9.Болмыс философиясы. «Адам - Дүние» қатынасы болмыс құрамындағы іргелі қатынас ретінде. Онтология болмыс туралы ілім ретінде. Онтология мәселелері. Айқын және бейайқын онтология. Онтологияны

9. Болмыс философиясы

«Адам - Дү ние» қ атынасы болмыс қ ұ рамындағ ы іргелі қ атынас ретінде. Онтология болмыс туралы ілім ретінде. Онтология мә селелері. Айқ ын жә не бейайқ ын онтология. Онтологияның негізгі типтері. Болмыс жә не болмыс-емес мә селесі. Оны шешудің негізгі тесілдері жә не ол сілтеген адам болмысының негізгі страгегиялары.

Болмыс адам болмысы хақ ында Адам болмысының заттар дү ниесінен прннципті айырмашылығ ы. Адамның заттар дү ниесіндегі болмысы. Адам болмысының заттар дү ниесіне жинақ талғ андығ ы (М. Хайдеггер). Заттық " тә уелділік.

Адам ө мір сү руінің дихотомиялары. Адам ө мір сү руінің тарихи дихотомиясы. Адам ө мір сү руінің экзистенциалдық дихотомиясы. Адамның шынайы емес, жемісті емес бағ дарлануының формалары. «Ие болу» стратегиясының қ алыптасуы адам болмысының бейшынайылығ ы ретінде. «Болу» стратегиясы. Адамның шынайы болмысы. Адамның жемістігі бағ дарлануы. Адам болмысының бірегейлігі. Адам қ азіргі кездің басты қ ұ ндылығ ы жә не капиталы ретінде

Ә лем – адамнан тыс ө мір сү ретін табиғ и ортаны бейнелейді. Табиғ и процестер мен қ ұ былыстар жеке – жеке емес, бір – бірімен байланыста ө мір сү реді. Ә лем – біртұ тастық, ө йткені ондағ ы жеке элементтер бір – бірімен гравитация кү шімен байланысқ ан.

Болмыс философиядағ ы ең кө не, дә стү рі мол, тарихы бай ұ ғ ымдардың бірі болып саналады. Ол «бол, «болу» сияқ ты тү сініктердің баламасы. Бұ л ұ ғ ым адамды қ оршағ ан ортаны біртұ тас бү тіндік деп тану қ ажеттігінен туындағ ан. Оның кө мегімен дү ниетанымдық «ә лем деген не? » сұ рақ қ а жауап беруге болады.

«Болмыс» туралы тү сініктер кө не философияда қ алыптасты. Мысалы, Парменид болмыс дегеніміз – бұ л тірлік, одан басқ а еш нә рсе емес – деп ү йретті. Болмыс жақ сы, жаман жақ тары бар толтырылғ ан, қ озғ алмайтын шар іспеттес.

Гераклит болмыс қ арама – қ арсылық тардың ө зара кү ресі, олардың бір – бірімен ө зара қ абысуы деп пайымдағ ан. Онда от пен су, жылулық пен суық тық бар. Дү ниедегі барлық нә рсенің негізі кү рес, ө йткені одан ә лемдегі тамаша гармония туындайды. Болмыс ү немі дамуда, ұ дайы қ озғ алыста. Демокрит болмыстың алғ ашқ ы негізі атом деп кө рсетті.

Атомдардың бір – біріне тартылуынан немесе бір – бірінен ажырауынан ә лемнің кө птігі пайда болады. Болмыстан басқ а, бос кең істіктегі болымсыздық бар. Платон ө з ілімінде ө згермейтін, мә ң гі, нағ ыз болмыс идея, ал ө тпелі де ө ткінші болмыс зат ә лемі деген ойды қ орытты. Бұ л идея ә лемнің кө лең кесі, онда мә ң гілік, тұ рақ тылық жоқ, ол бір сағ ым сияқ ты, ө теді де кетеді.

Діни дү ниетаным ү стемдік еткен орта ғ асырлар дә уірінде, болмыс – қ ұ дай жаратқ ан ә лем деп қ арастырылғ ан. Қ ұ дай барлық тіршіліктің шың ы, мә ні, жетілдірілген реалдылық деп кө рсетілген (Ә улие Августин, Фома Аквинский). Қ айта ө ркендеу, ә сіресе Жаң а дә уірден бастап жаратылыстану – механика, математика, физика ү лкен қ арқ ынмен дами бастайды.

Болмыс – жаратылыстану мен адамның практикалық іс – ә рекетінің негізгі объектісі болып табылатын табиғ ат. Ол белгілі заң дылық тарғ а сү йеніп жұ мыс істейтін механизм тә різді. Адам ә р уақ ытта табиғ аттың жоғ арғ ы кү рделі жең ісі, кү рделі механизм деп тү сіндірілді.

Пантеизм аясында табиғ атта қ ұ дай бастамасы тоғ ытылғ ан. Бұ л уақ ытта Дж. Бруно ә лемнің кө птігі идеясын ұ сынды. Философияда, ө нерде адамның керемет кү штілігі, ұ лылығ ы туралы идеялар кең інен тарай бастағ ан. Болмыс теориясына Н. Коперник, И. Ньютон ү лкен ү лес қ осқ ан.

Неміс классикалық философиясы болмыс туралы ілімдердің екі бағ ытын біріктірді. Мә селен, Гегель нағ ыз болмыс – деп абсолюттік идеяны, ал Л. Фейербах болмысты – табиғ ат деп қ арастырғ ан.

Маркстік философия болмыс ілімінде философиялық материализм мен жаратылыстану дә стү рін жалғ астырады. Болмыс мә селесін зерттеуге жаратылыстанудың философиялық мә селелерімен айналысқ ан – Ф. Энгельс ү лкен ү лес қ осты. Ол ө зінің «Табиғ ат диалектикасы», «Дюрингке қ арсы» ең бектерінде материя, оның қ асиеттері мен тү рлері туралы, ең бек ету нә тижесінде адамның қ алыптасуы туралы едә уір жұ мыс тындырды.

Орыстың діни философиясы болмыс мә селесін зерттеуде христиан дінінің, Платон, Гегель, Шеллинг философиясының идеяларына сү йенеді. Болмыс – рухани қ ұ былыс. Онда хаоспен қ атар гармония да, зұ лымдылық пен қ атар ізгіліке бар.

Қ азақ халқ ының «сұ м дү ние», «опасыз дү ние», «жалғ ан дү ние» деген байырғ ы ұ ғ ымдарында да болмыс туралы пікір қ орытылғ ан. Келтірілген тү сініктерді жинақ тап, болмыс дегеніміз дү ниеде бар барлық қ ұ былыстарды, заттарды, процестерді білдіретін ұ ғ ым деп анық тауымызғ а болады.

Ол шексіз кө п материалдық пен рухани ә лемдегі барлық қ ұ былыстарды білдіреді.

Қ ысқ аша айтсақ, барлық бар нә рсе – болмыс, яғ ни ол заттар мен руханилық ә лемі, ө тпелі мен мә ң гілік. Философиядағ ы бұ л ұ ғ ым ө те кең мағ ынада қ олданылады, ол пайда болғ ан, ә лі де пайда болатын барлық қ ұ былыстарды білдіреді.

Біріншіден, табиғ ат болмысы – оның кү ллі заттары, қ ұ былыстары, процестері. Ғ ылыми кө зқ арас бойынша, табиғ ат адамнан тыс, тә уелсіз, мә ң гі ө мір сү реді. Ол барлық жерде, тіпті адамның ө зінде де бар.

Табиғ атты ө згерту нә тижесінде адам кү рделі де жан – жақ ты екінші табиғ атты, яғ ни жасанды заттар, қ атынастар, процестер ә лемін немесе мә дениетті тудырды.

Мә дениет – адам іс - ә рекетінің жиынтығ ы, оның ө мірінің жаң а ә лемі.

Екіншіден, бұ л тә ні бар ерекше тірі жан – адам болмысы. Табиғ ат дамуының жемісі мен жең ісі бола отырып, адам - ө зіндік таптырмайтын ерекше рухани ә лемнің иесі. Гетенің «ә р адам бұ л фә ниден аттанғ анда, онымен бірге бү кіл адамзат тарихы да ө леді» дегенінің мә ні осыда.

Ү шіншіден, бұ л – адамдардың рухани іс - ә рекетінің ө зара қ арым – қ атынасының ә лемі болып табылатын қ оғ амдық болмыс. Қ оғ ам адамның ойы мен еркі ә рекет ететін сфера, мұ ның ө зі оғ ан ерекше тыныс береді. Ә рине, қ оғ ам ең алдымен, ө з заң дылық тарымен ө мір сү реді (саясат, экономика, т. б. ). Сонымен қ атар, ол табиғ атпен де етене байланыста.

Тө ртіншіден, бұ л – руханилық ә лемі. Руханилық - ө зіндік ерекшілігі бар реалдылық. Ол кө зге тү спейді, қ олғ а ұ сталмайды, бірақ адам іс - ә рекетінің бә рінде кө рініс табады. Бұ л – адамдардың практикалық іс - ә рекетінде орын тепкен сезім мен идеялардың, эмоция мен образдардың, ұ ғ ымдар мен тү сініктердің ә лемі. Руханилық болмысына жеке сана да кіреді. Мұ нда З. Фрейд адам психикасының қ ара кү штері – деп бағ алағ ан бейсаналық та орын тепкен.

Руханилық – бұ л дін, мораль, ө нер, ғ ылым, қ ұ қ ық формасында ө мір сү ретін қ оғ амдық сана. Болмыстың барлық тү рі ө зіндік заң дарына сү йенеді. Физика, биология, антропология, социологияның зерттеу объектілері бола отырып, бір – бірімен тығ ыз байланыста болады. Болмыс – адам ө мір сү ретін ә лем. Оның тылсым сыры танымның ғ ылыми жә не ғ ылымнан тыс ә дістерінің кө мегімен ашыла береді. Болмыс – тарихи қ алыптасқ ан кең мағ ыналы, терең ауқ ымды философиялық ұ ғ ым. Ә р заманда ө мір сү рген ойшылдар бұ л ұ ғ ымды кө бінесе жү йелі философиялық толғ аныстардың бастапқ ы негізі деп қ арағ ан. Осы уақ ытқ а дейін де болмыс туралы бұ л кө зқ арас ө з мә нін сақ тап келеді. Болмыс туралы философиялық мә селені тү сіну ү шін ең алдымен оның адамзаттың шынайы ө мірінде қ андай тү бегейлі орын алатынын ұ ғ ыну қ ажет.

Болмыстың негізгі тү рлері:

1. Заттар (денелер), процестер болмысы:

А) бірінші табиғ ат;

Б) екінші табиғ ат.

2. Адам болмысы:

А) заттар дү ниесіндегі адам болмысы;

Б) адамның ө зіндік болмысы.

3. Рухани болмыс:

А) жеке адамның рухани болмысы;

Б) қ оғ амның рухани болмысы.

4. Ә леуметтік болмыс:

А) қ оғ амдағ ы жә не тарих процесіндегі жекеленген адам болмысы;

Б) қ оғ ам болмысы.

Заттар (денелер), процестер болмысы

Тарихи тұ рғ ыдан келгенде адам қ ызметінің, ө мір тіршілігінің негізі – табиғ ат заттары мен табиғ и процестер. Бірінші табиғ ат ол адамзатқ а дейін пайда болғ ан, адамдардың санасынан тысқ ары жә не тә уелсіз ө мір сү реді. Ол тең іздер, мұ хит, ормандар, ауа, жер, т. б. Кейін адам Жер табиғ атына қ уатты да кең ә рекет етуші болып табылады. бұ рын табиғ атта ө мір сү рмеген, адамдар ө ндірген заттардың, процестердің, жай-кү йлердің тұ тас дү ниесі пайда болды. К. Маркс оны «Екінші табиғ ат» деп атады. «Екінші табиғ атқ а» жататындар: ү йлер, материалдық заттар, адам ойлап шығ арғ ан ө сімдіктер жә не тірі организмдер (табиғ атта кездеспейтін). Ол жасанды табиғ ат. Қ азіргі заманда «екінші табиғ ат», ө зі «бірінші табиғ аттың » туындысы болса да, басымды болды.

Адам болмысы

Адам болмысы екіге бө лінеді: - Адам тікелей жанды, нақ ты кісі ретінде ө мір сү реді. Оның ү стіне адамның ө мір сү руінің табиғ и алғ ышарты - оның денесінің ө мір сү руі. Яғ ни адам, ең алдымен, «сү йек пен еттен жаралғ ан пенде». Сонда адам денесі – табиғ ат бө лшегі. Денесінің болуы адамды шектеулі, ө ткінші жан иесі етеді. Ерте заманнан адамдар ө з ө мірлерінің ұ зақ тығ ының ұ лғ аю мұ мкіндіктерін іздестірген. Ағ ылшын биологтарының айтуынша, барлық жағ дайлар жасалса, адам денесі бір мың жыл ө мір сү ре алады. Ө мір ұ лғ аю ү шін не керек? Біріншіден, адам денесінің тіршілігін қ амтамасыз ету қ ажет. Екіншіден, адамның ең алғ ашқ ы қ ұ қ ығ ы ө з ө мірін сақ таумен, адамзаттың аман-есендігімен байланысты. Ү шіншіден, жаң а организм ретінде адамдар тұ қ ым қ уалаушылық заң дарына бағ ынады, мұ ны жойып жіберуге немесе жоқ қ а шығ аруғ а олар дә рменсіз. Тө ртіншіден, философия адамның денесі жә не оның ынтызарлығ ы, қ уаныш – реніші, психикалық жай – кү йі, ойы, мінез – қ ұ лқ ы, ерік жігері, іс – ә рекеті, бір сө збен айтқ анда, арасындағ ы байланысты ү немі іздестіреді.

Рухани болмыс

Рухани болмыс сана мен санасыздық процестерін қ амтиды. Рухани болмысты шартты тү рде екі ү лкен топқ а: жеке кісілердің ө мірлік қ ызмет – тіршілігінен бө ліп алуғ а келмейтін (дербестенген руханилық ) жә не кісіден тысқ ары ө мір сү ретін, басқ аша айтқ анда, объективтендірілген (дербестенген емес) руханилық қ а бө луге болады.

Бірінші жағ дайда адам сананың кө мегімен сыртқ ы дү ние туралы ойлайды, оның бейнесін туғ ызады (санасыздық процестер, тіл мен сана, тіл мен ойдың байланысы). Екінші жағ дайғ а жататындар – кітаптар, сызбалар, жобалар, ескерткіштер, идеялар, ойлар, музыка, т. б.

Ә леуметтік болмыс

Ә леуметтік болмыс та екіге бө лінеді: тарих процесінде жекеленген адам болмысына жә не қ оғ ам болмысына. Жеке адам тек қ ана қ оғ амда ө мір сү ре алады. Ол бір ұ лтқ а, тапқ а кіреді, бір мемлекетте тұ рады, тарихи процестерге қ атысады. Қ оғ амдық болмыс жағ дайлары мен мү дделері арасындағ ы қ айшылық тар туады. Қ оғ ам неғ ұ рлым жоғ ары дамығ ан сайын ондағ ы алуан саладағ ы прогресті жоғ арылату қ арқ ыны бұ қ араның, таптардың, жеке адамдардың жоғ ары саналылығ ына, ә леуметтік белсенділігіне, яғ ни субъективтік факторларғ а тікелей байланыстығ ын байқ аймыз.