Махаббат философиясы. I.Кіріспе. II.Негізгі бөлім. III.Қорытынды. Махаббат философиясы. I.Кіріспе. III.Негізгі бөлім

Махаббат философиясы

Жоспары:

I. Кіріспе

II. Негізгі бө лім

1. Махаббат философиясындағ ы негізгі тү сініктер.

2. Махаббаттың сипаттамалары.

3. Махаббаттың тү рлері.

III. Қ орытынды

Махаббат философиясы

I. Кіріспе

Егер де адам философияның негізгі обьектісі болса, онда адамзат махаббаты атты тақ ырып ө те маң ызды философиялық ой кешулердің бірі болуы керек. Маххабат ең алдымен ө нердің обьектісі болып табылады, бірақ сонымен бірге философиялық тұ рғ ыдан ойлануды қ ажет ететін махаббаттың ө лшемдері болады. Ө нер образдардың тілімен сө йлесе, философия ұ ғ ымдар тілімен сө йлейді, яғ ни ө нер де философия да бір мә селе жө нінде айтып отырғ анымен, мұ ны олар ә р тү рлі мағ ынада айтады. Махаббат философиядан бұ рынырақ пайда болғ ан, бұ л екеуінің бұ рынғ ыдан келе жатқ ан туыстығ ы маххабат ұ ғ ымының ө зіне байланысты, сондық тан философия ежелгі грек тілінен аударғ анда даналық қ а деген қ ұ штарлық ты білдіреді.

III. Негізгі бө лім

Махаббаттың алуан тү рлі сипаттары мен аспектілерін білдіру ү шін гректер тө рт тү рлі терминдерді қ олданды, олар: эрос, филиа, агапэ, строгэ.

«Эрос» сө зін олар обьектіні ө здеріне толығ ымен иеленіп алу мақ сатымен, сол обьектіге бағ ытталғ ан сезімдерді білдіру ү шін қ олданды.

«Рhilia» сө зі жеке немесе ә леуметтік таң дау еріктеріне байланысты біріккен индивидтердің байланысын білдіреді.

«storge» сө зі болса айырбастауғ а берілмейтін мә ң гі органикалық тү рде туыстық жақ ындық пен байланысты махаббатты білдіреді. Бұ л ата ана мен бала, ері мен ә йелі, отаны мен азаматтары арасындағ ы ө те нә зік ә рі ө з ө зіне деген сенімді махаббат.

«Аgape» термині гректерде ғ ашық адамының, сү йіктісінің белгілі бір ерекшеліктерінің, оның ерекше бір мінезінің негізінде пайда болатын саналы махаббатты білдіреді. Орта ғ асырларда христиандық ілімі махаббатты адамның мә нін терең ашатын адамгершіліктің ең жоғ арғ ы принципі ретінде анық тағ ан болатын. Христиандық ойшыл Аврелий Августин махаббаттың ү ш тү рлі формаларын кө рсеткен болатын, олар: адамның қ ұ дайғ а деген махаббаты, жақ ының а деген махаббат жә не қ ұ дайдың адамғ а деген махаббаты.

Стендаль ө зінің «Махаббат туралы» деген трактатында махаббаттың тө рт тү рлі формаларын кө рсетеді. Олар:

1. Махаббат ол қ ұ марлық;

2. Махаббат ол ақ ыл-ойдың бақ ылауынан шығ ып кетуге қ абілетсіз жә не жү ректе суық із қ алдыратын ынтық тық сезім;

3. Махаббат ол сә ттілікпен басталғ ан кездейсоқ жағ дайда болатын инстинктердің кү тпеген жерден жалын секілді жарқ етіп жоқ болып та кететін физикалық, яғ ни тә н махаббаты;

4. Махаббат ол паң дық, яғ ни буржуазиялық тұ рғ ыдан есепке ғ ана негізделген пайдалылық ты кө здейтін алдын ала ойластырылғ ан махаббат. Мұ ндай махаббаттың иегерінің сезімдеріне келсек, олар модадағ ы, қ азіргі заманғ ы сә ндегі ә йелдерді ғ ана қ алайды.

Орыс философы В. Соловьев махаббаттың ү ш тү рлі типтерін ажыратады, олар:

1. Махаббат ол кө бінесе береді де, бірақ ештең е алмайды, бұ л ата-ананың балағ а деген махаббаты;

2. Махаббат ол кө бінесе алады, бірақ ештең е бермейді, бұ л баланың ата -анағ а деген махаббаты;

3. Махаббатта осы жоғ арыда кө рсетілген белгілердің екеуі тепе-тең тү седі, бұ л жыныстық немесе ерлі зайыптылардың махаббаты.

Енді махаббаттың сипаттамаларының ең маң ызды ерекшеліктері неде? Осы сұ рақ тарды талдайық: Махаббаттың экзистенциалдық анық тамасы, яғ ни оның сезімінің терең осі – бұ л сү йікті, ғ ашық адамың ды ө зің сияқ ты кө ру, оғ ан да ө зің е сияқ ты қ арау, онымен ө зің ді бір деп ұ ғ ыну. Мұ нда сү йіп отырғ ан емес, сү йікті адам маң ыздырақ. Махаббат болашақ ты кө руге мең зейді, алдағ ы перспективаларды кө руге мү мкіндік береді; сү йіктің нің, яғ ни ғ ашық адамың ның ерекше мү мкіндіктерін ашады. Махаббаттың басты қ ұ пиясының бірі – оның таң қ аларлық тай, екі жақ ты оптика сияқ ты екендігінде. Сү йікті адамың ның жақ сы жақ тарын бинокльмен ұ лғ айтып кө рсетіп, ал кемшіліктерін теріс айналдырылғ ан бинокльмен кішірейтіп кө рсететіндігінде. Адам ө зінің сү йікті ғ ашығ ын ә лемдік ө лшеммен тең естіреді. Ғ ашық адамның іштей ө зінің таразысы болатындай, ол таразының бір басына ғ ашығ ын, ал екінші басына бү кіл жер шарын қ ояды. Яғ ни бір жанды бү кіл адамзатпен тең дә режеде қ ояды. Жақ сы кө ру, сү ю дегеніміз басқ а адамды бү кіл ә лемдік ө лшем ретінде тү йсініп, ұ ғ ыну, оны адамзаттың ө кілі ретінде тану, оны бақ ытқ а бө леуге ұ мтылу, оғ ан адмзаттың шең берінде қ арым қ атынас жасау, яғ ни оғ ан шектен тыс қ айырымдылық пен, мейірімділікпен жә не қ амқ орлық пен қ арау. Шынайы махаббатта екі орталық тық, эгоистік қ атынастар болмайды жә не бұ л оның ең маң ызды негізі болып табылады. Махаббатта сезімділіктің ү ш тү рлі типері бар, олар: біріншіден, жалпы сезімдер, бұ л бү кіл ғ асырғ а тә н барлық халық тардың махаббатында кездеседі, яғ ни бұ л махаббатты басқ а да сезімдерден ажыратып тұ ратын ерекшелік. Екіншіден, типологиялық сезімдер, яғ ни махаббаттың бір ғ ана типімен жақ сы кө ретін адамдардың сезімдері сияқ ты, бірақ та махаббаттың басқ а типімен жақ сы кө ретін адамдардың сезімдеріне тіпті ұ қ самайды. (мысалы, холериктің махаббаты – «гейзер», флегматиктің махаббаты – «мұ хит» сияқ ты). Ү шіншіден, «индивидуалдық, жеке» – бұ лар басқ а ешқ андай адамдарғ а ұ қ самайды; мұ нда ерекше қ айталанбас сезімдер мен осындай сезімдердің қ айталанбас ү йлесімдері кө рініс береді. Махаббат бұ л адам еркіндігінің кө ріністерінің бірі. Адамды ешкім біреуді немесе ө з ө зін жақ сы кө ріп сү юге мә жбү рлей алмайды, ө йткені оны жұ мыс істетуге, тіпті зұ лымдық жасатуғ а да мә жбү рлеуге болады, бірақ жақ сы кө ргізуге емес. Жалпы махаббат дегеніміз, интуиция мен тү сіну тә жірибесін талап ететін ө нер болып табылады. Жақ сы кө руге, сү юге, махаббатқ а деген қ абілетсіздік биологиялық емес ол жанның, яғ ни психологиялық кемістік. Махаббат ә р тү рлі дә реже мен дең гейде дамуы мү мкін, махаббаттың болмауы мү мкін емес, махаббат болмаса адамзат та болмас еді. Махаббат философиясында махаббаттың мынадай тү рлері бар, олар: ата ана мен бала арасындағ ы махаббат, аналық махаббат, ә келік махаббат, ағ алық махаббат, ө з ө зіне деген махаббат, қ ұ дайғ а деген махаббат жә не жануарларғ а деген махаббат жә не т. с. с.

Қ ұ дайғ а деген махаббат. Фрейдтің ілімінше, діни махаббат бұ л жыныстық қ ұ марлық ты рухани қ ызметке бағ ыттау. Ол қ ұ дайғ а сенетін адамдарды діни қ иялдар ә леміне беріледі дейді, ө йткені ол адам лә ззат алады. Сондық тан Фрейд кейде дінді жыныстық қ ұ марлық тың сублимацияланғ ан жемісі дейді, кейде алғ ашқ ы табиғ и қ ұ марлық тарды басып тастаудың салдарынан пайда болғ ан ұ жымдық иллюзия дейді.

Суфизмдегі қ ұ дайғ а деген махаббат. Суфизм ілімінде қ ұ дайғ а деген махаббат ең негізгі тақ ырып болатын. Қ ұ дайғ а деген махаббат идеялары Мұ хаммед пайғ амбардың ө мірі мен іс ә рекеттері туралы аң ыздарда белгіленген сунналарда да, қ ұ рандарда да айқ ын кө рініс таппаса да, суфизмде бұ л идея кең мағ ынада қ арастырылды. Ө йткені онда қ ұ діретті кү штің алдындағ ы табынып, бас ию мен оғ ан мойынсұ ну мотиві ө те басым болды. Христиандық пен иудаизмдегі сияқ ты исламда да қ ұ дайда жыныстық айырмашылық жоқ, мұ нда қ ұ дай кө бінесе еркектік сипатта болады. Араб тілінде де осылай, бірақ мұ нда орыс тіліндегі сияқ ты қ ұ дайды анық тау ү шін қ ұ дайдың ө зіндік ерекшелігі мен мә ні деген сө здер қ олданылады. Араб тілінде ол формасы жағ ынан еркектік сипатта, ал грамматикасы жағ ынан ә йелдік сипатта. Қ ұ дайдың ең басты мә ні – ол ә йелдік сипатта болуында. Суфизм ілімінде махаббат тақ ырыбы жан жақ ты қ амтылғ ан, Жартылай ортодоксальды қ ұ дай ілімінде Мұ хаммед пайғ амбардың сө здері бар, онда ол Қ ұ дай туралы былай деген: “Мен қ ұ пия болатынмын, жә не мен ө зімді танығ анын қ аладым, сондық тан адамдар мені танысын деп ә лемді, дү ниені тудырдым” — деді. Жалпы, қ ұ дайды танушылар Қ ұ дайды танудың элементтеріне назар аударады. Бірақ, суфизм ілімінше, махаббат дегеніміз ә лем мен дү ниені қ озғ алысқ а келтіріп, реттеп тұ ратын кү ш дейді. Қ ұ дай да бү кіл ә лем мен дү ниені махаббатты сияқ ты жаратты, дү ние мен ә лемдегінің барлығ ы мен кез келген махаббат, яғ ни ә йел мен еркектің махаббаты, ата ананың балағ а деген махаббаты – бұ лардың барлығ ы ө мірге мә н мен мағ ына беріп тұ ратын осындай махаббаттың бір бө лігі болып табылады. Сондық тан ө мірде махаббаттың алатын орны ерекше. Ал, енді осыдан тағ ы бір басқ а мотивке ә семдік, яғ ни сұ лулық жатады. Сондық тан, ә семдік пен сұ лулық ты жақ сы кө ріп сү йіп, оғ ан деген махаббатымыз оянады. Мұ хаммед пайғ амбардың — суфийлер соң ына дейін дә ледеп берген мынадай сө здері бар: “Қ ұ дай шын мә нінде кө ркем, сұ лу жә не ол сұ лулық ты жақ сы кө реді”. Қ ұ дай дегеніміз бұ л сұ лулық. Сондық тан суфизмнің лирикасының барлығ ы Қ ұ дағ а деген қ атынасты махаббат арқ ылы жеткізуге негізделген, жә не мұ ндай махаббат кейде тіпті сезімдік образдарда кө рініс беретіндігі соншалық ты, мұ нда мә селе физикалық эротика ма ә лде рухани эротология жө нінде болып отырғ андығ ын айыру ө те қ иын. Суфийлік мистиканың тудырғ ан махаббат жө ніндегі ө лең деріндегі обьектіге келсек, мұ нда белгісіз бір сұ лу бозбала жө нінде айтылып тұ рғ андай. Мынадай аң ыз бар кө рінеді: «Мұ хаммед пайғ амбар Қ ұ дайды сақ алсыз, ө те жас ә рі сұ лу бозбала образында ө зінің ә уеге саяхатында» — кө ріпті дейді. Қ ұ дай ө зінің алуан тү рлілігімен бізден жасырынады, егер де ол ө зінің сұ лулығ ын қ ұ пия ұ стамаса, онда ә лем жанып кетуші еді. Ол ө зіне тә н сұ лулығ ын кө рсетпейді, сондық тан бұ л Қ ұ дайды барлық жерден іздестіруге деген мистиктердің қ ұ штарлығ ын оятады. Қ ұ дайдың ең жетілеген айнасы, яғ ни оның ө зіне ең қ олайлы келетіні ол — адам. Адам Атаның ө зі Қ ұ дайдың айнасы, ол Хауа Анадан қ ұ діреттің сұ лулығ ының бейнесін кө рген. Адам бұ л дү ниеден Қ ұ дайды кө ре алмайды, оның кейпін кө ру мү мкіндігі жоқ. Егер де Қ ұ дай ө зінің кейпін ашса, онда оны кө ргендердің назары оның жарығ ынан ө ртеніп кетер еді. Бірақ оны тек пайғ амбар ғ ана кө ріп қ ойғ ан жоқ, сонымен бірге мистиктер де ө ң дерінде кө рген Қ ұ дайдың кө ріністері жө нінде, кө рген тү стері жө нінде жиі жиі айтып жү реді. Мысалы, Хә кім Тирмізінің мә лімдеуінше ол тү сінде Қ ұ дайды 1001 рет кө ріпті. Қ ұ дайдың образы мен кейпі жө нінде ешкім дә л айтып жатпаса да, Қ ұ дай адамзатқ а кез келген формада кө рінеді екен. Мұ ндай ілімдер мистиктер ү шін ө те пайдалы болатын, ө йткені олар Қ ұ дайды сұ лу ә рі жас ер адам ретінде қ абылдады. Жалпы Қ ұ дай жасампаздық ә рекетіне қ атыспайды, бірақ онда ол айнадағ ыдай болады. Махаббаттағ ы келесі саты – бұ л ғ ашық адамның атрибуттарының жоғ алып кетуі, ал оның орнына ғ ашығ ының атрибуттарының пайда болуы. Махаббат дегеніміз ө зінің атрибуттарымен бірге ғ ашық адамның ө з ө зін ұ мытып, ал ө зінің сү йікті адамының толығ ымен патшалық қ ұ руын білдіреді. Суфийдің қ ұ дайғ а деген махаббаты алуан тү рлі махаббат қ атынастарында кө рініс табады. Мысалы, екі классикалық жұ птарды алсақ, бірі бұ л – Лә йлә жә не Мә жнү н – бұ лар суфизмнің ө те маң ызды сюжеттерінің бірі болып табылады. Лә йлә ғ а деген махаббаттан басы айналғ ан Мә жнү ннің махаббаты мынадай жағ даймен бітеді: Мә жнү н ө зінің махаббатының обьектісін кө руді қ аламайды, ө йткені Лә йлә оның жү регінде, Мә жнү нге осының ө зі жетіп жатыр. Жә не бұ л махаббат Қ ұ дайғ а деген махаббаттың ең жоғ арғ ы тү рі ретінде сипатталады. Мұ ндай махаббатта сезімділік пен қ оса асқ ақ тық та кездеседі, бірақ бұ л махаббат сезімдік махаббат ретінде жү зеге асырылмағ ан махаббат болып есептеледі. Дү ниедегі ә рбір сұ лулық пен ә семдік Қ ұ дайдың сұ лулығ ы мен ә семдігін білдіретіндей. VIII ғ асырдағ ы Суфизмнің алғ ашқ ы негізін қ алаушылардың арасында ә йел де болатын, оның есімі Рә бия. Ол кү ң жә не биші болатын. Мұ сылман мә дениетінде Қ ұ дай бізді жақ сы кө реді, Қ ұ дайдың махаббаты барлығ ымызғ а жетеді деген тү сінік бар. Бірақ та Қ ұ дайдың адамғ а деген қ атынасын алып қ арасақ, махаббат терминдерінде сө з етуге болмайтын. Суфизм ілімінде Рә бия бірінші болып Қ ұ дайдың адаммен арасындағ ы қ атынасын қ ұ лы мен Қ ұ дайы арасындағ ы қ атынас ретінде емес, қ ұ дай мен оны сү юші арасындағ ы қ атынасты қ алыптастырды. Рә бия былай деп жазады: “О Қ ұ дайым, егер де мен сағ ан ұ жмақ тан орын берсін деген оймен жалбарынады деп ойлайтын болсаң, онда мені ондай ұ жмақ тан айыра бер, ө йткені бұ л жалбарыну тек саудагерлердің ісі» — дейді. «Қ ұ дайым егер де мен сенің тозағ ың нан қ орқ ып, сағ ан жалбарынады деп ойлайтын болсаң, онда мені сол тозағ ың а жібере бер, ө йткені бұ л жалбарыну тек қ ұ лдардың ісі» — дейді. Қ ұ дайым, сен кө ркем ә рі сұ лу болғ андық тан, мен сағ ан жалбарынып, мен сені жақ сы кө ремін, дейді Рә бия. Егер де бұ л осылай болса, онда мені сені кездестіру мү мкіндігінен айыра кө рме дейді. Нақ осындай мотив суфизм ілімінің нормасына айналды.

Аналық махаббат. Тең дә режелілер арасындағ ы махаббаттың формалары болып табылатын ағ алық жә не жыныстық махаббатқ а қ арама қ арсы аналық махаббат бар. Негізінен ана мен бала арасындағ ы байланыс ө зінің табиғ аты жағ ынан тең дә режеде емес, ө йткені бала ә рдайым кө мекті қ ажет етеді де, ал ана ә рдайым сол кө мекті беріп отырады. Ө зінің альтуристік жә не шексіз сипаттағ ы ана махаббаты – махаббаттың ең жоғ арғ ы тү рі болып табылады жә не бү кіл эмоционалдық байланыстардың ішіндегі ең қ асиетті сезім болып табылады. Шынымен де аналық махаббаттың ең жоғ арғ ы жетістігі ол ананың сә биіне деген махаббаты емес, оның ө сіп келе жатқ ан ұ рпақ қ а деген махаббаты болып табылады. Трансценденциялануғ а деген қ ажеттілік ол адамның ө зінің санасының тү пкірінде жатқ ан негізгі қ ажеттіліктерінің бірі болып табылады. Ол осы жарық дү ниедегі ө зінің роліне қ анағ аттанбағ андық тан, ө зін кубоктан қ алай болса солай лақ тырылып тасталғ ан ойынның тасы ретінде қ абылдай алмайды. Ол ө зінің енжар ролінің шең берінінен асып шығ ып, ө зін жасампаз ретінде сезінгісі келеді. Осы ә лем мен адамның жаратылысынан қ анағ ат алуғ а қ ол жеткізудің кө птеген жолдары бар, осындай қ ол жеткізудің аса жең іл ә рі табиғ и жолы ол – аналық қ амқ орлық пен оның жасампаздығ ына деген махаббат. Ө йткені ана бала арқ ылы ө зінің шең берінен асып шығ ады. Балада ол ө з ө зінің шең берінен шығ ады, ананың махаббаты оның ө міріне мә н мен мағ ына береді. (Бала тудыру арқ ылы трансценденциялануғ а деген ө зінің қ ажеттілігін қ анағ аттандырудағ ы еркектің қ абілетсіздігінің ө зінде оның ө зінің қ олынан туғ андары мен идеяларының шең берінен асып шығ уғ а деген қ ажеттілік жатыр). Бірақ бала ө суі керек. Бала ананың ыстық алақ аны мен ыстық ұ ясынан шығ ып тә уелсіз тұ лғ ағ а айналады. Аналық махаббаттың негізгі мә ні ол баланың ө суіне қ амқ орлық жасау, ө з аяғ ынан тік тұ рып кетіп ө з алдына ө мір сү руіне жағ дай жасайды. Жыныстық махаббаттан аналық махаббаттың ең басты ерекшелігі нақ осыда. Жыныстық махаббатта бір біріне қ арама қ арсы екі адамның бір тұ тастық қ қ а бірігуі кө рініс береді. Ал аналық махаббатта бір тұ тастық пен бірлікте болғ ан екі адам бір бірінен ажыратыла бастайды. Анасы баласының ө зінен ажырап бө лектене бастағ анына кө ніп қ ана қ оймай, сонымен бірге оны қ алыпты жағ дай деп қ абылдап бұ ғ ан ө зі кө мектесіп жағ дай жасауы керек. Нақ осы қ иын кезең де аналық махаббат ө те қ иын да кү рделі жағ дайғ а душар болады. Ө йткені бұ л жағ дай анадан ө зінің сү йікті адамының бақ ытынан басқ а қ олындағ ы бар нә рсесін беруді, барлығ ын қ ұ рбан қ ылуды, бірақ бұ дан мұ ның еш қ айтарымын кү тпеу қ абілеттілігін, бар жан тә німен берілуді жә не адалдық ты талап етеді. Нақ осы кезең де кө птеген аналар аналық махаббаттың осындай кү йкісіне шыдай алмай, қ абілетсіздік танытады. Ө сіп келе жатқ ан балағ а деген ананың махаббаты алуды емес, тек беруді ғ ана кө здеген, ешқ ашан баладан қ айтарымды кү тпейтін шынайы, таза да пә к махаббат жә не бұ л — махаббат атаулының ішіндегі ең кү рделі формаларының бірі. Егер ә йел ө з кү йеуін, бү кіл адамзатты ө з баласын, басқ а адамдарды сияқ ты жалпы жақ сы кө руге қ абілетті болса ғ ана шынайы ана бола алады. Ол егер де ә йелде жалпы адамзатқ а деген осындай махаббат болмаса, онда ол бала ө сем дегенге дейін, жас сә биге ғ ана нә зіктік танытқ ан ана бола алады. Шынайы ана — баласы ө зінен алыстап жырақ қ а кетсе де ол оны жақ сы кө руін жалғ астыра бермек.

Ағ алық махаббат. Ағ алық махаббат бұ л махаббаттың барлық тү рлерінің негізінде жатқ ан махаббаттың фундаментальды тү рі. Ағ алық махаббат ол жауапкершілік сезімінен, басқ ағ а ә рдайым кө мектесуден, оғ ан мейірімділік танытып, қ амқ ор болудан кө рініс табады. Ә лсіздерге, кедейлерге кө мек кө рсетіп, мейірбандық таныту бұ л ағ алық махаббаттың бастамасы болып табылады. Тек ө зің нің ағ айындарың мен жақ ындарың а ғ ана кө мектесіп мейірімділік таныту да бар, бірақ ол шынайы ағ алық махаббат емес. Бұ л адамдық қ а жатпайды. Ө йткені жан-жануарлардың ө зі балаларын ғ ана жақ сы кө ріп оғ ан қ амқ орлық танытады. Мысалы, дә рменсіздер ө зінің қ ожасын жақ сы кө реді, ө йткені оның ө мірі қ ожайынының қ олында. Бала ө зінің ата анасын жақ сы кө реді, ө йткені олар оғ ан керек. Бірақ та шынайы махаббатта ешқ андай мақ сат болмайды. Алдына ешқ андай мақ сат қ оймағ андарғ а ғ ана шынайы махаббат ашыла бастайды. Ағ алық махаббат бұ л тең дә режедегілер арасындағ ы махаббат, бірақ тең дә режелілер де ә рдайым тең болмайды. Апа, сің лілер мен ағ алар арасындағ ы махаббат – бұ л да ерекше феномен. Балалар алғ аш рет ойнағ аннан бастап біреуі ү лкен ағ а немесе ү лкен апа болып жатады. Ө йткені, отбасындағ ы жасы ү лкен балалар ата анамен бірге кішкентайларғ а қ амқ орлық танытып, оларғ а ә леуметтік жағ ынан қ олдау кө рсетеді.

Еркек пен ә йел арасындағ ы махаббат. Егер де аналық махаббат пен ағ алық махббатта таң дау жоқ болса, немесе ана ө з балаларының барлығ ын жақ сы кө руге немесе ағ а ө з інілерінің барлығ ын жақ сы кө руге негізделсе, онда жыныстық махаббат бұ лардан ө згеше. Мұ ндай махаббат терең дифференциацияланғ ан, мұ ндағ ы махаббат таң дауғ а негізделген, адам бір ғ ана жалғ ыз адаммен тұ тастық та болып, бас қ осып бірігуге қ ұ мартады. Э. Фроммның пікірінше, махаббатқ а қ арағ анда жыныстық қ ұ марлық тек дене қ ұ марлығ ымен, жалғ ыздық алдындағ ы қ орқ ыныш сезімімен, біреудің жү регін жаулап алумен ғ ана шектеледі. Махаббат ол кездейсоқ тан пайда болмайды. Ол адамның бү кіл ішкі ә лемінің біртіндеп ө згеріске ұ шырап, қ айта жандануы жаң а бір кү й кешуі. Стендаль махаббат сезімінің пайда болуын былай суреттеп береді:

1) Таң қ алу

2) Ғ ашық адам сү йіктісінің сұ лулығ ына сү йсініп оны қ ұ шағ ына алып сү юді армандайды.

З) Ғ ашық адамына деген ү міт оты оянады.

4) Махаббат оянады. Жақ сы кө ру дегеніміз – лә ззат сезіміне бө лену. Адам ө з ғ ашығ ын барлық сезім органдарымен сезіне бастайды.

5) Алғ ашқ ы кристаллдану процесі басталады. Адам ө зінің сү йікті ғ ашығ ын қ уаныш пен лә ззатқ а бө леуі ү шін, барлық қ ұ рбандық тарғ а дайын бола бастайды жә не мұ ны ол қ уанышпен іске асырады. Кристалдану – бұ л ойдың ерекше бір қ ызметі.

6) Кү мә нның тууы. Ғ ашық адам ө зіне жақ ын тұ рғ ан бақ ытқ а кү мә ндана бастайды; ол ө зіне жылт етіп кө рінген ү міттің ө зіне кү мә нмен қ арай бастайды. Ол ө зін ө мірдің басқ а да қ уаныштарына бө легісі келеді де кейін оны жоғ алтып та алады. Осыдан ол бақ ытсыздық сезіміне бө леніп, осы сезімнен кейін ол ойғ а шомады.

7) Екінші кристаллдану процесі.

Екінші кристаллдану процесі басталғ анда ғ ашық адам «ол да мені жақ сы кө реді» деген ойғ а келеді.

Ғ ашық адам ү ш тү рлі ойдың арасында ойланып толғ ана бастайды:

1. Оғ ан ешкім тең келмейді.

2. Ол мені сү йеді.

3. Оның сү йетіндігінің дә лелдеріне қ алай кө з жеткізуге болады? Махаббаттың ұ зақ тығ ы екінші кристаллдану процесінде анық талады, осы кезде ғ ашық адамың ның жауабын ала аласың немесе ала алмайсың. Екінші кристаллдану процесі тез беріле салатын махаббат жағ дайында ө тпейді. Сонымен бірге мына жағ дайды ескеру керек. Ө зінің табиғ аты жағ ынан ә йелдер еркектерге қ арағ анда сезімтал келеді. Ә йелдердің ө мірінде сезімнің алатын орны ерекше. Кө птеген ә йелдер ү шін сү юден гө рі сү йікті болу ө те маң ызды. Ө йткені бұ л қ асиет ә йелдердің психологиялық табиғ атының ө зінде жатыр. Ал ер адамдар болса сү йікті болудан гө рі сү юді қ алайды.

III. Қ орытынды

Адамзаттың ө ткен ұ зақ ө міріне кө з салсақ, оның ө нері мен поэзиясында махаббаттан, ғ ашық тық тан асқ ан тақ ырып болмапты. Махаббатты кө не заманда ә р халық ө здерінің ұ ғ ымына, дініне, дә уіріне сә йкес ә р тү рлі тү сінген сияқ ты. Мә селен, ертедегі грек, рим қ олжазбаларында Махаббат қ ұ дайлар кейпінде кө рсетіліп, дуниенің бар кілті солардың қ олында деп дә лелденді. Соның нә тижесінде қ ұ дайдың ө зі махаббат мағ ынасында ұ ғ ынылғ ан.
Махаббат сезімі екі адамда бірдей пайда болса, оның келешекте дами тү суі, ө мір бойы ү зілмеуі, сарқ ылмауы табиғ и нә рсе. Махаббат алғ ашқ ы сыйластық тан басталады. Махаббат екі адамғ а ортақ, екеуінен бірдей туатын сезім.
Шынайы махаббат сайрап жатқ ан даң ғ ыл жол емес: оның оқ паны мен ой-шұ ң қ ыры да жеткілікті, соны тү сіне білсең ғ ана, мен ө мір сү рдім, бақ ыттымын деп ауыз толтырып айтуғ а қ ақ ың бар. Махаббат- адам жү регін нұ рлы қ уанышқ а бө леп, рухына қ анат бітіретін ең кү шті, ең тұ рақ ты, ең асқ ақ сү йіспеншілік сезімі. Махаббат ө мірдің мә ні, жұ пар шашқ ан гү лі, тамылжығ ан ә н-жыры. Білімпаздар: Суйіп кө рмеген, ө мір сү ріп кө рмеген, -десе осы заманның ақ ын философы: Ғ ашық тық пен ө ткени кү ндер ғ ана — ө мір, ал қ алғ аны-жай кү ндер, — деп нақ тылай тү седі. Махаббатпен адамның кү ллі тіршілігі байланысты. Ол адамның ішкі ә леміндегі рухани сезімдерінің кө рінісі ретіндегі жан кү йі. Барлық ә демі, сү йкімді, шарапатты, ұ лы істерге, ерліктерге адамды сү йіспеншілік сезімдері жігерлендіріп дем береді. Адам біреуді сү йгендіктен, яки біреудің ө зін сү йетінін сезгендіктен немесе біреудің сү йіспеншілігінен ү міттенгендіктен, оның бойын кү ш-жігер кернеп, биік мақ саттарғ а ұ мтылады, асқ ан қ ажырмен жә не ө нерпаздық жойшылық та қ олдан келмейтін ү лкен істер тындырыды.