулы Қ онырыттың басын иіріп

Ортасында Қ арасан сү бесі.

Ә з Ғ араб Алатау батыр жатыр

Алатаулап Қ оң ырат ұ рандаса

Қ ұ лшығ аш мың ғ а татыр,

Ө ткендердің ерлігін паш етпеген

Жолы тұ ман кө кірегі надан кө зі соқ ыр.

Қ ойтас қ ажы мен Қ азанқ ап Байболұ лының дә йектерінде Сә рсен Бек Сахабаттың тұ жырымы мен соң ғ ы мә ліметтеріне берген тұ жырымдары Алатау батырдың тұ лғ асын биіктете тү седі!.. Мұ рынқ арақ жотасының ү стінде жиырма бір метрлік кесене тұ рғ ызылды, ү лкен тұ мсық беткейінде. Жалаң тө с баһ адү р Самархан шаһ арынан мә рмә рші орақ шыларды алдырып ө зі бақ ылап отырды. Би Борайдың баласы Кө шаман батыр қ ырық жеті кү нде сағ ананы тұ рғ ызып бітірді. Сол жерде ү лкен ас беріліп, қ азақ тектілері ә р жылда оразаның жетінші кү ні ас берілуге бә туа жасалды! Халық тың ық ылас пейілі соншалық ты Алатаудай баһ адү ріне Алты Алаштан халық бірнеше жыл бойы кү ндіз тү ні ағ ылып, ү зілмей Алатауғ а қ ұ ран оқ ып отырды. Мұ рынқ арақ жотасының айналасында тектілерін жерлейтін киелі орын еді. онда қ алың қ орымдар бар жиырма шақ ырымдай созылғ ан жотаның ү стінде, Жалпы қ алың қ азақ Алатау батырғ а ғ асырлар бойы басына зиярат жасап қ ұ ран оқ ып келген. XVII-XVIII-ғ асырларда бұ зылып қ ұ лай бастағ ан кесенені жандар атасынан шық қ ан Жү нісбек бай он бестей сағ ананы жаң алады соның ішінде Алатау батырдың сағ анасын жө ндеді. Совет ө кіметі орнағ ан алғ ашқ ы жылдары шолақ белсенділер сағ ананы қ иратып, сү йегін қ азып алып Санк Петербургке ғ ылымғ а тарихқ а керек деп Қ арақ оң ыр станциясынан артып жібереді, жолда Ақ мешітке жетпей екі вагоны адамымен ө ртеніп кетеді. Жылдар ө те келе совхоз колхоздар ашылып, ү стіндегі арабша шағ атай тіліндегі жазуы бар тастар алынады қ орымдар тегістеледі, Мұ рынқ арақ жотасындағ ы сынтастардан жазуы бар жә дігерлік тастардан фермалардың совхоздың ү йлерінің ірге тасы болып қ ұ йылып тегістеліп кетеді сағ аналар орны осылай қ ұ риды. Солай халық жадынан ө шіріліп, қ олдан істеген солақ ай саясаттың кесірінен жойылады. Мұ рынқ арақ тауында Алатау батырдың жатқ ан дә лелі, мына ө лен жолдарының сол уақ ыттардан қ алғ андығ ы сол жерде жатқ андығ ы осы ө лең жолдарынан кө рініп тұ р.

Мұ рынқ арақ, Мұ рынқ арақ

Жатырсың ба қ ырың қ арап

Алты алаштан ағ ылса халық болып.

Ұ ранды Баба Ә зғ арап Алатауғ а

Қ ұ ран оқ ып ө туші еді қ алың қ азақ

Не десек те, Алатау батыр Ірі тарихи тұ лғ а мемлекет қ айраткері. Оның ерлікке толы омір жолы ұ рпақ қ а ө неге, дү рбелең ге толы сол ғ асырлардың тұ лғ асы еді. Ал осыншама дерек кө здеріне ат салысқ ан тарихи қ ұ жатты деректермен ғ алымдарымызғ а жә не саф алтындай біздің дә уірімізге жеткізген Алатаудай ұ лы тұ лғ аны туғ анын бастап ө мірбаянына дейін аң ызғ а салмай халқ ына табыстағ ан Ә лиасқ ар қ арияғ а, баласы Ақ пантай Байғ ұ товқ а алғ ысым шексіз!.

Тарихшы Алатау танушы Тұ рабаев Асан. Оразханұ лы