Башҡортхалыҡэпосы 1 страница

Башҡ ортхалыҡ эпосы

1-себү лек

Борон-боронборондан,
Кеше-маҙ аркилмә гә н,
Килепаяҡ баҫ мағ ан,
Ултирә лә ҡ ороер
Барлығ ынһ искембелмә гә н,
Дү ртяғ ындингеҙ уратҡ ан
Булғ ан, ти, берурын.
Ундабулғ ан, ти, борон,
Йә нбирҙ етигә нҡ артменә н
Йә нбикә тигә нберҡ арсыҡ
Ҡ айҙ абарһ а, уларғ а
Улурындаюласыҡ.
Былҡ артменә нбылҡ арсыҡ
Ҡ айҙ анбындакилеү ен,
Ата-ә сә, ер-һ ыуы
Ҡ айҙ аторопҡ алыуын
Ү ҙ ҙ ә релә онотҡ ан, ти;
Икә ү ҙ ә н-икә ү шулерҙ ә
Башлапғ ү мериткә н, ти.
Тора-барауликә ү
Икеуллыбулыпкиткә н, ти:
Шү лгә нбулғ анолоһ о,
Уралбулғ анкесеһ е;
Бү тә нкешекү рмә йсе,
Тикйә шә гә ндү ртеһ е.
Донъя-маҙ арйыймағ ан,
Ҡ ашыҡ -аяҡ тотмағ ан,
Ҡ аҙ анаҫ ып, утяғ ып,
Улардонъякө тмә гә н.
Ауырыу-һ ыҙ лаукү рмә гә н,
Ү лембарынбелмә гә н,
Барлыҡ нә мә гә ү лем
Ү ҙ ебеҙ, типһ анағ ан,
Һ унарҙ аатменмә гә н,
Ҡ улғ аһ аҙ аҡ тотмағ ан;
Менә ренә — арыҫ ланды,
Балығ ына — суртанды,
Ҡ ошҡ асө йгә ншоң ҡ арҙ ы,
Ҡ анһ урырғ аһ ө лө ктө
Ү ҙ иштә реяһ ағ ан.
Бикборонданбулғ анмы,
Йә нбирҙ еү ҙ еҡ ылғ анмы,
Бара-торашулерҙ ә
Йолабулыпкиткә нме,
Йыртҡ ысйә нлектоттониһ ә,
Йә нлекиркә кбулдыниһ ә,
Ирле-бисә леикә ү һ е
Башынсә йнә пашағ ан,
Шү лгә нменә нУралғ а,
Этеменә нарыҫ ланғ а,
Шоң ҡ арменә нсуртанғ а
Бү тә нһ анынташлағ ан;
Йыртҡ ысйә нлектетотһ а,
Йә нлекорғ асыбулһ а,
Ирле-бисә икә ү һ е
Йө рә генеһ айлағ ан.
Ү лә немшә рйә нтотһ а,
Ҡ араһ ө лө кҡ аҙ ағ ан,
Һ ө лө гө нә нһ урҙ ырып,
Ҡ андыһ ыуһ ыняһ ағ ан.
Балаү ҫ епеткә нсе,
Ү ҙ ейә нлектотҡ ансы,
Баш-йө рә ктеашауҙ ан,
Һ ыуһ ынғ аҡ анэсеү ҙ ә н
Уландарынтыйғ андар,
Һ исярамай, тигә ндә р.
Айү ҫ ә һ енкө нү ҫ еп,
Балаларыиҫ белеп,
Шү лгә ненә унике,
Уралынаунтулып,
Береһ е, арыҫ ланменә м, тип,
Береһ е, шоң ҡ арсө йә м, тип,
Маҙ аһ ынатейгә нһ уң,
ИкеулынаЙә нбирҙ е
Тө шө ндө рө пбиргә н, ти.
Икегеҙ ҙ ә — баламһ ыҙ,
Кү ҙ ебеҙ ҙ ең ҡ арамһ ыҙ,
Тешә рсағ ығ ыҙ ү тмә гә н,
Быуынығ ыҙ ҡ атмағ ан;
Ҡ улғ асуҡ мартоторғ а,
Ҡ ошҡ ашоң ҡ арсө йө ргә,
Ә леарыҫ ланменергә
Миҙ гелегеҙ етмә гә н.
Миннибирһ ә м, ашағ ыҙ,
Минниҡ ушһ ам, эшлә геҙ:
Кү негергә һ ыбайғ а —
Ана, боланменегеҙ,
Сыйырсыҡ тың тубына
Яғ ылбайҙ ысө йө гө ҙ;
Һ ыуһ аһ ағ ыҙ уйында,
Ана, аҡ һ ыуэсегеҙ,
Ҡ абырсаҡ ҡ атултырғ ан
Ҡ анданауыҙ тартығ ыҙ », —
Типбыларғ атағ ыла
Йолаө йрә тепҡ уйғ ан, ти.
Ҡ анэсеү ҙ ә нбалаларын
Тағ ыберҡ аттыйғ ан, ти.
Берҙ ә н-беркө неткә ндә,
Ҡ артменә нҡ арсыҡ икә ү
Ауауларғ акиткә ндә,
Шү лгә н, Ураликә ү лә п
Торлаҡ тааулаҡ ҡ алғ анда
Аталарыкиткә нһ уң,
Байтаҡ ваҡ ытү ткә нһ уң,
Икебалаһ ө йлә шеп,
Ашауҙ анһ ү ҙ асҡ анда, —
Шү лгә нуйлапторғ анда,
Ҡ анэсеү ҙ ә натаһ ы
Ныҡ тыйғ анынбелһ ә лә,
«Эсә кү рмә ң », — тиһ ә лә,
Шү лгә н, Уралдыдимлә п,
Ошолайтипә йткә н, ти:
«Йә ндеҡ ыйыпһ унарлау
Ҡ омарлыэшбулмаһ а,
Һ ыуһ ағ андаҡ анэсеү
Тә мленә мә булмаһ а,
Атамдарйоҡ оҡ алдырып,
Кө ндә икә ү ҡ аң ғ ырып,
Аяҡ -ҡ улынталдырып,
Беҙ ҙ еө йҙ ә ҡ алдырып,
Йө рө мә ҫ инеһ унар, тип,
Урал, ә йҙ ә, булмаһ а,
Ҡ абырсаҡ тыасайыҡ,
Һ ә рберенә наҙ -аҙ лап,
Берә ртамсыэсә йек, —
Ҡ андың тә менбелә йек».
Урал: «Атамһ ү ҙ ентотамын,
Минулҡ андыйотмамын.
Егетбулыпетмә йсе,
Тө пйоланыбелмә йсе,
Илгиҙ епберйө рө мә йсе,
Ысынлаптадонъяла
Ү лемюғ ынкү рмә йсе,
Суҡ маралыпҡ улыма,
Һ исберйә ндеһ уҡ мамын,
Һ ө лө кһ урғ анҡ андымин
Ҡ абырсаҡ танйотмамын».
Шү лгә н: «Кешенеенерү лемдең
Бындакилепсыҡ маҫ ын,
Беҙ ҙ екилептапмаҫ ын
Атамһ ө йлә пбирҙ ебит;
«Барыйә нгә беҙ — ү лем», —
Типтағ ылаә йттебит!
Индениҙ ә нө ркә һ ен,
Ҡ анэсеү ҙ ә нҡ урҡ аһ ың?
Урал: «Тилберлектә, тиҙ лектә,
Кө слө лө ктә, ҙ урлыҡ та,
Тү ҙ емлектә, һ аҡ лыҡ та,
Һ иҙ герлектә кө ндө ҙ ҙ ә,
Тө ндә йоҡ лапятҡ анда,
Арыҫ лан, болан, ҡ апланы,
Айыуы, тағ ыбү тә не —
Уларбеҙ ҙ ә нкә ммени?
Ташҡ аһ уғ ылыптояғ ы,
Ү лә нтө ртө лө паяғ ы
Һ исберсаҡ тааҡ һ амай;
Йә йгеэҫ елә ө ҫ һ алмай,
Ырашҡ ылатункеймә й;
Берә ййә нгә уҡ талһ а,
Берҙ ә суҡ марйө кмә мә й;
Ҡ ошҡ ашоң ҡ арсө йө ргә,
Суртанарбапбалыҡ ҡ а,
Этһ ө слә тепйә нлеккә,
Шоң ҡ ар, эткә, арыҫ ланғ а,
Ө мө тбә йлә псуртанғ а,
Һ унарындаинтекмә й;
Теш-тырнағ ы — ҡ оралы,
Ү ҙ ҡ улындателә ге,
Берҙ ә талмайбелә ге,
Һ исаҙ амаййө рә ге
Йә шә пкилгә нҡ апланы,
Юлбарыҫ ы, арыҫ ланы
Шулайбатырбулһ ала,
Барының ҡ отоналһ ала,
Аяғ ынбә йлә палғ анһ уң,
Муйынынабысаҡ һ алғ анһ уң,
Икекү ҙ ейә шлә неп,
Йө рә геһ уғ атү гелме?
Атамбеҙ гә һ ө йлә гә н,
Беҙ ә леһ искү рмә гә н,
Беҙ ҙ ең ерҙ ә булмағ ан,
«Яуызү лем» — кеше, тип,
Уйламайҙ ар, тиһ ең ме?
Сабағ ына — суртаны,
Йомранына — кө ҙ ә не,
Ҡ уянына — тө лкө һ ө, —
Барыһ ынтеҙ епуйлаһ аң:
Кө сһ ө ҙ ө нә — кө слө һ ө
Ү лембулатү гелме?
Ү лемдә нҡ урҡ ыпялдымғ а
Сумыпятҡ анбалыҡ тың,
Ҡ аяласыр-сыркилешеп,
Ө ркө посҡ анҡ ош-ҡ орттоң
Тотоп, башынсә йнә гә н,
Йө рә генярыпашағ ан,
Кө сһ ө ҙ һ анапбарыһ ын,
Аулап, ҡ омарынасҡ ан,
Ямандарҙ ың яманы,
Шулйоланытабыусы,
Ерҙ ә ү лемсә сеү се —
Ошотирә лә беҙ дү ртә ү
Булабыҙ һ уң тү гелме?
«Ү лемдең иняуызы,
Булғ анйә ндеҡ ыйыусы», —
Тип, барыһ ыуйлашып,
Беҙ ҙ еү лемһ анашып;
Суҡ маритептырнағ ын,
Шоң ҡ аритепйө рә ген,
Бө тә һ ебергә тупланып,
Бергә килепуҡ талып.
Беҙ ҙ ең ө ҫ кә ташланһ а, —
Атайымбеҙ гә һ ө йлә гә н,
Беҙ ә леһ искү рмә гә н
Ү лемшундабеҙ ҙ ең дә
Кү ҙ алдындабаҫ маҫ мы? » —
Тигә нһ ү ҙ ҙ еишеткә с,
Шү лгә нбераҙ уйлағ ан,
Шулайҙ аулү ҙ һ ү ҙ ен
Уғ аҡ арапҡ уймағ ан, —
Ҡ абырсаҡ танаҙ -аҙ лап
Ҡ андыһ емерепэскә н, ти,
Атаһ ынаә йтмә ҫ кә
Уралданһ ү ҙ алғ ан, ти.
Кү пйә нтотоп, һ унарҙ ан
Ата-ә сә һ еҡ айтҡ ан, ти.
Йолабуйынса, кү мә клә п,
Табынҡ оропдү ртә ү лә п,
Барыйә ндеботарлап,
Быларашҡ аултырғ ан.
Ашағ андауйланып,
Уралбылайтигә н, ти:
«Атай, бынабылйә нде —
Ҡ асыпһ инә н, боҫ һ ала,
Йә наямайҡ асһ ала,
Һ исҡ отҡ армайтотҡ анһ ың,
Муйынынабысаҡ һ алғ анһ ың.
Беҙ ҙ ешулайберә ййә н
Килепэҙ лә птапмаҫ мы,
Беҙ гә лә бысаҡ һ алмаҫ мы? »
Йә нбирҙ е: «Кө нө бө тө рһ ә рйә нгә
Беҙ ү лемебулабыҙ;
Ҡ айҙ ағ ынаҡ асһ ала,
Ҡ ая, шырғ абоҫ һ ала,
Беҙ уларҙ ытабабыҙ,
Боғ аҙ ынабысаҡ һ алабыҙ.
Кешенетотопашарлыҡ,
Уғ абысаҡ һ алырлыҡ
Бындаберйә нтыумағ ан,
Беҙ ҙ етотопһ уйырлыҡ
Ү лембындабулмағ ан.
Боронбеҙ тыуғ анерҙ ә,
Атайҙ арторғ анерҙ ә
Ү лембулаторғ айны,
Биккү беһ ейә штә нү к
Ятыпү лә торғ айны.
Ундадейеү килгә нһ уң,
Кү пкешенеү лтереп,
Дейеү ашапкиткә нһ уң;
Ерҙ енө ҫ тө нһ ыуҡ аплап,
Ҡ ороеребө ткә нһ уң;
Ҡ асҡ ан-боҫ ҡ анкешелә р
Ултирә нә нкиткә нһ уң,
Ү лемгә ишҡ алманы,
Эшлә ргә эшбулманы.
Ҡ асҡ анкешебарҙ ыр, тип,
Кү рә һ ең, уйлапторманы:
Ә сә ң менә нбеҙ ҡ асып
Киткә ндеулкү рмә не.
Бындакешебулмағ ан,
Берә ү аяҡ баҫ мағ ан,
Шуғ аҮ лембылерҙ е
Килепэҙ лә птапмағ ан.
Беҙ килгә ндә, бындаә ле
Йә нлектә рҙ ә ә ҙ ине,
Ерелә йү нлә пкипмә гә н,
Ваҡ -ваҡ кү ллек, һ аҙ ине.
Урал:
Атай, Ү лемдеэҙ лә һ ә ң,
Унытабыпбуламы,
Тапкилтерептотҡ анһ уң
Башынаетепбуламы?
Йә нбирҙ е:
Ү лемтигә няуызул,
Кү ҙ гә һ истә кү ренмә й,
Килгә неһ истә беленмә й
Йә шә йторғ анянуарул.
Уғ атикберсарабар:
Дейеү батшаерендә
Ә йтә лә р, бершишмә бар.
Шунанһ ыуэсһ ә кеше,
Һ истә ү лмә ййә шә й, ти,
Ү лемгә бирешмә й, ти,

тип, Ү лемтураһ ындаһ ө йлә гә ндә, ашапбө ткә с, ҡ абырсаҡ тарҙ ыкилтереп, ҡ анэсергә булғ ан. Йә нбирҙ еҡ арт, ҡ абырсаҡ тарҙ ың бү ҫ кә ргә ненкү реп, уландарынанҡ андыкемэскә ненҡ ыҫ ыпһ орайбашлағ ан. Шү лгә н, берә ү ҙ ә эсмә не, типалдағ ан. Йә нбирҙ еҡ артһ уйылтаяҡ алып, балаларыналмаш-тилмә шһ ыптырырғ атотонғ ан. Уралшундалаағ аһ ынҡ ыҙ ғ аныпә йтмә йсерә шһ ә лә, Шү лгә нтү ҙ мә гә н, ү ҙ ғ ә йебенһ ө йлә пбиргә н. Йә нбирҙ еҡ арттағ ылаө ҫ тә пһ уҡ ҡ ылайбашлағ ас, Уралатаһ ының ҡ улынантотҡ анда, былайтигә н, ти:

Атаҡ айым, уйласы,
Ҡ улың дағ ыһ уйылғ а
Кү ҙ йү гертепҡ арасы.
Былһ уйылдайә шбулғ ан.
Ҡ абығ ынанә рселгә н,
Осо-башыйә нселгә н,
Бө кһ ә ң, шартлапһ ынырҙ ай
Ҡ ыутаяҡ ҡ аә ү ерелгә н.
Һ инкиҫ мә ҫ тә нборонда,
Ү ҫ кә нендә урманда,
Елә ҫ елдә рялбырҙ ап,
Япраҡ тарыелберҙ ә п
Торғ анағ асбулғ андыр.
Балҡ орттары, ҡ оштары
Алмаш-тилмә шҡ унғ андыр.
Ҡ оштарҡ уныпһ айрағ ан,
Ояҡ оропйә шә гә н,
Ботаҡ тарынһ айлағ ан
Аҫ ылағ асбулғ андыр.
Имсә кимгә нбалалай
Тамырҙ арынтарбайтып
Ердымыныимгә ндер.
Тамырынанаҡ тарғ ас,
Ботағ ыныботағ ас,
Балғ аң булғ анташындай,
Ҡ ошҡ асө йө ршоң ҡ арҙ ай,
Балыҡ тоторсуртандай,
Ҡ анһ урыусыһ ө лө ктә й,
Йә нлекауларкө сө ктә й
Һ уҡ ҡ ың булғ антү гелме?
Маң лайтиренһ ыпыртып,
Кү пйылғ ү меруҙ ҙ ырып,
Ерө ҫ тө ндә тапмағ ан,
Тө ҫ ө нкү репбелмә гә н,
Йө рә гең һ истатмағ ан
Ү лемтигә няуыздың,
Тағ ыһ уҡ һ аң балаң ды,
Ү ҙ торлағ ың эсендә,
Балаларың ө ҫ тө ндә, —
Кө сһ ө ҙ ҙ ә ргә кө слө нә н,
Балаларғ аатанан
Килгә ненекү рергә
Ә ҙ ерлә ндең тү гелме?
Бө гө нағ амдыү лтерһ ә ң,
Иртә нминеү лтерһ ә ң,
Яң ғ ыҙ торопҡ алғ анһ уң,
Ҡ артлыҡ баҫ ыпалғ анһ уң,
Бө кө рә йеп, татарғ ап,
Арыҫ ланынаменалмай,
Һ унарынасығ алмай,
Шоң ҡ арың дысө йә алмай,
Уларғ аембирә алмай;
Арыҫ ланың да, кө сө ктә,
Шоң ҡ арың да, һ ө лө ктә, —
Барыһ ыасҡ атилмереп,
Кү ҙ енә ҡ анһ ауҙ ырып,
Асзарыҡ ҡ анарыҫ ланың,
Бә йҙ ә торопужарып,
Асыуынануҡ талып,
Билең бө гө п, ү ҙ ең де
Ботон-ботсаботарлап
Бырағ ытһ аберсаҡ та,
Ү лемтигә няуызды
Ҡ аршыларғ аторлаҡ та,
Атай, туракилмә ҫ ме? » —

тигә нһ ү ҙ енишеткә с, Йә нбирҙ еҡ артШү лгә ндетуҡ мауҙ антуҡ тағ ан. «Ү лемдең кү ҙ гә кү ренмә йкилеү елә бар; шулҮ лемкилгә ндер, минешулҡ оторталыр; шулайҙ аҮ лемдеберә йһ екү рмә йбулмаҫ, йә нлек, ҡ ош-ҡ орттойыйҙ ырыпһ орашырғ акә рә к», — типуйлағ анда, шуларҙ ысаҡ ырғ ан, ти. Урал, йыйылғ анйә нлеккә, ҡ ош-ҡ ортҡ аҡ арап, былайтигә н, ти:

«Ү лемтигә няуыздың
Тө рө нһ анапбелә йек,
Кө слө кө сһ ө ҙ ҙ ө эйгә н
Йоланыбеҙ ө ҙ ә йек.
Арабыҙ ҙ ан, һ анаһ аҡ,
Һ ә рнө гә рҙ еҡ араһ аҡ:
Ҡ андаэсмә й, итеймә й,
Берә ү ҙ ең йә шенҡ оймай, —
Ҡ айныһ ытамырашап,
Ҡ айныһ ыү лә немшә п,
Һ аманғ ү мериткә нен,
Йыртҡ ыстарғ аемө сө н
Балаһ ынү рсеткә нен
Барығ ыҙ ҙ абелә лер.
Уларғ аҮ лемяттү гел,
Ҡ анһ урғ ан, итейгә н —
Береһ елә дуҫ тү гел.
Йыртҡ ыслыҡ тыбө тө рә йек,
Яң ғ ыҙ ҡ алғ анҮ лемде
Бергә эҙ лә пү лтерә йек! » —
Тигә нһ ү ҙ гә йыртҡ ыстар,
Уларғ аҡ ушылыпШү лгә ндә, —
Барыһ ыҡ аршыкилгә нти,
Тө рлө һ ү ҙ ҙ ә рбулғ ан, ти.
Ҡ оҙ ғ он: «МинҮ лемдетабыуҙ ан
Берҙ ә ҡ урҡ ыптормайым,
Ә ммә тотопбиреү гә
Һ исҡ асандакү нмә йем.
Ҡ арт булһ ам да, был эштә н
Мин бер ү ҙ ем баш тартам.
Тағ ы ө ҫ тә п шуны ә йтә м:
Кө сө еткә н кө сһ ө ҙ гә
Һ ис һ унарлыҡ ҡ ылмаһ а;
Ә сә нә н тыуғ ан берә ү ҙ ә
Был донъяла ү лмә һ ә;
Ер уттары, ағ астар
Заң ына буйһ онмаһ а;
Ү ҙ миҙ геле еткә ндә,
Кө ҙ гө ҡ ырау тө шкә ндә,
Йә шеллек һ ис бө тмә һ ә, —
Унан беҙ гә ни файҙ а?
Ҡ уян һ ымаҡ, һ ә р йә нлек
Йылғ а ике-ө с тү ллә һ ә,
Тө ндә йө рө п, йә шелдең
Барыһ ын да утлаһ а,
Бү тә н йә ндә р ҡ аң ғ ырып,
Ашарына тапмаһ а;
Ө йө р-ө йө р туп булып,
Ҡ аҙ, ө йрә ге, аҡ ҡ ошо,
Шыбыр-шыбыр ҡ ойоноп,
Һ ыу ө ҫ тө нә ҡ апланһ а;
Ғ ү мерем бушҡ а уҙ а, тип,
Ярым бушҡ а туҙ а, тип,
Һ ис бер йылғ а аҡ маһ а;
Ерҙ ә шундай йола, тип:
Ҡ ойонорҙ ар, эсерҙ ә р —
Беҙ гә тынғ ы бирмә ҫ тә р, —
Тип, шишмә лә р сыҡ маһ а,
Ерҙ ә ге һ ыу тонсоһ а, —
Шул саҡ та беҙ нишлә рбеҙ?
Емде ҡ айҙ ан эҙ лә рбеҙ,
Һ ыуҙ ы ҡ айҙ ан эсербеҙ?
Башым һ алып, яу асып,
Кү п сағ ында талпынып,
Аслыҡ, тарлыҡ кү рһ ә м дә,
Кү п зарығ ып йө рө һ ә м дә,
Мин ҡ ан эсмә й, ит эймә й,
Ү лә кһ ә нең кү ҙ майын
Ө с кө ндә бер соҡ омай,
Һ ис донъяла тора алмам».
Ү лемде эҙ лә п табырғ а
Мин һ ү ҙ емде бирә алмам»,
Һ айыҫ ҡ ан:
«Ү лемдә н ҡ урҡ ыр йә н булһ а,
Ҡ отолорғ а юл эҙ лә р,
Тү л йә йергә уйлаһ а,
Илде гиҙ еп яй эҙ лә р»,
Һ айыҫ ҡ ан ә йткә н һ ү ҙ ҙ ә рҙ е
Юлбарыҫ та, ҡ аплан да,
Бү ре, бурһ ыҡ, арыҫ лан да,
Типкес-ө ҙ гө с ҡ оштар ҙ а,
Ҡ арпыр балыҡ — суртан да, —
Бө тә йыртҡ ыс хуп кү ргә н.
Ү лә н емшә р хайуандар,
Торна, ө йрә к, ҡ ыр ҡ аҙ ҙ ар,
Туғ аҙ аҡ менә н сел, ҡ орҙ ар
Бала сығ арып, тү л йә йеп,
Балалары ҡ ош булып,
Ү ҙ алдына осҡ ансы,
Йә й миҙ геле уҙ ғ ансы,
Шыр урманлыҡ эҙ лә ргә,
Байманлыҡ та тү ллә ргә, —
Тип барыһ ы уйлағ ан.
Ҡ оралайы, боланы,
Ҡ ыҙ ыл сикә ҡ уяны,
Аяғ ына маһ айып,
Бер ауыҙ һ ү ҙ ә йтмә гә н.
Турғ ай, майсыл, сыйырсыҡ,
Сә ү кә, ҡ арғ а, буҙ сә псек,
Мыр-мазарҙ ы ашағ ас,
Һ ү ҙ ә йтергә оялғ ан.
Кә кү к тағ ы: «Оям юҡ,
Балам тигә н ҡ айғ ым юҡ:
Бала — бауырым, тигә ндә р,
Бала ө сө н кө йгә ндә р
Ни телә һ ә, — миң ә шул», —
Тип, уртағ а һ алғ ан, ти.
Барыһ ы тө рлө сә һ ө йлә п,
Тө рлө һ ө тө рлө уйлап,
Һ ис берлеккә килмә йсе,
Ҡ ырҡ а бер уй ә йтмә йсе,
Таралышта ҡ алғ ан, ти...
Ҡ арт бынан һ уң һ иҫ кә нгә н.
Яң ғ ыҙ ауғ а сығ ырғ а
Бынан ары шиклә нгә н.
Берҙ ә н-бер кө н дү ртә ү лә п,
Былар ауғ а киткә н, ти,
Кү п ерҙ ә рҙ е ү ткә н, ти;
Кү п йә н алып, шатланып,
Ауҙ ан былар ҡ айтҡ ан, ти.
Аулап алғ ан ҡ оштарҙ ың
Араһ ында бер аҡ ҡ ош,
Аяҡ тарын бә йлә гә с,
Башын ҡ ырҡ ып ташларғ а
Бабай бысаҡ ҡ айрағ ас,
Ҡ анлы йә шен тү ккә н, ти,
Ү ҙ зарыны ә йткә н, ти:
«Ил кү рергә сыҡ тым мин,
Ер ҡ ошонан тү гелмен, —
Йә шә й торғ ан илем бар,
Илһ еҙ етем тү гелмен.
Ерҙ ә һ ис кем тыумаҫ тан,
Берә ү аяҡ баҫ маҫ тан,
Ҡ уш булырғ а йә р эҙ лә п,
Ерҙ ә һ ис кем тапмағ ас,
Бү тә н йә ндә н һ айларғ а
Берә ү һ ен тиң кү рмә гә с, —
Кү ккә осоп йә р эҙ лә п,
Айҙ ы, Ҡ ояшты кү ҙ лә п,
Ү ҙ енә йә р һ айлағ ан,
Икеһ ен дә арбағ ан,
Бар ҡ оштарғ а баш булғ ан,
Самрау атлы атам бар.
Ике балаһ ы булғ ан,
Балаһ ы ла, ү ҙ е лә
Һ ис ауырыу кү рмә гә н,
Һ ис берә ү һ е ү лмә гә н.
Ә ле лә батша атайым,
Ебә регеҙ һ еҙ мине,
Ү ҙ илемә ҡ айтайым.
Мине бү леп ашап та,
Сә йнә п мине йотоп та,
Барыбер аш булмамын;
Һ ис аш булып һ ең мә мен;
Йә ншишмә нә н һ ыу алып,
Ә сә м тә нем йыуҙ ырғ ан.
Ү ҙ нурына һ уғ арғ ан
Барығ ыҙ ғ а билдә ле
Ҡ ояш тигә н ә сә м бар.
Ебә регеҙ һ еҙ мине,
Атам барыбер табыр ул,
Килеп яулап алыр ул.
Самрау тигә н батшаның
Һ омай тигә н ҡ ыҙ ымын;
Алтын сә сем тарҡ аһ ам,
Нурғ а илде кү мә мен:
Кө ндө ҙ ергә нур һ ибә м,
Кисен айғ а нур бирә м;
Ебә регеҙ һ еҙ мине,
Илемә мин ҡ айтайым;
Йә ншишмә нең һ ыу юлын
Һ еҙ гә ә йтеп китә йем», —

тигә н һ ү ҙ ҙ е ишеткә с, Йә нбирҙ е ҡ арт менә н Йә нбикә ҡ арсыҡ улдарына кә ң ә ш иткә ндә р. Шү лгә н Һ омай ҡ ошто ашау яғ ында, Урал ҡ отҡ арыу яғ ында булып, ыҙ ғ ыш киткә н. Урал ҡ ошто Шү лгә нгә бирмә й тартып алғ ан да ситкә рә к илтеп ҡ уйғ ан. «Ҡ айғ ырма, хә ҙ ер тамаҡ ланам да ү ҙ ең де ата-ә сә ң ә илтеп тапшырам! » тип, аталары янына килеп ултырғ ан. Былар ашарғ а ултырғ ас, ҡ ош һ ау ҡ анатын һ елеккә н, — ө с ҡ ауырһ ыны тө шкә н. Шуларҙ ы һ ынғ ан ҡ анатынан сыҡ ҡ ан ҡ анғ а буяп, ергә ташлағ ан икә н, — ө с аҡ ҡ ош килеп, ҡ ыҙ ҙ ы кү тә реп алып киткә н. Йә нбирҙ е ҡ арттар Йә ншишмә нең юлын һ ораша алмай ҡ алыуҙ арына ү кенгә н. Ҡ арт шунда уҡ Шү лгә н менә н Уралғ а, ҡ оштар ҡ арап осҡ ан яҡ ҡ а табан кү ҙ яҙ май китергә, арттарынан кү ҙ ә теп барып, Йә ншишмә нең урынын табырғ а, ә гә р юлда Ү лем осраһ а, башын ҡ ырҡ ып алып ҡ айтырғ а ҡ ушҡ ан. Ике улын ике арыҫ ланғ а мендереп оҙ атҡ ан, ти.

2-се бү лек

Урал, Шү лгә н икә ү лә п,
Кө нө н-тө нө н, ай-йыл һ анап,
Тау артылып, һ ыу кисеп,
Ҡ ара урмандар ү теп,
Һ аман алғ а киткә н, ти.
Бара торғ ас, бер заман
Бер йылғ аның ситендә,
Ҙ ур ағ ас тө бө ндә,
Ҙ ур таяғ ы ҡ улында
Аҡ һ аҡ аллы бер ҡ артҡ а
Былар барып еткә н, ти,
Барып сә лә м биргә н, ти.
Ҡ арт ҡ аршы алғ ан, ти,
Юл башыны быларҙ ың
Ҡ арт та һ орашып белгә н, ти.
Ү ҙ уйҙ арын былар ҙ а
Ҡ артҡ а һ ө йлә п биргә н, ти.
Ҡ арт уйланып торғ ан да,
Һ аҡ алыны һ ыпырып,
Быларғ а кү ҙ йө рө тө п,
Ике юлды кү рһ ә теп,
Былай тиеп ә йткә н, ти:
«Бына һ еҙ гә ике юл:
Һ улғ а китһ ә ң, юл буйы —
Уйын-кө лкө тө н буйы,
Ҡ айғ ы-этлек кү рмә йсе,
Барлығ ын да белмә йсе,
Рә хә т йә шә й байманда;
Бү ре, һ арыҡ яланда,
Тө лкө, тауыҡ урманда
Бергә йә шә п, дуҫ булып,
Самрау ҡ ошҡ а баш эйеп,
Ҡ ан да эсмә й, ит еймә й,
Һ ис Ү лемгә юл ҡ уймай
Йә шә п килгә н бер ил бар;
Яҡ шылыҡ ҡ а яҡ шылыҡ
Ҡ ыла торғ ан йола бар.
Уң ғ а китһ ә ң, юл буйы —
Илау-һ ыҡ тау йыл буйы;
Яуызлыҡ та дан алғ ан,
Батшаһ ынан, башҡ аһ ынан
Ҡ айғ ы, этлек кү реү се,
Ҡ анлы йә шен тү геү се
Ҡ атил батша иле бар;
Тау-тау кеше һ ө йә ге,
Ҡ анғ а батҡ ан ере бар».
Ҡ арттан быны ишеткә с,
Юлдар серене белешкә с,
Урал, Шү лгә н икә ү һ е
Шунан шыбағ а тотошҡ ан,
Юл бү лергә уйлашҡ ан,
Ү ҙ араһ ы һ ө йлә шкә н:
Һ улғ а китеү — Уралғ а,
Унғ а китеү — Шү лгә нгә
Шыбағ алы юл булғ ан.
Шү лгә н бығ а кү нмә гә н:
Мин уҙ аман ә ле, — тип,
Мин барамын һ улғ а, — тип,
Ү ҙ енә һ улды һ айлағ ан,
Ү ҙ тигә нсә даулағ ан:
Урал кү нгә н уң яҡ ҡ а,
Шү лгә н киткә н һ ул яҡ ҡ а.
Урал унғ а киткә н һ уң,
Оҙ он юлғ а тө шкә н һ уң,
Кү п һ ыуҙ арҙ ы кискә н, ти,
Кү п тауҙ арҙ ы ашҡ ан, ти;
Бара торғ ас, бер тауҙ ың
Итә генә еткә н, ти.
Бү ре талап, ө ҙ гө лә п,
Һ ырҙ ай ҡ анғ а туҙ ғ андай
Телгелә нгә н арҡ аһ ы,
Айырылғ ан елкә һ е;
Сү плек типкә н тауыҡ тай,
Ҡ ул-аяғ ы ярылғ ан;
Тамыр ашап, ер ҡ аҙ ып,
Ауыз-бите ҡ арайғ ан;
Ҡ ырау һ уҡ ҡ ан ү лә ндә й,
Йө зө -тө ҫ ө һ арғ айғ ан;
Сутлап юнғ ан ағ астай,
Балтыр ите һ улығ ан;
Бире уң алғ ан ағ астай,
Елек башы сурайғ ан
Бер ҡ арсыҡ ҡ а һ ырышҡ ан;
Кө нгә янғ ан тә ндә рен,
Шырт ҡ аплағ ан сә стә рен,
Һ уплап юнғ ан ағ астай,
Балтыр ите, белә ген,
Ауҙ а туйғ ан ҡ ыйғ ырзай,
Кә пә йеп торғ ан кү крә ген,
Ҡ уғ а аша йылмылдап
Торғ ан кү лдә й кү ҙ ҙ ә рен,
Бал ҡ ортондай ыҡ тымат
Нескә һ ылыу билдә рен, —
Оялыпмы, ҡ урҡ ыпмы, —
Ҡ арсыҡ ҡ а һ ырышып маташҡ ан
Бер һ ылыу ҡ ыҙ ыҡ айғ а
Урал барып тап булғ ан.
Урал яҡ ын барғ ан, ти,
«Ҡ урҡ мағ ыҙ, тип ә йткә н, — ти.
Мин килә мен йыраҡ тан,
Ү ҙ ем тыуғ ан торлаҡ тан,
Бала инем киткә ндә,
Кү п илдә рҙ е ү ткә ндә;
Мин кешегә теймә мен,
Уның ҡ анын ҡ оймаймын;
Ү лем тигә н яуызды
Ү лтерергә уйлаймын;
Ә йҙ ә, яҡ ын килегеҙ,
Ил хә лдә рен һ ө йлә геҙ », —
Тигә с, былар йылмайғ ан,
Урынынан ҡ уҙ ғ алғ ан.
Туҙ ғ ан сә стә рен ә бей
Ҡ олағ ына ҡ ыҫ тырып,
Урынынан ҡ уҙ ғ алып,
Бер аҙ кү ҙ ен ҙ урайтып,
Аҙ ыраҡ буйын турайтып,
Былай тиеп ә йткә н, ти:
Йыраҡ илдә н икә нһ ең,
Изге уйҙ а килгә нһ ең.
Ай егетем, белһ ә ң һ ин,
Беҙ ҙ ең илдә булһ аң һ ин,
Ҡ атил батша эшлә гә н
Эштә рене кү рһ ә ң һ ин;
Ауырыу-һ ыҙ лау кү рмә йсе,
Ү лем башҡ а килмә йсе,
Ҡ атын-ҡ ыҙ ҙ ы, ир-атты,
Айырмаҫ тан йә ш-ҡ артты,
Ҡ ул-аяғ ын бә йлә теп,
Арыуҙ арын һ айлатып,
Йыл да бер ҡ ат йыйҙ ыра,
Һ арайына алдыра;
Ҡ ыҙ ы һ айлай егетен,
Ү ҙ е һ айлай ҡ ыҙ -ҡ ырҡ ын,
Ҡ алғ андарын тағ ы ла
Ярандары ҡ арайҙ ар,
Ү ҙ ҙ ә ренә һ айлайҙ ар;
Бү тә ндә рен аямай,
Ҡ анлы йә шкә ҡ арамай,
Терелә тә, һ ау кө йгә
Ҡ ыҙ ын кү лгә һ алдыра,
Ирен утҡ а яндыра;
Атаһ ы ө сө н, ү ҙ е ө сө н,
Ярандары даны ө сө н,
Ү ҙ е тыуғ ан кө нө ө сө н,
Йыл да бер ҡ ат Тә ң ре ө сө н
Ҡ анлы ҡ орбан уҙ ҙ ыра.
Бына мин дә — ун бала
Кү ргә н ә сә донъяла.
Дү ртеһ ен һ айлап алдылар,
Бишеһ ен һ ыуғ а һ алдылар.
Ҡ артым, йө рә ге һ ыҙ лағ ас,
Туғ ыҙ бала юғ алғ ас,
Ҡ арап тороп тү ҙ мә не,
Нишлә рене һ иҙ мә не:
Йә н асыуҙ ан уҡ талып,
Балаларын ҡ ыҙ ғ анып,
Бер яранғ а ынтылды,
Бахырҡ айым шул кө ндө,
Кү ҙ алдында ү кһ етеп,
Терелә й ергә кү мелде.
Кинйә балам ҡ алғ айны,
Бер яраны килгә йне,
Алам ү ҙ ен, — тигә йне —
Бала бауыр булғ анғ а,
Алып ҡ астым урманғ а.
Миндә й балалы ә сә,
Ҡ асҡ ан ир-ат кү п бында,
Барыһ ы ла ҡ ан илап,
Йө рө й ҡ асып урманда.
Егет, изге икә нһ ең,
Яҡ шы уйҙ а килгә нһ ең,
Ары барма, ҡ айт кире,
Ҡ анлы ергә килгә нһ ең,
Яуыз илгә килгә нһ ең.
«Һ ыуҙ ар кисеп, тау ашып,
Кү п йыл буйы килгә нмен,
Кү п юлдарҙ ы уҙ ғ анмын;
Кү ҙ йә шергә н Ү лемде
Эҙ лә п бында, тапмаһ ам,
Башын сабып ө змә һ ә м,
Ә йткә немә етмә һ ә м,
Уны ерҙ ә н йыймаһ ам,
Урал булып йө рө мә мен! » —
Тигә н һ ү ҙ ен ә йткә н дә,
«Һ ау булығ ыҙ », — тигә н дә,
Арыҫ ланына менгә н дә
Ҡ атил батша йортона
Урал ҡ арап киткә н, ти;
Бер нисә кө н ү ткә н ти,
Шундай ергә еткә н ти:
Бер ә сә нә н тыуғ андай,
Бер тө ҫ кейем кейгә ндә й,
Барыһ ы ла шә п-шә рә
Тө ркө м халыҡ йыйылғ ан,
Аллы-артлы теҙ елгә н,
Ирҙ ә р, ҡ ыҙ ҙ ар айырылып,
Урам-урам ҡ уйылғ ан.
Ярандары тө рткө лә п,
Тигеҙ һ еҙ ен тигеҙ лә п,
Ҡ амсылап та һ уҡ ҡ ылап
Йө рө һ ә лә, һ ү ҙ ә йтмә й,
Тел дә ҡ ыбырҙ ата алмай
Торғ ан халыҡ ҡ а барғ ан,
Майҙ анғ а был кү ҙ һ алғ ан.
Был тө ркө мдә н ситтә рә к,
Ун биш аҙ ым ҡ ырҙ араҡ,
Кү ҙ ен-башын шә мә ртеп,
Йө рә ктә рен һ ыҡ татып;
Балалары ҡ урҡ ышып,
Ымлап ҡ ына һ ө йлә шеп,
Ҡ айғ ырышып, илашып
Торғ ан ата-ә сә лә р
Янына барып туҡ тағ ан,
Хә л-ә хү ә лен һ орағ ан,
Ү ҙ телә ген һ ө йлә гә н.
Урал һ ү ҙ ен барыһ ы
Йотоношоп тың лағ ан,
Араһ ынан бер ҡ арты
Ошолай тип һ ө йлә гә н:
«Егет, һ инең тө ҫ -башың,
Аптырашлы ҡ арашын,
Арыҫ лан менеп килешең
Сит булырҙ ай кү ренә.
Беҙ ҙ ең илдә батша бар,
Яранынан тү рә бар;
Бына был халыҡ эсендә
Тө рлө ырыуҙ ан кеше бар.
Һ ә р йыл батша тыуғ ан кө н
Ата-ә сә һ е хаҡ ы ө сө н
Батша тыуғ ас, һ ыу алып,
Йыуғ ан ҡ ойоһ о ө сө н
Ҡ орбан бирер йола бар.
Батшаның тыу биҙ ә ге —
Ҡ ара ҡ оҙ ғ он ҡ ошо бар,
Шул ҡ оштарҙ ы йыл һ айын
Һ ыйлай торғ ан кө нө бар.
Ана, егет, кү рә мһ ең,
Ул ҡ оштарҙ ы белә мһ ең,
Килеп тауғ а ҡ унғ андар,
Ем булырын белгә ндә р.
Ҡ ойоғ а ҡ ыҙ ҙ ар һ алғ ан һ уң,
Ҡ ыҙ ҙ ар шунда ү лгә н һ уң,
Барыһ ын алып ҡ ойонан
Ҡ оҙ ғ ондарғ а ташлайҙ ар,
Улар шунда ашайҙ ар.
Бынау бә йле егеттә р
Һ ә р ырыуҙ ан килгә ндер.
Батша ҡ ыҙ ы йыл һ айын
Тә ү ҙ ә һ айлай берә ү һ ен;
Унан ҡ ала батша ү ҙ е
Ҡ олдар һ айлай һ арайғ а;
Унан тороп ҡ алғ аны —
Тә ң ре ө сө н ҡ орбанғ а», —
Тип һ ө йлә п тә бө тмә гә н,
Зарын ә йтеп етмә гә н —
Алтын тә хет ө ҫ тө ндә
Батша ҡ ыҙ ы ултырғ ан,
Дү рт яғ ынан дү рт ҡ оло
Тә хетене кү тә ргә н,
Баҫ малатып артынан,
Бер яраны эйә ргә н,
Быныһ ы ү ҙ е артынан
Ҡ алғ андарын эйә рткә н.
Килеп еткә с, ти, былар:
«Тигеҙ, яҡ шы тороғ оҙ,
Батша ҡ ыҙ ы килә бит,
Яҡ ты йө ҙ лө булығ ыҙ! » —:
Тип берә ү һ е ә йткә н, ти.
Сафты боҙ оп торғ анды
Ҡ амсы менә н һ уҡ ҡ ан, ти.
Батша ҡ ыҙ ы шул саҡ та
Килеп еткә н майҙ анғ а;
Урал да рә т боҙ мағ ан,
Баҫ ып торғ ан ың ғ айғ а;
Батша ҡ ыҙ ы, аралап,
Бер егетте һ айлағ ан,
Араһ ынан оҡ шарҙ ай
Бер егет тә тапмағ ан.
Аҙ аҡ сиктә, яҡ ынлап,
Уралғ а килеп еткә н, ти,
Туҡ тап тороп шул ерҙ ә
Уралғ а кү ҙ теккә н, ти;
Ҡ улына алып бер алма
Уғ а бү лә к иткә н, ти.
Батша ҡ ыҙ ы майҙ анда
Башҡ а һ айлап тормағ ан,
Уралды алып барырғ а
Бер яранғ а ымлағ ан.
Ҡ ыҙ тә хеткә ултырғ ан,
Тағ ы ҡ олдан кү тә ртеп,
Һ арайына юлланғ ан.
«Батша ҡ ыҙ ы һ ө йҙ ө бит,
Батша кейә ү е булды бит! » —
Тип, барыһ ы шау килеп,
Ярандары зыу килеп,
Халыҡ ты ситкә тарҡ атып:
«Ә йҙ ә һ арайғ а, егет,
Батша ҡ ыҙ ы кө тә », — тип,
Уралғ а йола аң латып,
Бер яраны шул саҡ та
Юл башларғ а булғ ан, ти,
«Кейә ү булдың беҙ гә », — тип,
Арҡ аһ ынан һ ө йгә н, ти.
Урал бығ а кү нмә гә н,
Һ арайғ а ул китмә гә н.
«Мин йоланы белмә йем,
Эш аҙ ағ ын кү рә йем,
Аҙ аҡ барһ ам, барырмын,
Ҡ ыҙ ҙ ы эҙ лә п табырмын», —
Тиеп Урал ә йткә н, ти,
Ярандарҙ ың һ ү ҙ ҙ ә рен
Шулай кире ҡ аҡ ҡ ан, ти;
Ә тегелә р ҡ орсайып,
Ҡ ыҙ ғ а ә йтә киткә н, ти.
Кү п тә ваҡ ыт ү тмә гә н,
Майҙ анда шау-шыу бө тмә гә н,
Алғ асҡ ылар юл башлап,
Дү рт батырын эйә ртеп,
Ҡ олдан тә хет кү тә ртеп;
Бураланғ ан дө йә лә й,
Ҡ анһ ырағ ан айыуҙ ай
Кү ҙ енә ҡ ан һ ауҙ ырып,
Кү ҙ ҡ абағ ын тойҙ ороп,
Ужар сә сеп, мат ҡ урып,
Ҡ абан сусҡ а елкә ле,
Филдә й йыуан балтырлы,
Ҡ ымыҙ тулғ ан һ абалай,
Имә нес йыуан ҡ орһ аҡ лы,
Ужарынан халыҡ тың
Башын ергә эйҙ ереп,
Ҡ атил батша килгә н, ти,
Барыһ ын да аралап,
Ир-ҡ ол һ айлап ү ткә н, ти.
«Быныһ ы һ арайғ а барыр, тип, —
Быныһ ы ҡ орбанғ а булыр», тип,
Ҡ ол һ айлауын бө ткә н, ти.
Ҡ ыҙ һ айлауғ а кү скә н, ти.
Ҡ ыҙ ҙ ар һ айлап йө рө гә ндә,
Бер һ ылыуғ а еткә ндә,
Бер яранын саҡ ыртып:
«Тешен ҡ ара», — тигә н, ти.
Алһ ыу йө ҙ ө н ҡ аплағ ан
Ҡ улын ҡ ыҙ ҙ ың алғ ан, ти;
Кү крә ктә рен ҡ апшағ ан,
Билен тотоп ҡ арағ ан, —
«Һ арайғ а был ярар, тип,
Бү тә нен ү ҙ егеҙ ҡ араң, тип,
Арыуҙ арын һ айлағ ыҙ,
Кә рә генсә алығ ыҙ », —
Тиеп батша ә йткә н, ти,
Ярандарғ а ҡ ушҡ ан, ти.
«Ҡ алғ андары ә сә мдең,
Мине йыуғ ан ҡ ойомдоң
Ҡ орбанына ҡ алыр», - тип,
Аҙ аҡ һ ү ҙ ен ә йткә н, ти.
Асыуланып, шул саҡ та
Ҡ ыҙ ы килеп еткә н, ти,
Урал янына ү ткә н, ти,
Ү пкә һ ү ҙ ен ә йткә н, ти:
«Егет, һ ине һ айланым,
Һ арайыма барманың,
Алма биреп ымланым,
Мине тиң гә алманың,
Кире ҡ аҡ тың һ ү ҙ емде,
Бө тә ҡ олдар алдында
Ҡ ара иттең йө ҙ ө мдө », —
Тигә н һ ү ҙ ҙ е ишеткә с,
Батша тө шкә н тә хеттә н:
«Ҡ айһ ы ырыу егеттә н
Минең ҡ ыҙ ым хурланғ ан? » —
Тип Уралғ а килгә н, ти,
Тө кө рө к сә сеп ауыҙ ҙ ан
Һ ү ҙ ен һ ө йлә п киткә н, ти:
«Ә й, егет, һ ин затымды,
Ҡ атил батша атымды,
Кеше тү гел, был илдә —
Мин билә гә н һ ә р ерҙ ә —
Ҡ ошо-ҡ орто, йә нлеге
Ишетеп тә, кү реп тә,
Гү рендә ге ү лек тә,
Аң лағ анын белә һ ең!
Ҡ ыҙ ым ә йткә с бармайса,
Нимә уйлап тораһ ың?
Ниң ә йолам боҙ аһ ың,
Бармай ваҡ ыт һ уҙ аһ ың? »
«Батша тигә н нә мә не,
Кеше һ уйыр йоланы
Ишетеп тә, кү реп тә,
Нисә йылдар йө рө п тә,
Һ ис бер ерҙ ә кү рмә нем,
Барлығ ын да белмә нем.
Мин ят йола белмә йем,
Ү лем тигә н яуызды
Ү лтерергә эҙ лә йем.
Йоланан да ҡ урҡ майым,
Ү лемдә н дә ө ркмә йем,
Кеше тү гел, ҡ ошто ла,
Ү лем килә ҡ алдыниһ ә,
Килеп ҡ улын һ алдыниһ ә,
Уны биреп Ү лемгә
Ҡ ул ҡ аушырып тормамын!
Бына, ҡ арап торайым,
Бар йолаң ды кү рә йем,
Аҙ аҡ сиктә ү ҙ уйым
Һ иң ә ә йтеп бирә йем», —
Тигә н һ ү ҙ ен ишеткә с,
Уралдың тө птө сит кеше
Икә нлегене белгә с,
Ярандар ҙ а, батырҙ ар,
Батша яҡ лы ҡ арт-ҡ оролар,
Батша ҡ ыҙ ын Уралдан
Уғ а ҡ ыҙ ҙ ы биреү ҙ ә н,
Уны кейә ү ҡ ылыуҙ ан
Барыһ ы ла кө нлә шкә н;
[Ү лем кө ткә н бары халыҡ
Мыны ишетеп ҡ ыуанып,
Ү ҙ араһ ы һ ө йлә шкә н. ]
Батша бығ а шашҡ ан, ти:
«Бындай тинтә к һ айлама,
Кү ҙ ең юҡ ҡ а талдырып,
Юҡ кешегә ҡ арама,
Ҡ айтсы, ҡ ыҙ ым, ҡ айт, ә йҙ ә,
Һ арайың а кит ә йҙ ә », —
Тип ҡ ыҙ ына ә йткә н, ти.
«Ҡ орбандарҙ ы тотмағ ыҙ,
Ҡ ыҙ ын һ ыуғ а һ алығ ыҙ,
Ирен утҡ а атығ ыҙ.
Был егетте бығ аулап,
Минең янғ а оҙ атығ ыҙ », — тип,
Дү рт батырғ а ҡ ушҡ ан, ти.
Ү ҙ е, тә хеткә ултырып,
Башҡ арыуҙ ы кө ткә н, ти.
Ярандары ҡ ыҙ ҙ арҙ ы,
Ҡ улы бә йле ирҙ ә рҙ е, —
Ҡ ыҙ ын һ ыуғ а ташларғ а,
Ирен утҡ а тапшларғ а
Ҡ уҙ ғ алыша башлағ ас,
Халыҡ сыр-сыу илашҡ ас,
Урал ырғ ып сыҡ ҡ ан, ти,
Ошо һ ү ҙ ен ә йткә н, ти:
«Мин кү ренмә ҫ Ү лемде
Юҡ итергә сыҡ ҡ анмын;
Ҡ ан ҡ ойоусы батшанан,
Кеше ашар дейеү ҙ ә н
Бар кешене ҡ отҡ арыу,
Йә ншишмә нә н һ ыу алып,
Ү лгә ндә рҙ е терелтеү
Ө сө н тыуғ ан батырмын! »
Халыҡ илап торғ анын
Кү ҙ алдында кү ргә ндә,
Йә нде алыр яуыз Ү лем
Кешегә ҡ улын һ алғ анда,
Ирмен тигә н ир-батыр
Шып-шым ҡ арап торормо?
Яуыздарғ а юл ҡ уйып,
Батыр ҡ урҡ ып ҡ алырмы?
Кит, ярандар, артабан,
Тө ш, ҙ ур батша, арбанан,
Ҡ олдар ҡ улын сисегеҙ,
Ҡ ыҙ ҙ ар ҡ улын сисегеҙ! »
Батша быны ишеткә с,
Ҡ ыҙ арынғ ан, бү ртенгә н,
Ҡ ысҡ ырынғ ан, екергә н,
Батырҙ арына ҡ арап:
«Ү лем эҙ лә п йө рө һ ә,
Ҡ анғ а һ ыуһ ап тилмерһ ә,
Кү рһ ә тегеҙ Ү лемде,
Танытығ ыҙ илемде! » — тип,
Ҡ аты фарман биргә н, ти.
Тә не йө нтә ҫ айыуҙ ай,
Ү ҙ ҙ ә ре ҙ ур дейеү ҙ ә й
Дү рт батыры килгә н, ти,
«Алыштанмы, тартыштанмы? —
Һ айла берҙ е! », — тигә н, ти.
«Ә рә м булып ҡ уймағ ыҙ,
Тә ү ҙ ә шуны уйлағ ыҙ.
Ү ҙ егеҙ ҙ ә н кө слө рә к
Берә й хайуан һ айлағ ыҙ »,
Тигә с, былар яман кө лгә н, ти.
«Ай-һ ай батыр икә нһ ен! » —
Тип, батша ла, бары ла
Мыҫ ҡ ыл итеп ҡ уйғ ан, ти.
Ҡ атил батша асыуҙ ан
Ни ә йтергә белмә йсе,
Уйлап-нитеп тормайсы:
«Ҡ анһ ырағ ан икә н был,
Йә нһ ерә гә н икә н был, —
Һ арайымды кү тә ргә н
Ү геҙ емде килтерең:
Ү геҙ ҡ ылыр ҡ ылыҡ ты,
Һ еҙ батырҙ ар, тик тороң », —
Тигә н һ ү ҙ ҙ е ишеткә с,
Бары халыҡ ҡ урҡ ҡ ан, ти.
Уралды бик ҡ ыҙ ғ анып,
Ә рә м була егет, — тип,
Халыҡ кү ҙ йә ш тү ккә н, ти.
Атаһ ына ялбарып,
Ҡ ыҙ ы ла килеп еткә н, ти:
«Атаҡ айым, ҡ уйсә ле,
Юҡ ҡ а ә рә м итмә ле!
«Кейә ү һ айла ү ҙ ең », — тип
Миң ә биргә н һ ү ҙ ең бар.
Был егетте һ айланым,
«Кейә ү ем», тип уйланым,
Һ ө йлә шергә егеттең
Һ ис яйына ҡ уйманың.
Атаҡ айым, ҡ уйсә ле,
Юҡ ҡ а ә рә м итмә ле! » —
Тиеп ҡ ыҙ ы ә йтһ ә лә,
Ҡ анлы йә шен тү кһ ә лә,
Ҡ ыҙ ы һ ү ҙ ен алмағ ан,
Ҡ ыҙ яйына ҡ уймағ ан.
Ерҙ е тырнап, ү кереп,
Шылағ айын ағ ыҙ ып,
Тауҙ ай ү геҙ килгә н, ти.
Урал алдына килеп,
Баҫ ып ҡ арап торғ ан да,
Муйынын аҙ ыраҡ борғ ан да:
«Егет, ергә атмамын,
Сереп, туҙ ан булғ ансы,
Елгә осоп туҙ ғ ансы,
Мө гө ҙ ө мдө һ аҡ лармын,
Һ ине шулай ҡ аҡ лармын! »
Тип Уралғ а ә йткә н, ти.
«Мин дә ә рә м итергә,
Ү геҙ, һ ине тырышмам,
Яфаланып, кө с тү геп,
Һ инең менә н сайҡ ашмам.
Донъяла һ ин кешенә н
Кө слө юғ ын танырһ ың, —
Ү ҙ ең тү гел, тоҡ омоң менә н
Кешегә ҡ ол булырһ ың », —
Тигә н һ ү ҙ гә был ү геҙ
Асыуланып ынтылғ ан,
Мө гө ҙ ө нә алырғ а
Уралғ а ул уҡ талғ ан.
Урал батыр ү геҙ ҙ е
Мө гө ҙ ө нә н алғ ан, ти.
Тырышҡ ан, ти, ү геҙ ҙ ә,
Тырмашҡ ан, ти, ү геҙ ҙ ә,
Ышанһ а ла мө гө ҙ гә,
Ысҡ ыналмай Уралдан,
Тубығ ынан батҡ ан, ти;
Кө сө ргә неп тырышҡ ас,
Ауыҙ ынан ү геҙ ҙ ен
Ҡ ап-ҡ ара ҡ ан аҡ ҡ ан, ти;
Ө ҫ кө теше тө шкә н, ти,
Ү геҙ хә лһ еҙ лә нгә н, ти,
Сә сә п, ә лһ ерә гә н, ти.
Быны кү реп Ҡ атил да,
Ярандары ла, бары ла
Аптырауғ а ҡ алғ ан, ти.
Урал һ ү ҙ енә н китмә гә н,
Ү геҙ ҙ е ә рә м итмә гә н,
Шаҡ арып ике мө гө ҙ ҙ ө,
Батҡ ан ерҙ ә н ү геҙ ҙ е
Кү тә реп алып ҡ уйғ ан, ти.
Ү геҙ ҙ ең дү рт тояғ ы
Урталайғ а ярылып,
Араһ ына ҡ ом тулып,
Һ ырҙ ай ҡ анғ а туҙ ғ ан, ти.
Урал: «Ҡ улым тейгә н мө гө ҙ ө ң
Кә керә йгә н кө йө нсә,
Тешен тө шкә н ауыҙ ың
Ө ҫ кө тешең ү ҫ мә йсә,
Айырылғ ан тояғ ын
Һ ис тә берекмә йенсә,
Ү ҙ ең тү гел, балаң да
Мә ң ге ҡ алыр шул кө йсә.
Кеше кө сө н кү рҙ ең һ ин,
Хә лһ еҙ легең белдең һ ин,
Кешегә мө гө ҙ сайҡ ама,
Ең ермен тип, айҡ анма! » —
[Тигә с, ү геҙ ҡ урҡ ҡ ан, ти,
Аҡ һ аҡ алдар, батша ла
Аптырауғ а ҡ алғ ан, ти.
Ҡ атил серен бирмә гә н.
«Бер табандан уҡ тал! », — тип,
Дү рт батырғ а ымлағ ан.
Батырҙ ары килгә н, ти.
«Йә нең сыҡ һ а ҡ улымда,
Тә нең ҡ айҙ а ташлайым?
Сорғ атҡ ансы ү лмә һ ә ң,
Ҡ айһ ы илгә сө йә йем? » —
Тип, бер батыр Уралғ а,
Алып һ ү ҙ ен ә йткә н, ти.
Урал бынан ҡ урҡ мағ ан,
Дү рт батырғ а ҡ аршы тороп,
Алғ а табан атлағ ан.
«Дү ртегеҙ ҙ ә килегеҙ,
Ү лем эҙ лә п йө рө гә н
Батыр кө сө н белегеҙ;
Ҡ улығ ыҙ ҙ а йә н бирһ ә м,
Арыҫ ланыма бирегеҙ;
Кө сө гө ҙ етһ ә ташларғ а,
Йә ншишмә гә сө йө гө ҙ,
Инде һ еҙ ҙ ә ә йтегеҙ:
Минең ҡ улғ а тө шһ ә геҙ,
Кү бә лә ктә й осһ ағ ыҙ,
Ҡ айҙ а ҡ арай сө йә йем?
Дейеү ҙ ә рҙ е ҡ ыйратып,
Йә ншишмә нә н һ ыу алып,
Кире һ еҙ гә килгә ндә,
Һ еҙ ҙ е эҙ лә п йө рө гә ндә,
Он-талҡ андай итегеҙ ҙ е,
Кү бә лә ктә й йә негеҙ ҙ е
Ҡ айһ ы ерҙ ә н табайым? » —
Тигә с Урал, кө лгә ндә р.
«Кө сө ң етһ ә атырғ а,
Һ ыртты ергә һ алырғ а,
Батша менә н ярандарҙ ың
Алдына ҡ арай ташларһ ың », —
Тип мыҫ ҡ ыллап ҡ уйғ андар,
Дү рте берҙ ә н уҡ талып,
Йә бешкә н, ти, батырғ а.
Урал тотоп береһ ен,
Олаҡ тырғ ан батшағ а,
Ҡ алғ ан ө сө һ ен бер юлы —
Ярандары алдына.
Ер һ елкенгә ндә й булғ ан,
Ярандар ҙ а, батша ла,
Олаҡ тырғ ан батыр ҙ а
Он-талҡ анғ а ҡ алғ ан, ти,
Кү ҙ ҙ ә н ғ ә йеп булғ ан, ти.
Ҡ ан илағ ан ә сә лә р,
Һ ыҡ тап торғ ан аталар,
Ҡ улы бә йле балалар, —
Барыһ ы ла кү ргә н, ти,
Ябырылып Уралдың
Барыһ ы янына килгә н, ти.
Урал һ арайғ а барғ ан, ти,
Бар халыҡ ты йыйғ ан, ти,
Ҡ асҡ ан-боҫ ҡ ан — барына
Ү ҙ йортона ҡ айтырғ а
Урал фарман биргә н, ти.
Аранан баш һ айлатып,
Ү ҙ е китмә к булғ ан, ти.
Халыҡ тар йыйын ҡ орғ ан,
Урал уртала булғ ан.
Халыҡ эсендә ин ҡ арты
Былай тиеп ә йткә н, ти:
«Егет тә егет икә нһ ең,
Егет, батыр икә нһ ең.
Йө рә генә таянып,
Белә генә һ ыҙ ғ анып,
Беҙ ҙ ә йҙ ә рҙ е ҡ ыҙ ғ анып,
Килгә н батыр икә нһ ең,
Ең еп ятыр икә нһ ең!
Батша асыуын ҡ уптарғ ан,
Һ иң ә ҡ аршы ө скө ргә н,
Шул айҡ анлы беҙ ҙ ә рҙ е.
Шатлы азат иттергә н
Батша ҡ ыҙ ы булды бит,
Ул сә бә псе булды бит.
Һ ине һ ө йө п шаулашты,
Атаһ ы менә н даулашты;
Батша ҡ ыҙ ын ал, егет,
Бында тороп ҡ ал, егет! » —
Тигә н һ ү ҙ ҙ е ишеткә с,
Барыһ ы ла димлә шкә с,
Урал алмаҡ булғ ан, ти,
Ҡ ыҙ ҙ ы алып, туй яһ ап,
Бер аҙ ҡ алмаҡ булғ ан, ти.

3-сө бү лек.

Уралдың Зә рҡ умды ү лемдә н алып ҡ алғ аны, уның менә н атаһ ы Ҡ ә һ ҡ ә һ ә батшағ а барғ аны, сер һ арайын асҡ аны, Гө лө станды ү ҙ енә алғ аны

Бер нисә кө н булғ ан һ уң,
Ҡ ыҙ ҙ ың туйы уҙ ғ ан һ уң,
Урал тағ ы киткә н, ти,
Кү п һ ыуҙ арҙ ы кискә н, ти.
Бара торғ ас, бер ерҙ ә,
Бер ҡ ая тау битендә,
Уйпат сая эсендә
Арыҫ ланынан тө шө п,
Ял итергә ятҡ анда,
Йылан ыҫ лағ ан тауыш
Ҡ олағ ына салынғ ан.
Ырғ ып тороп урынынан,
Тирә -яғ ына ҡ аранғ ан.
Йыраҡ тү гел, яҡ ында,
Бер ҡ улҡ ының янында:
Бейеклеген ҡ араһ аң, –
Арыҫ лан аша кү ренмә ҫ,
Оҙ онлоғ он ү лҫ ә һ ә ң, –
Йө ҙ аҙ ымда тү кә лмә ҫ,
Ғ ә лә мә т бер ҙ ур йылан
Ҡ улҡ ы эсенә н һ ө ҙ ө п,
Тотоп алғ ан бер болан.
Ай, айҡ аша, ти, былар,
Һ ай, сайҡ аша, ти, былар;
Аҙ аҡ сиктә тү ҙ алмай,
Йыланғ а ҡ аршы торалмай,
Сә сә п, йығ ылғ ан болан,
Арт һ анынан боландың
Шундуҡ ҡ апҡ ан, ти, йылан.
Урал барғ ан йү гереп;
Йылан ҡ ойроғ он болғ ап,
Дулай, ти, ағ ас һ ындырып.
Уралды ла йоторғ а
Ҡ ойроҡ менә н һ уҡ ҡ ан, ти,
Урал урап йыландың
Ҡ ойроғ онан тотҡ ан, ти.
– Ебә р һ ин боланды! – тип,
Йыланғ а Урал ә йткә н, ти.
Йылан бер һ ү ҙ ә йтмә гә н,
Боландың ул арт һ анын
Сә йнә гә н дә сә йнә гә н.
Тырышҡ ан, ти, был йылан
Ү ҙ телә ген итергә,
Боланды йотоп бө тө ргә
Тырышһ а ла, булмағ ан:
Ҙ ур мө гө ҙ ҙ ә туҡ тағ ан;
Ҡ ойроғ о менә н шаҡ арғ ан,
Унда ла мө гө ҙ һ ынмағ ан;
Ергә һ уҡ ҡ ан боланды –
Мө гө ҙ гә бер ни булмағ ан.
Бара-тора йыландың
Һ ис тә ҡ ә те ҡ алмағ ан;
Йотһ а, мө гө ҙ ебә рмә й,
Ҡ оҫ һ а, кире тибә лмә й;
Аптырағ ан, алйығ ан,
Һ ис тә эше сыҡ мағ ас,
Башҡ а сара ҡ алмағ ас,
Йылан, башын сә кә йтеп,
Уралғ а ҡ арап ялбарғ ан:
– Ай, егетем, ярҙ ам ит,
Шул булмаһ ын ү лемем,
Ҡ ә һ ҡ ә һ ә нең улымын,
Зә рҡ ум тигә н егетмен,
Ярҙ амың а ҡ арыуғ а
Мин дә ярҙ ам итермен.
Юлымда юлдаш бул, тиһ ә ң,
Юлың а бергә китермен;
Ынйы-мә рйен һ ораһ аң,
Һ арайыма барырһ ың,
Телә гә нсә алырһ ың,
Ҡ унаҡ булып ҡ алырһ ың, –
Тигә н һ ү ҙ ҙ е ишеткә с,
Урал былай тигә н, ти:
– Һ ис тә ҡ арыу ҡ ылмағ ан,
Бер йә нгә лә теймә гә н,
Ҡ ан эсмә ҫ тә й боланды
Минең дошман Ү лемгә
Асмарланың бахырҙ ы,
Миң ә һ ө йлә серене,
Миң ә ә йт һ ин барыны,
Миң ә бү лә к кә рә кмә й,
Миң ә һ арай кә рә кмә й,
Мин сыҡ ҡ анмын илемдә н
Ҡ отҡ арырғ а кешене,
Ғ ә йепһ еҙ болан ишене
Яуыз дошман Ү лемдә н.
Зә рҡ ум:
– Ай, егетем, ә йтә йем,
Бар серемде һ ө йлә йем:
Беҙ гә яҡ ын бер ерҙ ә,
Ҡ оштар торғ ан ҙ ур илдә,
Самрау тигә н батша бар.
Шул батшаның Ҡ ояштан
Тыуып тө шкә н ҡ ыҙ ы бар.
Мин һ ораным – бирмә не,
– Һ ин йылан, – тип, ҡ ыҙ ы ла
Мине тартып килмә не.
Мин атама ялындым,
Кө нө н-кисен ялбарҙ ым,
– Атай, шуны ал, – тинем,
Һ ис булмаһ а иленә
Утлы яуың ас, – тинем.
– Бө гө н ауғ а сыҡ, тине,
Йылан туның кей, тине;
Ун ике тарбаҡ мө гө ҙ лө
Болан табып эй, тине –
Шуны йотһ аң, донъяла
Тө рлө тө ҫ кә керерһ ең,
Хә ү еф белмә й йө рө рһ ө ң;
Кешелә рҙ ең һ ылыуы,
Бер ир-егет булырһ ың;
Ҡ ош иленә барырһ ың,
Самрауҙ ың бер ҡ ыҙ ын
Ү ҙ ең һ айлап алырһ ың, –
Тигә с, ауғ а сыҡ ҡ айным,
Боланды ла йотҡ айным;
Инде хә лем ҡ алманы:
Ауыҙ ыма киплә нгә н
Мө гө ҙ ө һ ис һ ынманы,
Телә гә нем булманы.
Егет, мине хур итмә,
Бер изгелек ит, егет,
Миң ә ярҙ ам ит, егет!
Атама бергә барайыҡ,
Ни телә һ ә ң – алайыҡ.
Атамдан байлыҡ һ орама:
Донъяла һ ылыу ҡ ыҙ бирер,
Анһ ына ла алданма!
Һ арай тулы мал бирер,
Анһ ына ла алданма,
Ынйы-мә рйен – барыһ ын
Атам тү гер алдың а, –
Анһ ына ла алданма!
Аҙ аҡ сиктә атайым:
– Ынйы-мә рйен һ ө ймә гә н,
Байлыҡ ҡ а баш эймә гә н,
Ай, һ ылыу ҡ ыҙ, тимә гә н,
Был донъяла йө рө п тә,
Ишетеп тә, кү реп тә
Һ ис берә ү ҙ е тапманым,
Бирер нә мә м ҡ алманы,
Инде ү ҙ ең ә туҡ таным,
Егет, ә йтсе телә ген,
Ҙ ур эшең ә бү лә гем, –
Тиер һ иң ә атайым.
Алдан ә йтеп ҡ уяйым:
Аждаһ а туның һ ал, – тирһ ең,
Ҡ ош туның ды кей, – тирһ ең,
Ҡ ош телең де сығ арып,
Ауыҙ ыма бир, – тирһ ең.
Атам һ ине ҡ урҡ ытыр,
Ташҡ а тө кө рө п кү рһ ә тер,
Ташты һ ыуҙ ай ҡ айнатыр.
Ә гә р тауғ а тө кө рһ ә,
Тауы иреп, һ ыу булыр,
Ағ ып бары шул саҡ та,
Бер ү ҙ ә нгә йыйылыр,
Осо-сиге кү ренмә ҫ
Ялтырағ ан кү л булыр.
Анһ ынан да ҡ урҡ ма һ ин,
Һ аман телен һ ора һ ин.
Атам телен ү пкә н һ уң, –
Кү ң еле йомшап киткә н һ уң,
Ни һ орайһ ың бү лә ккә? – тип,
Һ иң ә ҡ арап ә йткә н һ уң:
– Бер ҙ ур илдә батшаның
Яҡ шылыҡ ҡ а яҡ шылыҡ
Ҡ ылыр эшен белә һ ен,
Ү ҙ һ ө йгә нең ни булһ а,
Шуны миң ә бирә һ ең, –
Тигә с, ынйы башлы таяғ ын
Бирһ ә, уны алырһ ың.
Ул таяҡ тың даны шул:
Һ ыуғ а тө шһ ә ң, батмаҫ һ ың,
Утҡ а инһ ә ң, янмаҫ һ ың,
Кү ренмә ҫ кә телә һ ә ң,
Һ ис бер йә н дә кү рә лмә ҫ,
Дошман һ ине эҙ лә һ ә,
Бер ҡ асан да табалмаҫ, –
Тиеп Зә рҡ ум ялбарғ ас,
Урал мө гө ҙ ҙ ө һ ындырғ ан,
Йылан, боланды йотҡ ас,
Шундуҡ бер егет булғ ан.
Уйламаҫ тан-нитмә ҫ тә н,
Һ ү ҙ ҙ ә ре лә бө тмә ҫ тә н,
Бер һ ыҙ ғ ырыу ишеткә н,
Зә рҡ умдың йө ҙ ө шул саҡ
Ағ арынып, буҙ булғ ан.
Урал: – Ни? – тип һ орағ ан,
Зә рҡ ум бер ни ә йтмә гә н,
Унан серен йә шергә н.
– Атам белде серемде,
Мин һ ө йлә гә н уйымды;
Был егеттә н яҙ лыҡ һ ам,
Быны йотмай ебә рһ ә м,
Атам йө рә ге ташыр,
Асыуынан мине аҫ ыр.
Йоторғ а кө с алалмам,
Ҡ ойроғ омдо боғ алаҡ
Тағ ы да мин ҡ ылалмам.
Атама илтеп тапшырһ ам,
Аяғ ына баш орһ ам,
Аҙ -маҙ яза алырмын,
Ү ҙ ем иҫ ә н ҡ алырмын, –
Тигә н уйҙ ы уйлағ ан,
Тик Уралғ а ә йтмә гә н,
– Атам эҙ лә тә икә н, – тип,
Ул Уралды алдағ ан.
– Ә йҙ ә, егет, барайыҡ,
Беҙ ҙ ә ҡ унаҡ булайыҡ,
Атайымдан бү лә ккә
Мин ә йткә нде һ орайыҡ, –
Тип Уралды ө ндә гә н,
Һ арайына димлә гә н.
– Йылан илене кү рә йем,
Бар серене белә йем,
Яҡ шылыҡ ҡ а яманлыҡ
Була икә н донъяла,
Бергә барып кү рә йем.
Егет һ ү ҙ е бер булыр,
Алғ а алғ ан уй булыр,
Тартынмайса барайым.
Ү лем ең ер йө рә ктең,
Уны йығ ыр белә ктең
Батырлығ ын һ ынайым, –
Тиеп Урал уйлағ ан,
Барыу юлын һ айлағ ан,
– Һ ау булһ ам, кире килермен,
Һ инең менә н булырмын.
Килмә һ ә м, оҙ аҡ кө тмә ҫ һ ең,
Ситтә ғ ү мер итмә ҫ һ ең,
Тө ҫ ә ү еллә п юлың дан,
Илгә ҡ айтып китерһ ең,
Минә н сә лә м ә йтерһ ең, – тип,
Арыҫ ланына ә йткә н, ти,
Маң лайынан ү пкә н, ти,
Шунда ҡ уйып киткә н, ти.
Бергә киткә н, ти, былар,
Кү п ер ү ткә н, ти, былар.
Кү ккә олғ ашҡ ан ҙ ур тауҙ ай
Ҡ ара кү ргә н алдында,
Нә ж(ә )ғ ә йҙ ә й ялтырағ ан
Ут уйнай, ти, янында.
Кү к томандар ҡ аплағ ан,
Ут һ ө рө мө бө ркө лгә н
Нә мә кү ргә с юлында,
Урал: – Ни? – тип һ орағ ан,
– Һ арайҙ арҙ ы һ аҡ лағ ан
Тау тү гел ул, йылан, – тип,
Зә рҡ ум уғ а аң латҡ ан.
Барып еткә н, ти, былар,
Шунда кү ргә н, ти, Урал:
Тимер ҡ ойма янында
Уралып ү ҙ яйына
Туғ ыҙ башлы бер йылан –
Һ аҡ сы икә нен белгә н.
Зә рҡ ум башлап барғ ан, ти,
Туғ ыҙ башлы йыланғ а:
– Асҡ ыс килтер! – тигә н, ти.
Йылан шыжлап һ ыҙ ғ ырғ ан,
Тау-таш ауғ андай булғ ан,
Бер саҡ тауыш ҡ уҙ ғ алғ ан:
Алтышар башлы дү рт йылан
Асҡ ыс һ ө йрә й икә н, ти,
Шул асҡ ыстың тауышы
Шундай шаулай икә н, ти.
Шул ҙ ур асҡ ысты алып,
Һ арайҙ ы асҡ ан, ти, барып.
– Ә йҙ ә, егет, инә тор,
Мин атама барайым,
Бында алып килә йем, –
Тиеп Зә рҡ ум киткә н, ти,
Уралды шунда япҡ ан, ти.
Бер саҡ һ арай тирә һ е:
Эреһ е-вағ ы, тө рлө һ ө –
Йылан килеп тулғ ан, ти;
Тө рлө һ ү ҙ ҙ ә р булғ ан, ти,
Урал тың лап торғ ан, ти.
Ун бер башлы бер йылан:
– Сират миң ә ашарғ а –
Ун икенсе баш яһ арғ а,
Батшағ а иң яҡ ын бер
Вә зиренә н булырғ а.
Туғ ыҙ башлы бер йылан:
– Юҡ, был кеше батшаның
Серен алды улынан,
Вә ғ ә ҙ ә алды ҡ улынан;
Быны батша йә ү ҙ е,
Йә булмаһ а мин йотам:
Батшабыҙ ҙ ың бар серен
Ү ҙ башымда мин тотам.
Батша уны ашамаҫ,
Улын яҡ лап ҡ отҡ арғ ас,
Ашаһ а ла, баш ү ҫ мә ҫ.
Юҡ ҡ а йыйылып тормағ ыҙ,
Ымһ ынышып йө рө мә геҙ,
Һ еҙ гә теймә ҫ – кө тмә геҙ, –
Тигә с, барыһ ы таралғ ан.
Туғ ыҙ башлы ҙ ур йылан
Шул тирә лә уралғ ан.
Ҡ апҡ ағ а яҡ ын килгә н, ти,
Бер ҡ ыҙ тө ҫ лө булғ ан, ти,
Урал янына инеп,
Арбамаҡ сы булғ ан, ти,
Уралғ а ҡ ул һ уҙ ғ ан, ти.
Урал ҡ улын ҡ ыҫ ҡ ан, ти, –
Бармаҡ тары осонан
Ҡ аны бә реп сыҡ ҡ ан, ти;
Йылан тү ҙ мә й ҡ ыҫ ыуҙ ан
Ут бө ркмә к булғ ан, ти;
Урал сә сеп ғ ә йрә тен,
Боғ аҙ ынан алғ ан, ти.
– Һ ин бит серҙ е белеү се,
Кеше ашап ятыусы,
Баш ү ҫ тереп йө рө ү се,
Ҡ ә һ ҡ ә һ ә нең бар серен,
Башын һ аҡ лап тороусы, –
Тигә н һ ү ҙ ҙ е ишеткә с,
Аптырауғ а ҡ алғ ан, ти:
– Ай, тә ң рем икә нһ ең,
Мин быны һ ис белмә нем,
Кешеһ ең, тип уйланым.
Шуғ а бая батшама:
– Улың серҙ е кешегә,
Беҙ гә дошман ишегә
Һ ө йлә гә н бит, – тигә йнем, –
Тиеп, йылан Уралдың
Аяғ ына йығ ылғ ан,
Бил урталай һ ығ ылғ ан.
Еҫ кә непме, һ иҙ епме,
Кү п тә ү тмә й был йылан:
– Юҡ, юҡ, тә ң рем тү гел һ ин –
Кеше еҫ е аң ҡ ыны –
Ысын кеше икә нһ ең!
Батша улын һ ө йлә теп,
Бө тә серҙ е белгә нһ ең,
Серҙ е аң лап килгә нһ ең, –
Тиеп ырғ ып торғ ан, ти,
Ауыҙ асып, ажғ ырып,
Утын бө ркмә к булғ ан, ти.
Урал ҡ урҡ ып тормағ ан,
Башына бер орғ ан, ти, –
Бер башынан сылтырап,
Ергә асҡ ыс ҡ ойолғ ан,
Һ игеҙ баштан тағ ы ла
Һ игеҙ батыр бар булғ ан.
– Барыбыҙ ҙ а кеше инек,
Илебеҙ ҙ ә ир инек,
Йылан беҙ ҙ е ашаны, –
Ү ҙ енә баш яһ аны.
Яр йыландың йө рә ген –
Алтын асҡ ыс табырһ ың
Сер һ арайын асырһ ың,
Телә гә нең алырһ ың, –
Тип тегелә р ә йткә н, ти.
Урал йө рә ген ярғ ан, ти, –
Сер һ арайын асҡ ан, ти:
Ынйы менә н биҙ ә нгә н,
Ебә к менә н уранғ ан,
Йө ҙ ө -башы һ арғ айғ ан
Бер һ ылыу ҡ ыҙ кү ренгә н;
Ҡ ыҙ янында – бер ишек,
Шуны барып асҡ ан, ти;
Бер тә хеттең янында
Ынйы таяҡ кү ргә н, ти.
– Алсы, егет, таяҡ ты, – тип, -
Теге кешелә р ә йткә н, ти.
Шул саҡ һ арай ишеген
Бер аҡ йылан асҡ ан, ти;
– Был кем бында инеү се,
Һ ис кешегә теймә ҫ тә й
Таяғ ымды алыусы? – тип,
Йылан килеп Уралғ а,
Йотайым тип, уҡ талһ а,
Урал тотоп алғ ан, ти,
Ергә урап һ алғ ан, ти,
Ошо һ ү ҙ ҙ е ә йткә н, ти:
– Кеше юйыр Ү лемде
Эҙ лә п сыҡ ҡ ан батырмын;
Ү лем яҡ лы берә ү ҙ е
Ерҙ ә имен ҡ уймамын;
Атым Урал булғ анда,
Затым кешенә н булып,
Был донъяғ а тыуғ анда,
Кешегә ярҙ ам итермен,
Илем байман итермен,
Кешегә дошман булғ андың
Барын тар-мар итермен.
Батша булһ аң, бир фарман:
Бө тә йылан йыйылһ ын,
Кеше эйгә н баштары
Бары ергә эйелһ ен, –
Барын турап бө тө рмө н,
Кире кеше итермен.
Яуыз Ү лем юлдашы,
Бө тә йылан-яуызды, –
Барын тар-мар итермен! –
Тигә н һ ү ҙ ен ишеткә с,
Батырлығ ын һ ынағ ас,
Йылан да буй биргә н, ти.
– Таяғ ым киткә с ҡ улымдан –
Кө сө м һ индә, – тигә н, ти.
Батша фарман биргә н, ти:
Бар йыланды йыйғ ан, ти;
Кеше ашап ү ҫ кә ндең
Башын Урал ҡ ырҡ ҡ ан, ти, –
Баштан кешелә р сыҡ ҡ ан, ти.
Бар һ арайҙ ы астырғ ан,
Зиндандағ ы тотҡ ондоң
Барыһ ын да ҡ отҡ арғ ан.
– Хә ҙ ер улың ды тап, – тигә н,
Эҙ лә п алып кил! – тигә н.
Халыҡ иреккә сыҡ ҡ ан, ти,
Бикле ятҡ ан һ ылыу ҡ ыҙ –
Ул да бергә сыҡ ҡ ан, ти;
Барыһ ы ла килгә н, ти,
Уралды һ ырып алғ ан, ти:
– Тә ң ре бирмә ҫ ярҙ амды
Беҙ гә, егет, атҡ арҙ ың,
Ил ҡ аплағ ан яуыздың
Утлы яуын аҡ тарҙ ың.
Инде, егет, нишлә йек,
Ниндә й бү лә к бирә йек,
Ни тип ә йтеп ҙ урлайыҡ?
– Һ ис бер ҙ урлыҡ кә рә кмә й.
Ил батыры шул булыр –
Кеше һ ө йө р ир булыр,
Һ еҙ ҙ ең шатлыҡ – минеке,
Минең шатлыҡ – һ еҙ ҙ еке.
Илдең барын йыяйыҡ,
Кү мә клә п туй ҡ ылайыҡ,
Арағ ыҙ ҙ ан берә ү ҙ е
Башлыҡ итеп ҡ уяйыҡ.
Йыланғ а ҡ аршы яу тотҡ ан,
Кү п йыл буйы һ уғ ышҡ ан
Алғ ыр тигә н ир булғ ан, –
Шуны башлыҡ ҡ ылғ ан, ти.
Алғ ыр ҡ арт ҡ орҙ ашының
Тоғ ро бер юлдашының
Ҡ ыҙ ы ҡ алғ ан – Гө лө стан –
Ҡ ә һ ҡ ә һ ә лә ҡ ол булғ ан,
Һ арайҙ а бая осрағ ан
Ошо ҡ ыҙ ҙ ы димлә шеп,
Уралғ а бирмә к булғ андар.
Урал халыҡ тың уйҙ арын –
Ҡ ыҙ ҙ ы алыр туйҙ арын
Бер аҙ һ уң латмаҡ булғ ан,
Ә зрә ҡ ә не ең гә нсе,
Туйҙ ы туҡ татмаҡ булғ ан.
Арала иң ө лкә не,
Донъяны кү п кү ргә не:
– Һ ә р йыл ғ ү мер бер батыр
Иле ө сө н яратыр.
Быуын-быуын ү тер ул,
Килә сә к быуын етер ул,
Һ инең даның ҡ алһ а ла,
Ҡ улда ғ ә йрә т бө тө р ул.
Ир бө тһ ә лә, ил бө тмә ҫ,
Ил батыры – батырҙ ан,
Батыр ирҙ ә н тыуыр ул;
Атанан кү реп, уҡ юнып,
Ө лкә ндә н кү реп, яу ҡ ыуып,
Ил эсендә ү ҫ ер ул,
Утын-һ ыуын кисер ул.
Батырҙ ан батыр тыуғ анда,
Бер быуын тип һ аналғ ан
Илдә ғ ү мер ү тер ул.
Батыр атанан ҡ от йә йгә н,
Матур ә сә нә н һ ө т имгә н,
Һ иң ә тиң дә ш булыр ҡ ыҙ,
Батырғ а ә сә булыр ҡ ыҙ, –
Тигә с, Урал тың лағ ан:
Гө лө станды алғ ан, ти,
Бер оло туй ҡ ылғ ан, ти,
Бергә ҡ унаҡ булғ ан, ти.

4-се бү лек

Уң дан киткә н Шү лгә н дә
Осрағ ан, ти, бер ҡ артҡ а.
Ни эҙ лә ү ен был яҡ та,
Килгә н саҡ та юлында
Осрағ анын бер ҡ артҡ а, —
Барын һ ө йлә п биргә с тә,
«Был ҡ арт тағ ы Шү лгә нгә,
Сер йә шермә й, эс тартмай,
Былай тиеп ә йткә н, ти:
«Һ ин осрағ ан ул бабай —
Минең ҡ устым булыр ул,
Минең менә н бер илдә
Тыуып ү ҫ кә н ине ул;
Уның йө ҙ ө хә ҙ ер ҙ ә —
Ап-аҡ һ аҡ ал, сал ҡ арттыр,
Саҡ йә нене аҫ ырарҙ ай,
Ү ҙ е ҡ аҡ шау, ябыҡ тыр.
Бына мине кү рә һ ең —
Бер егеттә й тиерһ ең,
Уны «ҡ устым» тигә нгә,
«Был ҡ арт алдай», — тиерһ ең.
Уның сере шул, егет,
Шуны яҡ шы бел, егет:
Беҙ ҙ ең илдә бар кеше лә —
Ө лкә не йә нә йә ше лә —
Барыһ ы ла туғ андай,
Бер ә сә нә н тыуғ андай;
Илде талап йө рө мә ҫ кә,
Кеше ҡ анын ҡ оймаҫ ҡ а;
Ил ынйыһ ын йә шереп,
Ергә кү меп ҡ уймаҫ ҡ а;
Тапҡ ан-таянғ ан бары
Һ ис айырым булмаҫ ҡ а;
Кө слө нө кө — байман, тип,
Еҫ ерҙ е сит кү рмә ҫ кә;
Ҡ ыҙ ғ а ә сә булғ анды
Хур ә сә, тип кә мһ етеп,
Балаларын һ ыуғ а атып,
Ундай йола ҡ ылмаҫ ҡ а, —
Тигә н илдең анты бар.
Ҡ устым шуны тотманы,
Кө сө еткә н йә ндә рҙ ең
Барын ҡ ырҙ ы, туҡ маны,
Ҡ ыйратты, ашаны;
Ү лем тигә н яуызғ а
Дуҫ, дошманын табырғ а,
Илдә кү п ҡ ан ҡ ойорғ а
Йола таба башланы.
Шуғ а уны был илдә н,
Тыуып ү ҫ кә н еренә н
Бө тә һ е лә берлектә
Ситкә ҡ ыуып ташланы.
Хә ҙ ер илдә н йыраҡ та
Ү ҙ е йә шә й тарлыҡ та,
Ғ ү мере ү тә зарлыҡ та;
Шуғ а уның тө ҫ -башын
Ү лем, ҡ артлыҡ ҡ апланы», —
Тиеп, был ҡ арт һ ө йлә гә с,
Шү лгә н эште аң лағ ан,
Шул илде барып кү рергә,
Ни барыны белергә
Ҡ арттан юлын һ орағ ан,
Ҡ арт йә шермә й һ ө йлә гә н.
Ай киткә н, ти, йыл киткә н,
Кү п йылғ а, тауҙ ар ү ткә н.
Ҡ айҙ а ғ ына тө н булһ а,
Шунда ятып йоҡ лағ ан.
Барып сыҡ ҡ ан бер ергә,
Осрағ ан бер кү лгә,
Ситен ҡ уғ а уратҡ ан,
Томбойоҡ тар япрайып,
Тик ағ астай, сә скә атҡ ан;
Һ аҙ мыт тү гел, ҡ ырсын тө п,
Ө йрә к, аҡ ҡ ош, ҡ ыр ҡ аҙ ы
Йө ҙ ө п йө рө й — шундай кү п.
Кү лдә ятҡ ан балығ ы,
Ялтү ш, сабаҡ, суртаны
Бергә йө ҙ ө п уйнайҙ ар,
Бер-береһ енә теймә йҙ ә р.
Быны кү ргә с, туҡ тағ ан,
Арыҫ лан ҡ ылыны алып,
Мә скә ү яһ амаҡ булғ ан,
Балыҡ ауламаҡ булғ ан.
Мә скә ү енә һ ап эҙ лә п,
Ҡ уйы таллыҡ ҡ а ҡ арап,
Атлап алғ а киткә ндә,
Тал тө бө нә еткә ндә:
Талда һ айрап ултырғ ан,
Һ андуғ асты ҡ ушарлап,
Ә берсендә р теҙ елгә н;
Яғ ылбай ҙ а, ҡ арсығ а,
Тағ ы турғ ай кү ренгә н.
Тау битенә кү ҙ һ алһ а, —
Ҡ уй-һ арыҡ та, бү ре лә,
Ә тә с, тауыҡ, тө лкө лә
Бер тирә гә йыйылғ ан.
Шү лгә н кү реп, туҡ тағ ан,
Ҡ арт һ ү ҙ ене иҫ лә гә н:
«Тә ү батшағ а барайым,
Һ арай серен белә йем,
Ҡ айтыуҙ а юл ың ғ айы
Барын аулап ҡ арайым», —
Тиеп Шү лгә н уйлағ ан,
Арыҫ ланына менгә н дә,
Ү ҙ юлына ыҡ лағ ан.
Китеп барғ ан сағ ында,
Ҡ асып ултырғ ан Зә рҡ умғ а
Шү лгә н килеп тап булғ ан.
Зә рҡ ум бынан һ орашҡ ан,
Шү лгә н танмай һ ө йлә шкә н.
Зә рҡ ум ү ҙ ен Ә зрә ҡ ә —
Дейеү батша улы тип,
Сер йә шереп алдашҡ ан.
Ә зрә ҡ ә гә барырғ а,
Кү п бү лә ктә р бирергә,
Бергә алып китергә;
Йә ншишмә нә н һ ыу алып,
Телә гә нсә бирергә
Зә рҡ ум уны димлә гә н;
Шү лгә н серҙ е белмә гә н.
Былар бергә киткә н, ти,
Былар кү п ер ү ткә н, ти;
Бер саҡ ергә тоташҡ ан,
Ү ҙ е кү ккә олғ ашҡ ан
Ҡ ара нә мә кү ренгә н.
Болот микә н, тау микә н?
Тау тир инең — ҡ айнай, ти,
Болот тиһ ә ң — шаулай, ти,
Шү лгә н бығ а аптырап,
Юлдашынан һ орай, ти.
Зә рҡ ум уғ а былай ти:
«Ул кү ренгә н ҡ арасҡ ы —
Һ арайҙ ы һ аҡ лап тороусы,
Беҙ ҙ е кү реп килеү се
Ҙ ур дейеү ҙ ең берә ү һ е.
Туҡ та, һ ин аҙ кө тө п тор,
Ошо урында тороп тор,
Мин тә ү барып ә йтә йем,
Ҡ унаҡ килде, тиә йем, —
Беҙ ҙ е килеп алыр ул,
Һ арайғ а алып барыр ул», —
Тип, Шү лгә нде ҡ алдырғ ан.
Ү ҙ е дейеү гә барғ ан,
Юлдашымды, ү ҙ емде
Һ арайғ а илт, тип һ орағ ан.
Дейеү хә бә р иткә н, ти,
Батша серҙ е һ иҙ гә н, ти,
Дейеү ҙ ә ргә ҡ ушҡ ан, ти.
Ике толпар етә клә п,
Батыр ирҙ ә й олпатлап,
Ҙ ур ҡ унаҡ тай йү пә тлә п,
Бер ҙ ур дейеү килгә н, ти,
Шү лгә н менә н Зә рҡ умды
Һ арайғ а алып киткә н, ти.
Һ арайғ а барып еткә н һ уң,
Шү лгә нде Зә рҡ ум ҡ алдырып,
Хә бә р итеү ен белдереп,
Ү ҙ е һ арайғ а ингә н, ти,
Батшағ а ҡ ул биргә н, ти,
Ә зрә ҡ ә нең янында
Атаһ ыны кү ргә н, ти.
Ҡ ә һ ҡ ә һ ә менә н Ә зрә ҡ ә
Урал турында уйлашып,
Икә ү -ара һ ө йлә шеп,
Аптырашып, алъяшып
Ултырғ ан саҡ икә н, ти.
Һ ынсы дейеү ҙ ә р килеп,
Бер ҡ арт дейеү бик белеп:
«Анау саҡ та, ай, батшам,
Бер йә ш бала тыуғ анда,
Шуның тауышы килгә ндә,
Кү ктә осҡ ан дейеү ҙ ә р
Бары ҡ олап тө шкә йне.
Баланы урлап алырғ а,
Ү лтереп юҡ ҡ ылырғ а
Барғ ан дейеү, ендә рҙ ең,
Бала теклә п ҡ арағ ас,
Тоторғ а тип уҡ талғ ас,
Барғ ан бере ҡ урҡ ыуҙ ан
Йө рә ге ҡ убып ү лгә йне.
Шул баланың сыҡ ҡ анын,
Илгә яҡ ынлашҡ анын,
«Алам» тигә н уйының
Йә ншишмә гә тө шө ү ҙ ә н
«Шишмә ҡ урҡ ып ҡ айнауын,
Яртылаш һ ыуы ҡ айтыуын
Хә бә р итеп алғ айның —
Ҙ ур ҡ айғ ығ а ҡ алғ айның.
Батшам, сара эҙ лә йек,
Ҡ ул ҡ аушырып тормайыҡ;
Берә й кеше табайыҡ,
Самрау ҡ оштоң Аҡ буҙ ын
Кеше аша алайыҡ,
Һ ис булмаһ а — урлайыҡ ».
Ә зрә ҡ ә: «Аҡ буҙ атты алырғ а,
Уғ а эйә р һ алырғ а
Йә булмаһ а, ул атты
Был донъянан юйырғ а
Ете дейеү ебә рҙ ем.
Кү ктә торғ ан буҙ аттың
Урынын ү ҙ ем кү ргә ҙ ҙ ем.
Улар барып баҫ тырҙ ы,
Тота алмағ ас яҡ шылап,
Ат уларғ а килмә не,
Дейеү ҙ ә рем ғ ә рлектә н
Кире илемә инмә не:
Кү ктә ҡ алды хур булып,
«Етегә н» тигә н исемдә
Мә ң ге ҡ алды ут булып.
«Һ ис булмаһ а һ ары атын
Алайым», тип уйланым.
Айҙ ан тыуғ ан ҡ ыҙ ы бар, —
Шуны урлап ҡ араным.
Ҡ ыҙ ы тотҡ он булһ а ла,
Аты бү лә к булһ а ла, —
Ул ат һ аман килмә не,
Һ ис телә гем булманы.
Хә ҙ ер беҙ гә шул кә рә к:
Кеше булғ ан ир кә рә к,
Ҡ ояш ҡ ыҙ ы Һ омайҙ ы
Арбай алыр ир булһ ын,
Был донъяла бер булһ ын.
Ҡ ыҙ, яратып егетте,
Аҡ буҙ менә н булатты
Бү лә к итерҙ ә й булһ ын.
Буҙ ат менер ир тапһ аҡ,
Ҡ ыҙ телә һ ә, ҡ ыҙ биреп,
Мал телә һ ә, мал биреп,
Баш булам тип ымһ ынһ а,
Берә й илгә баш ҡ ылып,
Ул егетте арбаһ аҡ, —
Беҙ Уралды ең ербеҙ,
Ер ө ҫ тө ндә кешенә н
Тарлыҡ -маҙ ар кү рмә беҙ,
Телә гә небеҙ итербеҙ, '
Барын ҡ улда тоторбоҙ! » —
Тигә н һ уң Ә зрә ҡ ә,
Зә рҡ ум, алғ а сыҡ ҡ ан да,
Батшағ а баш эйгә н дә,
«Мин Уралдың ағ аһ ын
Алып килдем», — тигә н, ти
Ү ҙ хә йлә һ ен аң латып,
Теҙ еп һ ө йлә п биргә н, ти.
Барыһ ы ла шатланғ ан,
Зә рҡ ум батша алдында
Маҡ тау алып, данланғ ан.
Шү лгә н һ арайғ а ингә с,
Ә зрә ҡ ә урын кү рһ ә ткә н,
Бик йү пә тлә п, олпатлап,
Таҡ янына ултыртҡ ан,
Зә рҡ умды ул — улым, тип,
Ҡ ә һ ҡ ә һ ә не — дуҫ ым, тип,
Алдап-йолдап танытҡ ан.
Ни телә һ ә, шул ә ҙ ер, —
Ҙ ур ҡ унаҡ тай һ ыйлатҡ ан,
Бар байлығ ын кү рһ ә ткә н;
Һ арай ҡ ыҙ ҙ арын йыйып,
Һ ылыуҙ арын кү ҙ лә ткә н
Тө ркө м-тө ркө м ҡ ыҙ ҙ ары —
Барыһ ы һ айлап ҡ уйғ андай,
Кү ҙ ҙ ең яуын алырҙ ай,
Кү ргә ндә р таң ҡ алырҙ ай.
Кү мә к ҡ ыҙ уртаһ ында:
Буҙ таштар араһ ында
Айырым бө ртө к ынйылай,
Кү ктә балҡ ып йә млә нгә н
Йондоҙ ҙ арҙ ың айындай;
Һ ылыуҙ арҙ ың битендә
Айырым торғ ан миң ендә й,
Типһ ә н-туғ ай ү лә не
Йә млә п торғ ан гө лө ндә й —
Һ ылыуҙ арҙ ың һ ылыуы
Айһ ылыуҙ ы кү ргә с тә,
Шү лгә н кү ҙ ен текә гә н,
Тү ҙ емлеген юғ алтып,
Зә рҡ умғ ә быны һ ө йлә гә н.
Зә рҡ ум уны «һ ең лем», тип,
Кейә ү итә м һ ине», —тип,
Шү лгә нде ул алдағ ан,
Шү лгә н бығ а йә н атҡ ан;
«Атама хә ҙ ер ә йтә м», тип,
Зә рҡ ум уны йыуатҡ ан.
Ә зрә ҡ ә эште аң лағ ан,
Алап һ алып, Ҡ от тауғ а
Бар дейеү ҙ е йыйнағ ан.
Айһ ылыуҙ ы саҡ ырып,
Аулаҡ ергә алдырып,
Урланғ ан ҡ ыҙ икә нен
Шү лгә нгә һ ис ә йтмә ҫ кә,
Һ арайҙ ан сығ ып йө рө мә ҫ кә,
«Мин ә йткә нде тотмаһ аң,
Башың ө ҙ ө п ашармын,
Кә ү ҙ ә ң утҡ а ташлармын», —
Тигә н һ ү ҙ ен аң латҡ ан,
Айһ ылыуҙ ы ҡ урҡ ытҡ ан.
Данлы туйын ҡ орғ ан һ уң,
Шү лгә н кейә ү булғ ан һ уң,
Ҡ ыҙ ҙ а һ ылыу булғ анғ а,
Егетте лә һ ө йгә нгә,
Шү лгә н шуғ а мауығ ып
Был һ арайғ а йотолғ ан,
Бө тә эше онотолғ ан.
Берҙ ә н-бер кө н Ә зрә ҡ ә
Зә рҡ ум менә н Шү лгә нгә
Самрау батшаның ҡ ыҙ ын,
Булат ҡ ылыс, Аҡ буҙ ын
Ала торғ ан йоланы,
«Аҡ буҙ атҡ а менгә н ир,
Булат ҡ ылыс тотҡ ан ир —
Бө тә донъя йө ҙ ө ндә
Ин ҙ ур батыр булыуҙ ы,
Барын баш эйҙ ереү ҙ е
Теҙ еп һ ө йлә п аң латҡ ан», —
Тө рлө яҡ лап самалап,
Ҡ ул тамырыны тартҡ ан.
Шү лгә нгә быны аң латҡ ас,
Һ омайҙ ы ил маҡ тағ ас,
Яуғ а ҡ алһ а, аҙ ағ ы
Дейеү ҙ ә бирә м тигә с,
Шү лгә н бармаҡ булғ ан, ти,
Һ омайҙ ы алмаҡ булғ ан, ти.
Зә рҡ ум, Шү лгә н икә ү һ е
Ү ҙ -араһ ы һ ө йлә шеп,
Бер дейеү гә менгә шеп,
Самрау батша иленә
Икә ү бергә киткә н, ти,
Кү ҙ асып, кү ҙ йомғ ансы
Барыр ергә еткә н, ти.
Былар дейеү ҙ ә н тө шкә ндә р,
Шунда кә ң ә ш ҡ орғ андар,
Һ ү ҙ ың ғ айы килгә ндә,
Зә рҡ ум һ ө йлә п киткә ндә,
Урал турында һ ү ҙ асып,
Былай тиеп, ә йткә н, ти:
«Бынан бик йыраҡ тү гел
Аждаһ а-йылан иле бар,
Ҡ ә һ ҡ ә һ ә тигә н батша бар.
Шул батшаның ҡ улында
Яуғ а ҡ аршы ут булыр,
Телә гә ндә — һ ыу булыр,
Ел-дауылдар ҡ уптарыр
Бер хикмә тле таяҡ бар.
Анғ армаҫ тан-нитмә ҫ тә н,
Берә ү һ е лә кө тмә ҫ тә н,
Бер батыр ир килгә н дә,
Урлапмылыр, нисектер,
Шул таяҡ ты алғ ан да —
Батшаһ ын да һ ө ргә н, ти,
Бө тә илен алғ ан, ти;
Урал батыр булам мин, тип,
Ү ҙ е батша булғ ан, ти», —
Тиеп Зә рҡ ум Шү лгә нгә
Барын һ ө йлә п биргә н, ти.
Шү лгә н Урал һ аулығ ына,
Бер яғ ынан, шатланғ ан,
«Урал ө ҫ тө н булыр, тип,
«Мин йө рө нө м, ил гиҙ ҙ ем,
Илдә батыр танылдым», —
Тиеп, Урал маҡ таныр,
Илгә ҡ айтҡ ас һ ө йлә нер,
Барына яҡ шы кү ренер»,
Тиеп, Шү лгә н Уралдан,
Бер яғ ынан, кө нлә шкә н.
«Аҡ буҙ атҡ а менгә ндә,
Булат ҡ улда булғ анда,
Бер ни ҡ аршы килә лмә ҫ, — тип,
Зә рҡ ум, Шү лгә н һ ө йлә шкә н.
Зә рҡ ум, бергә килһ ә лә,
Серҙ ә ш булып йө рө һ ә лә:
«Һ омайҙ ы Шү лгә н алыр ҙ а,
Аҡ буҙ атҡ а менер ҙ ә,
Булат ҡ ылыс тотор ҙ а,
Беҙ ҙ ә н ө ҫ тө н булыр, тип, —
Ул да эстә н кө нлә шкә н.
Шү лгә н менә н бер булайым,
Батырлығ ын һ ынайым,
Йә ү лтереп Уралды,
Таяғ ымды алайым,
Телә гемде ҡ ылайым,
Барынан ү с алайым», —
Тиеп Зә рҡ ум уйлағ ан;
Шуғ а маҡ тап таяҡ ты
Шү лгә нгә ул һ ө йлә гә н.
Былар килеп ҡ алғ андар,
Һ арайғ а кү ҙ һ алғ андар,
Һ арай алды туп тулы
Ап-аҡ ҡ оштар кү ргә ндә р.
Ҡ ош тубынан берә ү һ е,
Был икә ү ҙ е кү ргә н дә,
Ситкә айырылып сыҡ ҡ ан,
Ҡ ош тубына ҡ арата
Оран биргә ндә й булғ ан, —
Кү ҙ асып, кү ҙ йомғ ансы
Барлыҡ ҡ оштар таралғ ан.
Айырылғ ан яң ғ ыҙ ҡ ош
Быларғ а кү ҙ һ алғ ан, ти,
Кү ҙ ә тепме торғ ан, ти;
Былар яҡ ын барғ ан, ти,
Һ омайҙ ы атап һ орағ ас,
«Ө йҙ ә юҡ ул», — тигә н, ти.
Былар һ орашып бө тмә гә н,
Оҙ аҡ ваҡ ыт ү тмә гә н
Ҡ ош туптары барыһ ы
Ҡ ош тундарын һ алғ ан да —
Һ ылыу ҡ ыҙ ғ а ә йлә нгә н.
Шү лгә н барыһ ын кү ҙ лә гә н,
Айырыуса берә ү һ ен.
Ни тиергә белмә гә н:
Ү ҙ е ү ҫ еп, ил гиҙ еп,
Бындай һ ылыу кү рмә гә н!
Йө ҙ ө айҙ ай балҡ ығ ан,
Кү крә ктә ре ҡ абарып,
Һ ылыу булып ҡ алҡ ығ ан.
Тирә -яғ ы, бар ҡ ыҙ ҙ а,
Һ арай алды, бер ер ҙ ә
Шул һ ылыуҙ ан йә м алғ ан,
Бары шунан йә нлә нгә н
Һ ымаҡ тө ҫ лө тойолғ ан,
Ә йтерһ ең дә, бар донъя
Уғ а ҡ арап эйелгә н,
«Һ омай тигә н ошолор», —
Тиеп эстә н уйлағ ан.
Ҡ ыҙ ҙ ар серҙ е бирмә гә н,
Шиклә нгә нен ҡ ыҙ ҙ арҙ ың
Был икә ү ҙ ә һ иҙ мә гә н;
Аралағ ы яң ғ ыҙ ы,
Алғ а сығ ып бер ү ҙ е,
Кү с башлығ ы — инә лә й,
Ҡ унаҡ кө ткә н эйә лә й:
«Ил аралап йө рө гә нһ еҙ,
Һ омай ҡ ыҙ ҙ ы белгә нһ еҙ,
Уғ а тө бә п килгә нһ еҙ, —
Ә йҙ ә, һ арайғ а ү тегеҙ,
Һ омай ҡ айтыр — кө тө гө ҙ », —
Тип быларҙ ы ө ндә гә н,
Һ арай ишеген асып,
Ҡ унаҡ тарҙ ы ымлағ ан;
Һ омай ү ҙ ен танытмағ ан,
Былар һ ү ҙ ҡ уҙ ғ атмағ ан.
Былар һ арайғ а ингә н, ти,
Ҙ ур ҡ унаҡ тай кә пә йеп,
Тү ргә табан уҙ ғ ан, ти.
Аҙ -маҙ ип-һ ип иткә с тә,
Һ арайҙ ы томан баҫ ып,
Быларҙ ың һ ушы ҡ асып,
Һ арайҙ а шау-шыу ҡ убып,
Ике уртағ а ярылып,
Шү лгә н, Зә рҡ ум икеһ е
Ер аҫ тына осҡ ан, ти,
Ямғ а ҡ олап тө шкә н, ти.
Тирә -яҡ ты һ ә рмә гә с,
Бер-берене тапмағ ас,
Быларҙ а ҡ урҡ ыу тыуғ ан, ти.
Икеһ е лә иҫ йыйғ ас,
Арлы-бирле йө рө гө лә п,
Тирә -яҡ ты ҡ армалап,
Һ ис сер белмә й алъяғ ас,
Шү лгә н аптырап ултырғ ан.
Зә рҡ ум уйлап тормағ ан,
Бер йыланғ а ә йлә неп,
Ярыҡ -маҙ ар юҡ мы, тип,
Сығ ырғ а юл эҙ лә гә н,
Һ омай белгә н был серҙ е,
Саҡ ырып алғ ан бер ҡ ыҙ ҙ ы;
Ямды һ ыуҙ ан баҫ тырғ ан,
Һ алҡ ын һ ыуҙ ы таштырғ ан,
Зә рҡ умды һ ыуҙ а йө ҙ ҙ ө рө п,
Аптырауғ а ҡ алдырғ ан.
Зә рҡ ум кө шө л булғ ан, ти,
Һ ыуҙ а йө ҙ ө п йө рө гә н, ти.
Һ омай быны башҡ арғ ас,
Шү лгә н янына барғ ан, ти,
Һ ү ҙ ен ә йтә һ алғ ан, ти:
«Ҡ араң ғ ығ а осҡ ан һ уң,
Кү ң елең ҡ урҡ ыу алдымы?
Миң ә бысаҡ ҡ айрағ ан
Сағ ың алғ а килдеме?
Ҡ урҡ ыуыма — ҡ урҡ ыуың
Ҡ арыу булһ ын, егетем;
Ҡ ан кө ҫ ә гә н, йә ш тү ккә н,
Кү птә р башына еткә н,
Ҡ ан эсергә уҡ талғ ан
Уҫ ал йө рә гең бө тһ ө н,
Бә ғ ерле йө рә к ү ҫ һ ен.
Йө рә к майың иреһ ен,
Бө тә йә нде ү ҙ ең дә й
Һ ө йө р бер кү ң ел тыуһ ын;
Ҡ ыҙ ғ аныусан йә ш йө рә к
Уйың а башсы булһ ын.
Шуғ а саҡ лы был ерҙ ә,
Тере кө йө шул гү рҙ ә
Башың ҡ аң ғ ырып ятһ ын.
Ү ҙ енә юлдаш һ айларлыҡ,
Яҡ шы юлды табырлыҡ,
Илдә даны ҡ алырлыҡ
Яң ы кеше булырһ ың;
Яҡ шығ а юлдаш булырһ ың,
Йыландарҙ ан ҡ асырһ ың,
Уны дошман белерһ ең », —
Тигә н һ ү ҙ ен ә йткә н дә
Һ омай сығ ып киткә н, ти.

5-се бү лек

Бер ҡ ыҙ йү гереп килгә н, ти,
Берә ү килде, тигә н, ти;
Һ омай шундуҡ танығ ан:
Ул килгә н Урал булғ ан,
Тик Уралғ а ә йтмә гә н;
Урал, ҡ ыҙ ҙ ы кү рһ ә лә,
Һ омайҙ ыр тип белмә гә н,
Һ омай яҡ ынлағ ан һ уң,
Урал кү ҙ ен һ алғ ан, ти:
Уның усма шә лкемдә й,
Енсегене ҡ апларҙ ай,
Кә йтә н менә н биҙ ә лгә н.
Сә с толомо һ алынғ ан;
Оҙ он керпеге ү тә
Ҡ ара кү ҙ е текә лгә н;
Уйнап торғ ан ҡ ыйғ ас ҡ аш
Кү ҙ ө ҫ тө ндә йылмайғ ан;
Тертә йешкә н ҡ алҡ ыу тү ш
Кү ҙ алдында тулҡ ынғ ан;
Бал ҡ ортондай нә ҙ ек бил.
Борғ оланып уйнағ ан;
Гү йә кү птә нге танышы,
Кө мө штә й саф тауышлы;
Уйнап-кө лө п һ ү ҙ ҡ ушҡ ан,
Ҡ ыҙ ҙ ы кү ргә с, Урал да,
Ни ә йтергә белмә гә н,
Ү ҙ е кү ргә н — Һ омай тип,
Уйына ла килмә гә н.
Был ҡ ыҙ оҙ аҡ тормағ ан,
Уралды ү ҙ артынан
Һ арайына ымлағ ан.
Урал һ арайғ а ингә с,
Иҫ ә н-һ аулыҡ һ орағ ас,
Йә нә ҡ айҙ а булғ анын,
Юлда ниҙ ә р кү ргә нен
Барын теҙ еп һ ө йлә гә с,
Уралғ а кү ҙ ташлағ ан,
Былай тип һ ү ҙ башлағ ан:
«Йә, егетем, тө ҫ -башың
Алыҫ илдә н кү ренә,
Беҙ ҙ ең яҡ ҡ а килеү ҙ ә н
Телә гең барлыҡ беленә,
Һ ү ҙ ең һ ө йлә, тың лайым,
Ҡ улдан килһ ә, йомошоң а
Ярҙ амсың дан булайым».
Урал: «Ү ҙ ем йә п-йә ш булһ ам да,
Биш ил барын белдем мин:
Береһ ендә ү ҙ ем тыуҙ ым,
Икеһ ен йө рө п кү рҙ ем мин,
Ҡ алғ ан тағ ы икә ү һ ен
Кү рергә тип сыҡ тым мин.
Ҡ айҙ а ғ ына барһ аң да,
Кемде генә кү рһ ә ң дә,
Береһ е ү ҙ ен баш, тиә,
Икенсеһ е баш эйә,
Кө слө кө сһ ө ҙ ҙ ө ейә,
Телә гә нсә ҡ ан ҡ оя.
Исеме бар донъяла,
Ү ҙ е кү ҙ гә кү ренмә ҫ;
Берә ү уғ а кә р ҡ ылмаҫ,
Аяғ ы-ҡ улы һ ис уның
Балғ а тотоп йонсомаҫ;
Арыслан менә н һ унарҙ а
Ү ҙ е йә нлек юлламаҫ;
Ү ҙ телә ген табырғ а
Бер ҙ ә юлдаш эҙ лә мә ҫ —
Шундай яуыз Ү лем бар,
Шунан алыр ҡ оном бар;
Ү лемде табып ү лтереп,
Ил ҡ отҡ арыр уйым бар.
Һ унарлағ ан сағ ымда,
Ҡ улғ а тө шкә н бер ҡ оштан,
Һ еҙ ҙ ең илдә Ү лемдә н
Ҡ отолорғ а юл бар, тип,
Ишеткә йнем мин йә штә н».
Һ омай: «Был донъяла ү лмә ҫ кә,
Ҡ ара ергә кермә ҫ кә —
Минең илдә булмағ ан,
Ү ҙ ен берә ү кү рмә гә н
Дейеү батша билә гә н
Йә ншишмә нең һ ыуы бар.
Уны барып алырғ а,
Һ иң ә ярҙ ам бирергә,
Телә гең бар ҡ ылырғ а
Минең һ иң ә шартым бар
Ҡ айҙ а булһ а барырһ ың,
Ү ҙ ең уйлап бағ ырһ ың;
Йылан илен ү ткә н ир,
Уң дан һ улғ а сыҡ ҡ ан ир,
Ү ҙ ең юлын табырһ ың.
Минең илдә булмағ ан,
Ишетеп тә кү рмә гә н,
Бө тә донъя ҡ ош тө ҫ ө н
Ү ҙ ө ҫ тө ндә биҙ ә гә н
Бер ҡ ош эҙ лә п тапһ аң һ ин,
Шуны алып ҡ айтһ аң һ ин,
Минә н ярҙ ам кү рерһ ең
Шишмә нә н һ ыу алырһ ың,
Телә гә нең табырһ ың »
Урал: «Мин алыҫ тан ил йө рө п,
Яман-яҡ шыны кү реп,
Ү лемде табып ү лтереп,
Ҡ отҡ арырғ а кешене,
Тындырырғ а барыны
Уйлап сыҡ ҡ ан батырмын,
Һ иң ә ҡ ошон табайым,
Ү ҙ ең дә н ярҙ ам алайым,
Бү лә гең ә шарт итеп,
Мин дә бер һ ү ҙ ә йтә йем:
Алтын һ алыр йө гө м юҡ,
Ынйы тағ ыр кемем юҡ,
Яҡ шынан бү тә н уйым юҡ;
Ү лемдә н бү тә н берә ү ҙ ә н
Юллай торғ ан дауым юҡ.
Ил телә ген алырғ а,
Илде байман ҡ ылырғ а,
Ү лемгә ҡ аршы барырғ а,
Уны тар-мар итергә;
Серә шеп яу асҡ анда,
Ү лем юлын баҫ ҡ анда,
Ҡ ан илағ ан кешенең
Кү ҙ йә шене һ ө ртө рҙ ә й,
Миң ә юлдаш булырҙ ай,
Яуҙ а ҡ орҙ аш булырҙ ай
Бү лә к бир, тип һ орайым.
Ул бү лә гең ни булыр? —
Ә йтсе, белеп торайым».
Һ омай: «Утҡ а тө шһ ә, янмаҫ тай,
Һ ыуғ а тө шһ ә, батмаҫ тай,
Ел дә ҡ ыуып етмә ҫ тә й,
Тауҙ ан-таштан ө ркмә ҫ тә й,
Ир-егеттә н бү тә нде
Ү ҙ ең ә тиң кү рмә ҫ тә й;
Типһ ә, тау-таш сорғ отоп,
Сапһ а, дингеҙ ярырҙ ай,
Ауырлыҡ та, тарлыҡ та
Һ иң ә юлдаш булырҙ ай,
Кү ктә тыуып, кү ктә ү ҫ еп,
Ерҙ ә тоҡ ом йә ймә гә н,
Ә зрә ҡ ә нең дейеү е
Мең йыл ҡ ыуып тотмағ ан,
Ә сә йемдә н бирелгә н,
Ү ҙ ем һ ө йгә н егеткә
Бирә торғ ан бү лә гем —
Аҡ буҙ толпар бирә йем.
Йө ҙ ө н һ ис тут алмаҫ тай,
Һ ис берә ү кә р ҡ ылмаҫ тай,
Утҡ а ҡ аршы — ут булыр,
Һ ыуғ а ҡ аршы — һ ыу булыр,
Ен-дейеү ҙ ең барыһ ын
Ү лемендә й ҡ урҡ ытыр,
Ҡ уй-һ арыҡ тай ө ркө тө р
Булат ҡ ылыс бирә йем», —
Тигә с, Урал кү нгә н, ти,
Ҡ ыҙ телә ген эҙ лә ргә
Сығ ып китмә к булғ ан, ти.
Урал ҡ унаҡ булғ ан, ти,
Бер нисә кө н торғ ан, ти;
Һ омай ү ҙ ен ә йтмә гә н
Шү лгә н бикле тимә гә н,
Урал тағ ы һ иҙ мә гә н.
Урал торғ ан, ти, таң менә н,
Битен йыуғ ан, ти, һ ыу менә н,
Бер табында ултырып,
Тамаҡ ланғ ан, ти, ҡ ыҙ менә н.
Урал юлғ а сыҡ ҡ ан, ти,
Таяғ ын ат иткә н, ти.
Бик кү п кө ндә р киткә н, ти.
Бара торғ ас, бер саҡ та
Тау уратҡ ан бер яҡ та:
Һ айыҫ ҡ ан да, ҡ оҙ ғ он да
Йә н барлығ ын һ иҙ мә гә н,
Һ ис бер кеше булмағ ан,
Дейеү е лә ул ергә
Килеп аяҡ баҫ мағ ан
Ү ркә с-ү ркә с ҡ аяһ ы,
Башына кү ҙ ең һ алһ аң,
Юғ ары торор болоттан,
Бө тә йә мде ү ҙ ендә
Һ аҡ лар элек-электә н —
Шундай бер тау кү ргә н, ти;
Болот ярып, ү рмә лә п,
Тау башына менгә н, ти.
Тирә -яҡ ҡ а кү ҙ һ алып,
Оҙ аҡ ҡ арап торғ ан, ти:
Алыҫ тан кү ҙ гә салынғ ан,
Йондоҙ ҙ ай булып сағ ылғ ан
Бер яҡ тылыҡ кү ргә н, ти,
Шуғ а тоҫ ҡ ап киткә н, ти.
Барып етеп ҡ араһ а,
Ә йлә ндереп кү ҙ һ алһ а:
Таш урынына кө мө штә н
Сите, тө бө биҙ ә лгә н,
Буйындағ ы сә скә лә
Ҡ аты елгә борсолмай,
Шаҙ раланып ө ҫ тә ре,
Кү ҙ сағ ылыр тө ҫ тә ре,
Ел дә тейеп тулҡ ынмай,
Ҡ ояш нуры тө шкә ндә,
Ем-ем иткә н ынйылай
Бер һ ылыу кү л кү ргә н, ти.
Ошо кү лдең ө ҫ тө ндә
Тирә лә й ҡ ош йыйналғ ан,
Бө тә тө ҫ кә биҙ ә лгә н
Бер һ ылыу ҡ ош йө ҙ гә нен
Урал айыра кү ргә н, ти.
Ҡ ош һ иҙ мә ҫ тә н шул ерҙ ә
Ҡ ош янына барғ ан, ти.
Тө ҫ ө н-башын ҡ арағ ан,
Таяғ ы менә н арбағ ан,
Һ омай ә йткә н ҡ ош был, тип,
Урал шундуҡ уйлағ ан.
Ҡ ош Уралдан шиклә нмә й,
Осорғ а ла уҡ талмай,
Уғ а ҡ арай килгә н, ти;
Урал, йола белмә гә с,
Ҡ ошҡ а туры уҡ талғ ас,
Ҡ ош Уралдан һ иҫ кә нгә н,
Осмаҡ булып ынтылғ ан.
Урал барып тотҡ ан һ уң,
Тотоп ҡ улғ а алғ ан һ уң,
Тағ ы тапты дошман, тип,
Ҡ ош ҡ айғ ырып уйланғ ан.
Урал, ҡ ошто кү тә реп,
Ҡ ырғ а сығ ып барғ анда,
Телә гем булды тигә ндә,
Ҡ ошо телгә килгә н дә:
«Ай, егетем, туҡ та ә ле,
Миң ә ысынын ә йт ә ле:
Дейеү ме һ ин, енме һ ин?
Кешеме һ ин, кем һ уң һ ин? »—
Тигә н һ ү ҙ ҙ е ишеткә с,
Ҡ ош кешелә й һ ө йлә шкә с,
Урал таң ғ а ҡ алғ ан, ти.
Бер аҙ барғ ас бер ерҙ ә,
Шишмә буйы туғ айҙ а,
Ҡ оштоң затын кемлеген
Урал һ орай башлағ ан.
Ҡ ош та бер аҙ уйланып,
Ү ҙ алдына һ ө йлә неп,
Теклә п ҡ арап торғ ан да:
«Кү ҙ ең йомоп, кү рмә й тор,
Ҡ улың алып ҡ анаттан,
Һ ис еремдә н тотмай тор», —
Тигә с, Урал уйланғ ан:
«Был ҡ ош осһ а, артынан
Ҡ арсығ а булып ҡ ыуырһ ың,
Һ ыуғ а сумһ а, артынан
Суртан булып сумырһ ың », —
Тип таяҡ ҡ а ымлағ ан,
Ҡ ош ә йткә нде тың лағ ан.
«Егет, кү ҙ ең ас инде,
Ә йтер һ ү ҙ ең ә йт инде», —
Тигә с, Урал ҡ араһ а:
Ҡ уң ыр һ ылыу, ҡ ыйғ ас ҡ аш,
Эйә к-бите уйылғ ан,
Һ ул битенең уртаһ ы
Кү ҙ ҡ аралай миң лә нгә н;
Йү рмә -йү рмә ишелеп,
Ике яҡ лап-сикә лә п
Тамсы гө лдә й елберә р,
Иң башынан һ алыныр
Оҙ он сә сен матурлап,
Ө смә яһ ап тө шө ргә н;
Оҙ он керпектә ре аша
Ҡ ара кү ҙ ен йылмайтып;
Бит уймағ ын уйнатып,
Кө лә с йө ҙ ө н кө лдө рө п,
Дертлә п торғ ан кү крә ген
Уралғ араҡ ыҡ латып,
Һ ө йлә п киткә н шулай тип:
«Ай, егетем, һ ин былай
Килеп нисек юлыҡ тың?
Бында килеп сығ ырғ а
Ни бә лә гә тарыҡ тың?
Ай, егетем, бел шуны:
Ҡ арап кө лгә н йө ҙ ө м дә,
Ә йтеп торғ ан һ ү ҙ ем дә —
Сер сисеү ул, егетем.
Бығ а саҡ лы мин былай
Һ индә й егет кү рмә нем,
Дейеү килмә ҫ урынғ а
Һ ин килер тип белмә нем,
Һ ыуҙ а балыҡ булырҙ ай,
Кү ктә йондоҙ булырҙ ай
Ҡ улда кө сө м бар ине,
Китер юлым бар ине.
Һ ине кү ргә с, бар уйым, —
Ел таратҡ ан болоттай,
Ҡ аса торғ ан бар юлым, —
Йү гереп бө ткә н һ уҡ маҡ тай,
Кү ҙ алдымдан киттелә р,
Юйылышып бө ттө лә р.
Мин бер саҡ та ҡ ыҙ инем,
Иркә ү ҫ кә н буҙ инем, —
Дейеү мине урланы,
Кейә ү гә биреп ҙ урланы.
Кейә ү ем егет-ир ине,
Бергә оҙ аҡ торманы:
Кө тмә гә ндә юғ алды,
Йө рә гемде ҡ айғ ы алды.
Дейеү ҙ ә рҙ ә н ҡ астым мин;
Илгә ҡ айтһ ам, атама,
Бө тә тыуғ ан илемә
Яу килер, тип ҡ урҡ тым мин.
Дейеү килеп алыр тип,
Тағ ы ҡ айғ ы һ алыр тип,
Һ ис донъяла булмағ ан,
Кеше тө ҫ ө н белмә гә н
Бер ҡ ош булып остом мин;
Һ ис бер кеше тапмаҫ лыҡ,
Килеп аяҡ баҫ маҫ лыҡ
Ошо кү лгә тө штө м мин», —
Тигә н һ ү ҙ ен ишеткә с,
Ҡ ыҙ ҙ ың серен тө шө нгә с,
Урал уйын һ ө йлә гә н,
Тик бер ҡ ыҙ ғ а ҡ ош эҙ лә п
Сыҡ ҡ ан уйын ә йтмә гә н.
«Юлымдан, ахыры, уң маным:
Эҙ лә п килгә н ҡ ошомдо
Был кү лдә лә тапманым», —
Тиеп Урал уйлағ ан.
Тағ ы ары китергә,
Мораҙ ына етергә,
Ҡ ыҙ ғ а ярҙ ам итергә
Телә гә нен һ ө йлә гә н.
«Егет, тың ла, һ ү ҙ емде,
Асыҡ кү рҙ ең йө ҙ ө мдө,
Айһ ылыу тигә н атым бар.
Илде тотҡ ан атам бар,
Кү ктең Айы — ә сә м бар,
Һ ө йгә немә бирерҙ ә й
Һ арысай тигә н атым бар, —
Һ ыу телә һ ә ң, һ ыу табыр,
Яуҙ а юлдашың булыр.
Егет, һ ү ҙ ем тың ласы,
Һ ү ҙ ем ҡ ырын һ алмасы:
Һ ин эҙ лә гә н ул ҡ ошто
Был тирә нә н тапмаҫ һ ың.
Атайым ил гиҙ гә н ул,
Кү к йө ҙ ө ндә осҡ ан ул,
Бө тә ерҙ ә булғ ан ул,
Бар ҡ оштарҙ ы кү ргә н ул.
Атайымдан һ орайыҡ —
Беҙ ҙ ең илгә барайыҡ,
Һ ин телә гә н ул ҡ ошто
Шунда табып алайыҡ;
Мине дейеү ҙ ә н ҡ отҡ арһ аң,
Телә гең ү тә р атайым.
Беҙ ҙ ең илде хуп кү рһ ә ң,
Мине ү ҙ ең ә тиң кү рһ ә ң,
Ә йҙ ә, беҙ гә барайыҡ,
Икә ү бергә булайыҡ,
Бергә ғ ү мер һ ө рә йек» —
«Ай, һ ылыу ҡ ыҙ, һ ылыу ҡ ыҙ,
Бү лә гең де алмайым,
Илең ә мин бармайым,
Ысынлап та ҡ ош булһ аң,
Ҡ ыҙ ғ а юрый ә йлә нһ ә ң,
Һ ине алып ҡ айтайым,
Ү ҙ ем белгә н һ арайғ а
Һ ине илтеп бирә йем.
Унда барғ ас, һ ө йлә рһ ең,
Ү ҙ телә гең ә йтерһ ең:
Телә һ ә ң, ҡ ош булырһ ың,
Телә һ ә ң, ҡ ыҙ булырһ ың;
Һ ине улар хурлаһ а,
Телә гә нең де бирмә һ ә,
Ул саҡ һ ине яҡ лармын,
Ү ҙ илең ә илтермен», —
Урал шулай тигә н, ти,
Ҡ ыҙ ҙ а бығ а кү нгә н, ти,
Яҡ шылығ ын Уралдың
Тел тө бө нә н белгә н, ти.
Ҡ ыҙ ҡ ош тунын кейгә н дә,
Бергә китмә к булғ ан, ти.
Теге таяҡ ҡ а менгә ндә р,
Юлғ а сығ ып киткә ндә р,
Тауҙ ар ашып ү ткә ндә р,
Кү ҙ асып, кү ҙ йомғ ансы
Былар ҡ айтып еткә ндә р.
Ҡ ыҙ ҙ ар ҡ аршы килгә ндә р,
Ҡ ошто бары ҡ осаҡ лап,
«Айһ ылыу! » — тип алғ андар.
Урал быны ишеткә с,
Аптырағ ан, таң ҡ алғ ан,
Айһ ылыу ҡ ош тунын һ алғ ан.
«Ә йҙ ә, егет, керә йек,
Һ инең ҡ айтҡ ан һ арайың,
Минең ҡ айтыр һ арайым,
Икеһ е лә бер икә н», —
Тип Уралғ а ә йткә н, ти.
Урал тағ ы нығ ыраҡ
Хайран булып ҡ алғ ан, ти.
«һ ай, егетем, егетем,
Батыр-алып икә нһ ен,
Мин һ орағ ан ҡ ошомдо
Дейеү ҙ ә н алып килгә нһ ең », —
Тигә с, Урал аптырап
Бө тә серҙ е һ ө йлә гә н.
«Уны алғ ан ул кү лдә
Дейеү -маҙ ар кү рмә нем,
Барғ ан-йө рө гә н юлымда
Һ ис ауырлыҡ тойманым.
Нисек унда икә нен,
Ҡ ош тунында йө рө гә нен,
Ҡ айҙ ан аны белдең һ ин,
Миң ә: «Эҙ лә », тинең һ ин? » —
Тиеп Урал һ орағ ан.
«Дейеү нисек белмә не,
Киткә нең де кү рмә не? » —
Тип, Һ омай Айһ ылыуғ а
Аптыраулы һ ү ҙ ҡ ушҡ ас,
Айһ ылыу шунда һ иҙ гә н, ти,
Апаһ ының яң ылыш
Уйлағ анын белгә н, ти.
Дейеү ҙ ә рҙ ә н ү ҙ енең
Ҡ асып кү лдә ятҡ анын,
Урал барып шул кү лдә н
Уны эҙ лә п тапҡ анын,
Барын теҙ еп һ ө йлә гә н.
Атаһ ының һ арайынан
Уны берә ү белмә гә н,
Һ омай быны ишеткә с,
Уралдан сер тартмағ ан:
Ү ҙ е Һ омай икә нен,
Уралды яҡ шы белгә нен
Барын һ ө йлә п аң латҡ ан,
Һ омай шунда атаһ ын
Бү лмә һ енә саҡ ыртҡ ан.
Самрау килеп ингә н дә,
Айһ ылыуғ а кү решкә н,
Кү ҙ йә ш тү геп ҡ ыҙ ынан
Бө тә хә лен һ орашҡ ан.
Айһ ылыу атаһ ына
Хә лен һ ө йлә п танытҡ ан.
Самрау тың лап торғ ан да,
Серҙ е аң лап белгә н дә,
Уртағ а һ алып ү ҙ уйын
Ҡ алдырмайынса тө йө н:
«Айһ ылыуҙ ың ҡ айтҡ анын,
Дейеү ҙ ә рҙ ә н ҡ асҡ анын,
Берә ү гә лә ә йтмә геҙ,
Хә ҙ ергә сер тотоғ оҙ.
Дейеү белһ ә, яу асыр,
Һ ис уйламаҫ, ил басыр;
Айһ ылыу ҙ а йонсоғ ан,
Кү п ҡ айғ ынан борсолғ ан,
Ә сә һ ен дә һ ағ ынғ ан.
Айғ а барһ ын ҡ унаҡ ҡ а,
Байман тапһ ын аулаҡ та,
Саҡ ырырбыҙ кә рә ктә », —
Тиеп һ ү ҙ ен ә йткә н, ти,
Атаһ ының һ ү ҙ енә
Ҡ ыҙ ҙ ары ла кү нгә н, ти.
Һ арайҙ а ял иткә с тә,
Бер нисә кө н ү ткә с тә,
Атаһ ы менә н апаһ ы
Ә сә һ енә н бирелгә н
Айһ ылыуҙ ың бү лә ге —
Һ ары атын саҡ ыртҡ ан,
Айһ ылыуҙ ы бер тө ндә
Былар айғ а оҙ атҡ ан.


Бер нисә кө н Урал да
Бә ҫ ле ҡ унаҡ булғ ан да,
Берҙ ә н-бер кө н таң менә н
Йоҡ оһ онан торғ ан да,
Һ омайҙ ы саҡ ырып алғ ан, ти,
Ә йтерен ә йтә һ алғ ан, ти:
«Мин ә ле бик йә ш саҡ та,
Атам һ ине атҡ анда,
Барыбыҙ ҙ а һ унар тип,
Һ ине һ ырып алғ анда,
Муйының а ырмау һ алғ анда,
Йә нең алҡ ымғ а килгә ндә,
Ысынлап та белепме,
Йә н асыуҙ ан ҡ урҡ ыпмы,
Һ ин телең ә килгә йнең,
Ҡ отолорғ а Ү лемдә н
Йә ншишмә бар тигә йнең,
Һ инә н шуны ишеткә с,
Ү лемде тапһ аҡ, тоторғ а,
Илдә н башын юйырғ а,
Шишмә нә н һ ыу алырғ а,
Мә ң ге йә шә һ ен донъя, тип,
Илгә һ ыуын бирергә
Тигә н уйғ а килгә йнек,
Икә ү юлғ а сыҡ ҡ айныҡ.
Кү п ер китеп, сер белгә с,
Юлды икә ү бү лгә йнек,
Юл буйында ни барын
Һ орашып та белгә йнек.
Ағ ам китте һ ул яҡ ҡ а,
Мин тайпылып уң яҡ ҡ а,
Айырылып киткә йнек.
Кү п йыл йө рө нө м, ил кү рҙ ем,
Ә йткә н һ ү ҙ ең онотмай,
Һ еҙ ҙ ең илгә боролдом, —
Илең аша уҙ маным,
Бармайым, тип торманым,
Һ арайығ ыҙ алдына
Арыҫ ланымды бә йлә нем,
Һ арайың а ингә ндә,
Уйым һ ө йлә п ү ткә ндә,
Арала һ ү ҙ киткә ндә,
Ү ҙ бауырың эҙ лә ргә
Миң ә йомош ҡ ушҡ анда,
Һ ин бер бү лә к ә йткә йнең.
Мин эҙ лә гә н Ү лемдә н
Һ ин ә йткә йнең телең дә н:
«Ҡ отолорғ а юл табып
Мин бирермен», — тигә йнең,
Аҙ аҡ һ ү ҙ ең ә йт, һ ылыу,
Ни ә йтерһ ен, — кө тә йем,
Мин ишетеп китә йем», —
Тигә н һ ү ҙ ен ишеткә с,
Атаһ ына барғ ан, ти,
Йә шермә йсе бер ниҙ е,
Теҙ еп ә йтеп һ алғ ан, ти.
«Һ ө йһ ә ң, ҡ ыҙ ым, барырһ ың,
Аҡ буҙ атың бирерһ ең;
Яҡ ты донъя йө ҙ ө ндә
Рә хә т торорһ оң, балам,
Уралдай уҡ батырғ а
Ә сә булырһ ың, балам.
Урал батыр хаҡ ына
Шү лгә нде лә сығ ар һ ин,
Бө тә илде саҡ ыр һ ин,
Батыр ирҙ е туйла һ ин,
Һ ис берә ү ҙ ә ҡ алмаһ ын —
Барын йыйып һ ыйла һ ин», —
Тигә н һ ү ҙ ен тың лағ ан.
Атаһ ы уйын аң лағ ан,
Шү лгә нде лә сығ арғ ан,
Бө тә илде йыйнағ ан,
Алҡ ындырып һ ыйлағ ан.
Шү лгә н, Урал — икә ү һ е,
Берен-бере табышҡ ас,
Кө тмә гә ндә осрашҡ ас,
Ике туғ ан шатлығ ын,
Юлда кү ргә н барыһ ын
Урал теҙ еп һ ө йлә гә н.
Шү лгә н тың лап ултырғ ан,
Барын уйлап уҙ ҙ ырғ ан:
«Урал былай дан алһ а,
Атама данлы ҡ айтһ а,
Батыр булып маҡ талыр,
Бар эштә лә ө ҫ булыр,
Минең һ ү ҙ ҙ ә р аҫ ҡ алыр», —
Тип, эсенә н кө нлә шкә н.
Шуғ а кү рә Уралғ а
Бар серен сисмә гә н.
Ә зрә ҡ ә лә булғ анын,
Бында ниң ә килгә нен—
Береһ ен дә ә йтмә гә н.
Ул Уралды ү лтереп,
Ү ҙ е данлы ир булып,
Һ омайҙ ы ла ү ҙ е алып,
Аҡ буҙ атҡ а атланып,
Булат ҡ ылыс ҡ улланып,
Дан алыуҙ ы уйлағ ан.
Шү лгә н асыулы булғ анын,
Һ ә р саҡ һ алҡ ын йө рө гә нен,
Уның шомо барлығ ын
Урал ҙ урғ а ҡ уймағ ан:
«Тик ябыулы ятҡ анғ а,
Уң айһ ыҙ ғ а ҡ алғ анғ а», —
Тиеп кенә уйлағ ан.
Бер саҡ Урал Шү лгә ндең
Ҡ омһ арылып, ҡ аш тө йө п,
Ултырғ анын кү ргә н дә:
«Батыр иргә арыҫ та,
[Донъялағ ы ҡ ырыҫ та, ]
Икә ү бергә менгә шеп,
Бер-берене кү ҙ лә шеп,
Кү лә гә лә й йө рө рҙ ә р,
Баҫ малатып килерҙ ә р,
Алмашлап тап булырҙ ар.
Батыр булғ ан ир-егет
Ең мә ҫ нә мә булырмы?
Батырмын тигә н ир-егет
Яуызғ а юл ҡ уйырмы?
Утҡ а ҡ аршы һ ыу булыр ул,
Яуғ а ҡ аршы тау булыр;
Ү ҙ енә тү гел, барына
Ауырлыҡ та юл булыр;
Батырҙ ан ил тарыҡ маҫ,
Батыр һ ис бер зарыҡ маҫ,
Яҡ шылыҡ тан ялыҡ маҫ,
Яуҙ ан да һ ис талыҡ маҫ.
Кү ккә менер баҫ ҡ ысһ ыҙ,
Ерҙ е аҫ ыр асҡ ысһ ыҙ,
Яҡ шынан эскә не — һ ыу булыр,
Ямандан эскә не — ыу булыр», —
Тигә н Урал Шү лгә нгә,
Һ омай, һ аман ышанмай,
Ысын сергә тө шө нмә й,
Ағ ай-эне икә ү ҙ ең
Ҡ ыланышын кү ҙ ә ткә н.
Алмаш-тилмә ш улар мә н
Һ омай һ ә р саҡ һ ө йлә шкә н.
Бар йолаһ ын уларҙ ың
Һ омай тө псө п һ орашҡ ан.
Уралды Һ омай кү ргә с тә,
Батырлығ ын белгә с тә,
Яҡ шылығ ын һ иҙ гә с тә,
Уғ а кү ң ел бә йлә гә н,
Ул Уралды һ айлағ ан.
Шү лгә н ҡ омһ оу йө рө гә нгә,
Һ аман шиге булғ анғ а,
Ике туғ ан һ ө йлә шеп,
Икә ү -ара серлә шеп
Ултырғ анда, Шү лгә ндең
Һ ытыҡ йө ҙ ө н кү ргә нгә,
Һ омай унан шиклә нгә н.
Урал ятһ а йоҡ ларғ а,
Биш кө н тотош йоҡ лағ ас,
Шү лгә ндә н ҡ ыҙ шиклә нгә с,
Ҡ ыҙ ҙ ар ҡ уйғ ан һ аҡ ларғ а.
Шү лгә н ятҡ ан бер яҡ та,
Айырымланғ ан торлаҡ та.
Шү лгә н уйы сыҡ мағ ан:
Һ омай һ ис юл ҡ уймағ ан.
Шү лгә н: «Һ ин кү п ерҙ ә булғ анһ ың,
Бик кү п нә мә кү ргә нһ ең.
Батыр булып, дан алып,
Инде бында килгә нһ ең,
Самрауҙ ың иленә
Килеп аяҡ баҫ ҡ анһ ың.
Инде нимә уйлайһ ың?
Беҙ ҙ ең телә к ошонда
Икә нен асыҡ белмә йһ ең.
Самрауғ а яу асайыҡ,
Аҡ буҙ атын алайыҡ,
Беребеҙ таяҡ тотайыҡ,
Беребеҙ Аҡ буҙ менә йек,
Бө тә илдә баш булып,
Барыһ ыны мат ҡ урып,
Кө слө батша булайыҡ.
Һ ин таяғ ың бир миң ә, —
Ошо илде ҡ ырайым,
Самрау ҡ оштоң ҡ ыҙ ыны
Ү ҙ емә тартып алайым,
Аҡ буҙ атын менә йем;
Мин бит — туғ ан ағ айың,
Мин дә данлы булайым! »
Урал: «Былар һ ис тә кешегә
Бер яуызлыҡ итмә гә н,
Ү лтереп, ҡ ан ҡ оймағ ан,
Кешегә дошман булмағ ан.
Беҙ икә ү лә п барайыҡ,
Дейеү илен алайыҡ,
Унда тотҡ он булғ андың
Барына юл асайыҡ.
Ҡ ыҙ алырғ а уйлаһ аң,
Аҡ буҙ атын һ айлаһ аң,
Ҡ ыҙ ы һ ө йһ ә, ҡ ыҙ ын ал,
Бү лә к итһ ә, Буҙ ын ал.
Ҡ ыҙ алам, тип яу асып,
Ү лемгә беҙ юл ҡ уйып,
Бер ҙ ә юҡ ҡ а ҡ ан ҡ ойоп,
Яуыз исем таҡ майыҡ,
Ҡ ан ҡ ойоусы даны алып,
Илгә яман ҡ айтмайыҡ.
Ә зрә ҡ ә не ең ә йек,
Шишмә нә н һ ыу алайыҡ,
Ү лгә нгә йә н бирә йек,
Кешелә рҙ е донъяла
Ү лмә ҫ йә ндә р ҡ ылайыҡ », —
Тигә с, Шү лгә н уйланғ ан,
Тө рлө юлдар һ айлағ ан.

6-сы бү лек

Берҙ ә н-бер кө н аулаҡ та,
Һ омай булғ ан торлаҡ та,
Шү лгә н барғ ан янына,
Ҡ улын һ алғ ан яурынына.
Шунда һ ү ҙ ен асҡ ан, ти,
Һ ө йө ү уйын ә йткә н, ти:
«Донъялағ ы донъяла
Ҡ айтты», — тинең һ ин ү ҙ ең;
Арабыҙ ҙ а яман уй,
Ҡ анғ а батыр яман туй
Арабыҙ ҙ а булмаҫ ул, —
Тип уйлайым мин ү ҙ ем,
Һ иң ә ә йтә м был һ ү ҙ ем.
Дуҫ лыҡ ҡ а кү нел береккә н,
Айырылмаҫ тай ереккә н,
Беҙ ҙ ә илдә ҙ ур батыр,
Йө рә гебеҙ сыныҡ ҡ ан,
Һ ин тың лаһ аң, ә йтә йем,
Бер серем бар, һ ө йлә йем,
Тел ө ҫ тө нә тел ҡ уймай,
Яуабың ды кө тә йем.
Инде һ ү ҙ ем алмаһ аң,
Асыҡ яуап бирмә һ ә ң,
Ү ҙ ярағ ым кү рә йем,
Ү ҙ юлымда булайым,
Һ арайың а килгә с тә,
Кү ҙ алдымда кү ргә с тә,
Кү ң елемде арбаның,
Кү ҙ ең миң ә һ алманың.
Мине ә ллә таныпмы,
Ужарымды иҫ кә алып,
Шуғ а минә н ҡ урҡ ыпмы,
Ә ллә мине һ ынапмы, —
Ҡ араң ғ ығ а биклә нең,
Һ ө йлә шкә н һ уң, һ ө йө пмө,
Ә ллә Урал килепме,
Ҡ араң ғ ынан сығ арҙ ың,
Һ арайың а саҡ ырҙ ың.
Асыҡ йө ҙ ө ң кү ргә с тә,
Барын хә ҙ ер оноттом;
Һ индә й һ ылыу булмаҫ, тип,
Эҙ лә п һ ис кем тапмаҫ, тип;
Миң ә ҡ улын бирерме,
Ү ҙ е һ ө йө п килерме, —
Тип, кү ң елем елкеттем;
Телә һ ә ң, бергә булайым,
Һ ө йһ ә ң, һ ине алайым,
Ҡ арыулашһ аң, тағ ы ла
Ү ҙ уйымды ҡ ылайым»,
Һ омай: «Егет, һ ү ҙ ең тың ланым,
Эс серең де аң ланым,
Шулайҙ ыр тип уйланым;
Мин бер батша ҡ ыҙ ымын,
Ҡ ыҙ ҙ арының ҙ урымын.
Егет, уйың уй булһ ын,
Бер ҙ ур майҙ ан ҡ орайым,
Батырлығ ың һ ынайым,
Шунда даның кү рә йем.
Буҙ атым бар йыраҡ та,
Ә сә м биргә н бү лә ккә,
Майҙ аныма шул килер,
Батыр булһ аң, ул белер.
Майҙ анымда буҙ атты
Ҡ улың а алып менә лһ ә ң,
Эйә ренең ҡ ашынан
Булат ҡ ылысын алалһ аң,
Шундай батыр булалһ аң —
Буҙ ым бү лә к ҡ ылайым;
Атама ә йтеп туй яһ ап,
Ү ҙ ең ә йә р булайым», —
Тип яуабын биргә н, ти,
Шү лгә н бығ а кү нгә н, ти.
Һ омай майҙ ан йыйғ ан, ти,
Аҡ буҙ ын саҡ ырғ ан, ти.
Кү к кү крә п, шау килеп,
Ерҙ ә дауыл ҡ уптарып,
Тау-таш, ҡ ая аҡ тарып,
Бө тә йә нгә шом һ алып,
Йондоҙ һ ымаҡ атылып,
Аҡ буҙ толпар атлығ ып,
Кү ктә н килеп тө шкә н, ти,
Һ омай һ ылыу алдына
Килеп, башын эйгә н, ти.
Аҡ буҙ шунда туҡ тағ ан,
Бө тә майҙ ан һ оҡ ланғ ан:
Һ ыртына эйә р һ алынғ ан, ти,
Эйә ренең башына
Алмас ҡ ылыс тағ ылғ ан;
Йү гә ненең ҡ ашы алтын,
Йү гә ненең башы алтын;
Ҡ олағ ын беҙ ҙ ә й ҡ аҙ ағ ан,
Ялын ҡ ыҙ ҙ ай тарағ ан;
Башкү нә ктә й танаулы,
Һ арымһ аҡ тай аҫ аулы;
Ҡ арсығ а тү ш, тар бө йө р,
Ең ел, текә тояҡ лы;
Ҡ уян кү ҙ ле, баҡ ыр кү ҙ,
Ҡ ыҫ ыр йылан тамаҡ лы;
Урайы ҡ уш, яң ағ ы ас,
Муйындары бер ҡ олас,
Ҡ ыйғ ыр бө ркө т ҡ абаҡ лы;
Текә баҫ ып, баш ташлап,
Йылғ ыр атлап бышҡ ырыр;
Ҡ олаҡ тарын ҡ айсылап,
Алан-йолан ҡ араныр;
Алғ ыр бү ре кү ҙ ендә й,
Кү ҙ бә бә ген сылатыр,
Ауыҙ лыҡ сә йнә п, ярһ ыуҙ ан
Ауыҙ ҙ арын кү псетер;
Елгә, ҡ оштай елпенеп,
Артында саң уйнатыр;
Осрағ ан бер кешене
Хайран итер, уйлатыр, —
Бына ошондай Аҡ буҙ ул,
Кү ҙ кү рмә гә н ят буҙ ул.
Һ ө йө п алғ ас Аҡ буҙ ын,
Һ омай ә йткә н хаҡ һ ү ҙ ен:
«Кү ктә торҙ оң йондоҙ ҙ ай,
Батыр кө тө п, зарығ ып.
Кеше ҡ аны булмағ ан
Батырҙ арҙ ы ырғ ытып;
Мин һ айлағ ан батырҙ ың
Береһ ен һ анғ а алманың,
Ү ҙ ең һ айлап батырың,
Миң ә табып бирмә нең.
Бына килде батырҙ ар,
Һ ине кө тө п ятырҙ ар.
Батырлығ ын һ айлапмы,
Матурлығ ын һ айлапмы,
Береһ ен ү ҙ ең алаһ ың,
Ү ҙ ең ә юлдаш ҡ ылаһ ың, —
Һ иң ә иптә ш ир булыр,
Минә һ ө йгә н йә р булыр».
«Матур миң ә дан булмаҫ,
Ө ҫ тө мдә йө рө р йә н булмаҫ.
Шаулап болот ҡ алҡ ҡ анда,
Ҡ ойон-дауыл сыҡ ҡ анда,
Кү ктә ҡ ош та оса алыр,
Ҡ амғ аҡ осһ а, яр табып,
Уҙ а елдә н баҫ а алыр.
Мин сапҡ анда — ел ҡ убыр,
Таш та ятып тү ҙ ә лмә ҫ,
Һ ыу тулҡ ыныр-ҡ айнашыр,
Һ ыуҙ а балыҡ йө ҙ ә лмә ҫ.
Ҡ аф тауына типһ ә м мин,
Он-талҡ андай ыуалыр,
Тирә -яҡ та йә н булһ а,
Береһ е ҡ алмай ҡ ыйралыр.
Эйә ремдең ҡ ашында
Булат-алмас ҡ ылысым —
Кү п йыл уны һ уғ арғ ан
Ү ҙ янында ҡ ояшым —
Бө тә донъя ирерлек
Утҡ а һ алһ аң, — иремә ҫ.
Донъялағ ы бер нигә
Йө ҙ ө тейеп тупармаҫ,
Етмеш батман ауырлыҡ
Кү тә реп кү ккә сө ймә гә н,
Ө с бармағ ы осонда
Тө шө рмә йсә тотмағ ан
Кеше — батыр ир булмаҫ,
Ҡ ылыс һ елтә п сабалмас.
Шундай батыр булмаһ а,
Миң ә юлдаш булалмаҫ.
Мин сапҡ анда, ул батыр
Миндә ултырып тү ҙ ә лмә ҫ.
Батыр булам тигә н ир,
Мине алам тигә н ир,
Кө сө н шулай һ ынаһ ын,
Унан мине менергә
Баҙ нат итеп ҡ араһ ын», —
Аҡ буҙ шулай тигә н һ уң,
Бары эште белгә н һ уң,
Тау битенә барғ андар,
Етмеш батман ауырлыҡ
Бер ҙ ур ташты тапҡ андар,
Ҡ уптарырғ а булғ андар.
Ай тартҡ андар, ти, былар,
Йыл тартҡ андар, ти, былар, —
Таш урындан ҡ упмағ ан,
Кө с-хә лдә ре етмә гә н,
Һ омай Шү лгә нгә ҡ арап:
«Алып ташла! » — тигә н, ти;
Шү лгә н барып уҡ талғ ан,
Тирә -яҡ лап һ ә рмә нгә н,
Ҡ утарырғ а серә нгә н,
Кө сө ргә неп маташҡ ан,
Кө сө н һ алып айҡ ашҡ ан.
Баҫ ҡ ан ерҙ ә тубыҡ тан
Шү лгә н ергә батҡ ан, ти.
Ай айҡ ашҡ ан, ти, Шү лгә н,
Йыл айҡ ашҡ ан, ти, Шү лгә н, —
Ташы һ ис ҡ уҙ ғ алмағ ан,
Шү лгә н, сә сә п, алйығ ан,
Кү тә рә лмә й, ташлағ ан,
Һ омай Уралғ а ҡ арап:
«Кү тә реп ҡ ара! » — тигә н, ти.
Урал ташҡ а барғ ан, ти,
Ағ аһ ы хурғ а ҡ алғ анғ а
Урал асыуланғ ан, ти,
Йоҙ ороҡ лап һ уҡ ҡ ан, ти, —
Таш тә гә рә п киткә н, ти.
Шунан алғ ан ҡ улына,
Ташты атҡ ан һ ауағ а, —
Таш киткә н, ти, атылып,
Кү рер кү ҙ ҙ ә н юғ алып;
Барыһ ы кү ккә баҡ ҡ ан, ти,
Таш тө шө рө н кө ткә н, ти.
Иртә ине, тө ш булғ ан,
Тө ш тә ауып, кис булғ ан, —
Кү ктә тауыш шаулағ ан,
Таш килгә нде кү ргә нгә,
Тө шһ ә, вайран булғ анғ а,
Бө тә ҡ ош-ҡ орт илағ ан.
«Зинһ ар, ергә тө шмә һ ен, тип,
Илде харап итмә һ ен», — тип,
Барыһ ы ла Уралдан
Ялбарышып һ орағ ан,
Һ ың ар ҡ улын һ уҙ ғ ан, ти, —
Урал ташты тотҡ ан, ти;
«Ҡ айһ ы яҡ та Ә зрә ҡ ә? » —
Тип һ орашып алғ ан, ти;
Ә зрә ҡ ә нең иленә
Урал ташты атҡ ан, ти.
Бө тә һ е лә ҡ арашҡ ан,
Аптырашып уйлашҡ ан,
Ҡ айҙ а барып тө шө р, тип,
Ү ҙ -араһ ы һ ө йлә шкә н.
Буҙ ат килеп, шунан һ уң,
Уралғ а баш эйгә н, ти,
Мин һ инеке, батыр, тип,
Уғ а буйын биргә н, ти.
Самрау батша шул саҡ та
Ү ҙ е килеп сыҡ ҡ ан, ти,
Уралғ а ҡ ул биргә н, ти,
«Кейә ү ем бул», — тигә н, ти.
Бө тә илде йыйғ андар,
Былар ҙ ур туй ҡ орғ андар,
«Ил батыры бул һ ин», — тип,
Уралғ а дан биргә ндә р.
Шү лгә н быны кү ргә н һ уң,
Урал ҙ ур дан алғ ан һ уң,
Шү лгә н бығ а тү ҙ мә гә н,
Эсенә н бик һ ыҙ ланғ ан.
Урал уны ҡ ыҙ ғ анғ ан.
Айһ ылыуҙ ы димлә ргә,
Шү лгә нгә уны бирергә
Һ омай, Урал уйлашҡ ан,
Самрауғ а аң латып,
Ө сә ү -ара һ ө йлә шкә н.
Айһ ылыуҙ ы ҡ айтартып,
Тағ ы илде саҡ ыртып,
Айһ ылыуҙ ы бирергә,
Шү лгә нгә туй яһ арғ а
Самрау ҙ а кү нгә н, ти;
«Башҡ арайыҡ был туйҙ ы,
Аман булыр», — тигә н, ти.
Һ омай туйы барғ анда,
Уйын-кө лкө булғ анда,
Ер тетрә п киткә н, ти,
Бары аптырап киткә н, ти.
Тө рлө уйғ а сумғ андар,
«Был ни булыр? » — тигә ндә р.
Ҡ араһ алар: кү к йө ҙ ө н
Ҡ ып-ҡ ыҙ ыл ут алғ ан, ти;
Барыһ ы да кү ккә ҡ арап,
Аптырауғ а ҡ алғ ан, ти.
Һ ис кем быны аң ламай,
Ни тип ә йтергә белмә й,
Шулай алйып торғ анда,
«Дейеү микә н был? » — тиеп,
Барыһ ы шомғ а ҡ алғ анда,
Кү ктә н сыр-сыу, илаулап,
Ниҙ ер тө шө п килә, ти,
Бары ҡ арап тора, ти.
Ҡ ара кө йгә н ялҡ ынды,
Кү ктә ге ут — тулҡ ынды
Тотоп алғ ан, ти, Урал.
Ҡ арағ андар, ти, былар:
Айһ ылыу ҡ ыҙ булғ ан, ти,
Ҡ айтып килгә н сағ ында
Ялҡ ын сырмап алғ ан, ти,
Ут эсендә ҡ алғ ан, ти.
«һ ауағ а таш атҡ анын
Ҡ арап торҙ ом кү ктә мин,
Ташты буйғ а атҡ анын
Йә нә кү рҙ ем кү птә н мин.
Ул таш дингеҙ ашағ а,
Сорғ ап китте йыраҡ ҡ а,
Ә зрә ҡ ә нең иленә
Барып тө штө бер саҡ та.
Ерҙ е ярҙ ы уртағ а,
Ялҡ ын сыҡ ты һ ауағ а;
Ялҡ ын мине ялманы,
Һ ис тә ҡ ә тем ҡ алманы, —
Һ ушым китеп йығ ылдым.
Саҡ -саҡ йыйып һ ушымды,
Былай таба боролдом», —
Тигә ндә н һ уң Айһ ылыу
Барыһ ы бығ а таң ҡ алғ ан;
«Ә зрә ҡ ә гә шау һ алды» —
Тип, Самрау бик шатланғ ан.
Шү лгә н быны белгә н, ти,
Серене тө шө нгә н, ти:
Ә зрә ҡ ә нең Шү лгә нгә
«Ҡ ыҙ ым ул» тип кә лә шкә
Биргә н ҡ ыҙ ы Айһ ылыу
Икә нен һ иҙ енгә н, ти.
Дейеү ҡ ыҙ ым тигә не,
Ү ҙ ҡ ыҙ ым, тип биргә не
Барыһ ы ла буш икә н, —
Тиеп Шү лгә н уйлағ ан.
«Дейеү мине япты, тип,
Мин дә унан ҡ астым», — тип,
Шү лгә н барын алдағ ан,
Айһ ылыу бығ а ышанғ ан,
Һ омай кү ргә с Шү лгә нде,
Йылан менә н килгә нде,
Ү ҙ ен йылан: «Алам», — тип,
Һ ә р саҡ һ орап йө рө гә нде
Һ омай белгә с, һ иҫ кә нгә н,
Һ омай бынан шиклә нгә н.
«Ике батыр кейә ү ем
Ил ө ҫ тө ндә терә ү ем
Булыр», — тиеп Самрау
Ү ҙ эсенә н шатланғ ан.

7-се бү лек

Һ арайғ а Һ омай ҡ айтҡ ас,
Зә рҡ ум янына тө шкә с,
Шү лгә н бынан шомланғ ан;
Зә рҡ ум серҙ е асыр, тип,
Миң ә бә лә тағ ыр, тип;
Нисек булһ а, юл табып,
Урал таяғ ын алып,
Барыһ ын һ ыуҙ ан баҫ тырып,
Ҡ ыран-яран итергә;
Аҡ буҙ атҡ а менергә,
Һ омайҙ ы ла алырғ а,
Ә зрә ҡ ә гә китергә, —
Тиеп Шү лгә н уйлағ ан.
Шул урында Уралғ а
Былай тип ул һ ө йлә гә н:
«Мин дә бер дан табайым,
Ә зрә ҡ ә гә барайым,
Илен баҫ ып алайым», —
Тип, таяғ ын һ орағ ан.
«Икә ү бергә барайыҡ,
Бергә йө рө п ҡ арайыҡ », —
Тигә н Урал Шү лгә нгә.
Шү лгә н бығ а кү нмә гә н,
Урал таяҡ ты биргә н,
Һ омай ямдан сыҡ ҡ ансы,
Зә рҡ ум менә н һ ө йлә шеп,
Бө тә серҙ е белгә нсе,
Шү лгә н таяҡ алғ ас та,
Һ омайҙ ы ла кө тмә йсе,
Айһ ылыуҙ ы кү рмә йсе,
Самрауғ а ә йтмә йсе,
Бер яҡ ҡ ырғ а сыҡ ҡ ан да,
Таяҡ ты бер һ уҡ ҡ ан да,
Барыһ ын һ ыуҙ ан баҫ тырғ ан,
Һ ә лә кә ткә ҡ алдырғ ан.
Зә рҡ ум быны кү ргә с тә,
Ҙ ур бер балыҡ булғ ан да,
Янына барғ ан Һ омайҙ ы
Шул урында ҡ арпығ ан.
Зә рҡ ум ҡ ыҙ ҙ ы ҡ арпығ ас,
Кү ктә ҡ ояш тотолғ ан,
Быны Аҡ буҙ белдергә н,
Аҡ буҙ даръяғ а сумғ ан,
Даръя гө рлә п ҡ айнағ ан,
Һ омайҙ ың да юҡ лығ ын
Барыһ ы ла анлағ ан.
Аҡ буҙ даръяны быуғ ас,
Зә рҡ умғ а юл булмағ ас,
Һ омайҙ ы ул ебә ргә н,
Зә рҡ ум ү ҙ е тотолмай,
Ҡ аса һ алып ө лгө ргә н,
Һ омай кире ҡ айтҡ ан һ уң,
Бө тә серҙ е ә йткә н һ уң,
Урал эште аң лағ ан,
Дошман булды ағ ам, тип,
Ү ҙ эсенә н уйлағ ан.
Бө рккә н һ ыуы ҡ ороғ ас,
Зә рҡ ум барып ҡ ушылғ ас,
Аҡ буҙ атҡ а ҡ аршы
Таяҡ кө сө етмә гә с,
Зә рҡ ум, Шү лгә н киткә н, ти,
Ә зрә ҡ ә гә еткә н, ти,
Бө тә серҙ е ә йткә н, ти.
Ә зрә ҡ ә бик ҡ айғ ырғ ан,
Дейеү ҙ ә рен йыйҙ ырғ ан,
Һ арайғ а һ аҡ ҡ уйҙ ырғ ан.
Ҡ ә һ ҡ ә һ ә менә н Шү лгә нде,
Зә рҡ ум, дурт-биш дейеү ҙ е
Ғ ә скә ренә баш ҡ ылғ ан.
Кү ктә ҡ оштар осмаҫ лыҡ,
Ерҙ ә кеше йө рө мә ҫ лек,
Ерҙ е һ ыу менә н ҡ апларғ а,
Кү кте ут менә н ялмарғ а
Бар дейеү гә бойорғ ан.
Берҙ ә н-бер кө н бар ерҙ ә
Кү к-кү мгә к һ ыу эркелгә н,
Кү к йө ҙ ө ндә ҡ ып-ҡ ыҙ ыл
Ялҡ ынлы ут бө ркө лгә н.
Кү ктә ҡ ош-ҡ орт осалмай,
Ерҙ ә бер йә н торалмай,
Аптырағ ан, алъяғ ан;
Ҡ ошо-ҡ орто, йә нлеге
Йылан батша ерендә
Бары бергә йыйылғ ан,
Уралғ а килеп ялбарғ ан.
Урал ҡ аушап ҡ алмағ ан,
Ерҙ е баҫ ҡ ан һ ыуҙ ан да,
Кү к ҡ аплағ ан уттан да
Бер ҙ ә ҡ урҡ ып тормағ ан, —
Менеп алғ ан Буҙ атын,
Ҡ улына тотҡ ан булатын,
Дейеү батшағ а ҡ аршы
Ҡ анлы һ уғ ыш, яу асҡ ан.
Ай һ уғ ышҡ ан, ти, Урал,
Йыл һ уғ ышҡ ан, ти, Урал,
Утҡ а етергә бирмә гә н, —
Ҡ айыҡ яһ ап, бар кеше
Һ ыуғ а батып ү лмә гә н.
Урал аяуһ ыҙ һ уғ ышып,
Дейеү ҙ ә рҙ е ҡ ырғ ан, ти;
Шул саҡ лы улар ү лгә н, ти, —
Киң дингеҙ ҙ ең ө ҫ тө ндә
Тау барлыҡ ҡ а килгә н, ти.
Аҡ буҙ һ ыуҙ ы йырғ ан, ти,
Юлы ҡ алҡ ып ҡ алғ ан, ти;
Урал ярғ ан юлдарҙ ан
Халыҡ эйә реп барғ ан, ти.
Кө н һ уғ ышҡ ан, ти, Урал,
Тө н һ уғ ышҡ ан, ти, Урал.
Ҡ аты яуы барғ анда,
Дейеү ҙ ә рҙ е ҡ ырғ анда,
Ә зрә ҡ ә гә тап булып,
Икә ү һ е ҡ аршы тороп,
Ҡ ылысҡ а ҡ ылыс килеп,
Һ уғ ышҡ андар, ти, былар,
Алышҡ андар, ти, былар.
Ә зрә ҡ ә сабып ҡ арағ ан,
Ут та бө ркө п ҡ арағ ан;
Уралды ул сапҡ анда,
Кү к кү крә п торғ ан, ти;
Уралғ а ут бө рккә ндә,
Һ ыуҙ ар ҡ айнап торғ ан, ти,
Ерҙ ә р тетрә п торғ ан, ти.
Урал ҡ аушап ҡ алмағ ан,
Һ ушынан да таймағ ан, —
Булат ҡ ылысын алғ ан да,
Ә зрә ҡ ә не ө ҙ ә сапҡ ан да,
Тураҡ лағ ан, онтағ ан,
Ҡ ылысы диң геҙ гә сумғ ан,
Ер һ елкенгә ндә й булғ ан:
Ә зрә ҡ ә йә нһ еҙ йығ ылғ ан,
Имә нес ҙ ур кә ү ҙ ә һ е
Һ ыуҙ ы урталай бү лгә н;
Халыҡ ҡ а менеп йө рө ргә,
Йә йрә п хә л йыйырғ а
Ҙ ур бер яман тау булғ ан.
Урал алғ а сапҡ ан, ти,
Аты диң геҙ ярғ ан, ти;
Аҡ буҙ барғ ан урында,
Һ ыу алмаҫ лыҡ юл булып,
Ҙ ур тау ҡ алҡ а барғ ан, ти;
Һ ыу эсенә н бар халыҡ
Шунда сығ а барғ ан, ти.
Урал кү п йыл һ уғ ышҡ ан,
Кү п дейеү ҙ ә рҙ е ҡ ырғ ан,
Кү п тау барлыҡ ҡ а килгә н;
Урал яуғ а сыҡ ҡ анда
Яң ы тыуғ ан балалар
Ат менерҙ ә й ир булғ ан.
Урал барғ ан ер буйлап,
Һ ыҙ ылып ятҡ ан тау буйлап
Яҡ шы толпар атланғ ан,
Яу батырҙ ай ҡ ораллы
Дү рт йә ш батыр килгә н, ти;
Улар артынса дү ртә ү
Ҡ алышмайсы елгә н, ти,
Килеп сә лә м биргә н, ти.
Беренсеһ е:
«Ҡ атил батша ҡ ыҙ ынан
Һ инә н тыуғ ан улың мын;
Һ игеҙ йә штә ат мендем,
Ил аралап кү п йө рө нө м,
Ҡ ыуам һ инең юлың ды, ти.
Бер ерҙ ә бер ҡ ан кү рҙ ем —
Ү ҙ е ергә һ ең мә йҙ ер,
Ү ҙ ен ҡ оҙ ғ он эсмә йҙ ер;
Йыртҡ ыс, ҡ оҙ ғ он йыйылып,
Кө н дә килеп еҫ кә йҙ ер.
Ә сә мә ҡ айтып һ ө йлә нем,
Бар серене һ ораным;
Ә сә м миң ә ә йтмә не,
Ултырып ү кһ еп иланы,
Ни ә йтергә белмә нем,
Аптыраным-алъяным,
Серенә тө шө нмә нем.
Ил аралап кү п йө рө нө м,
Кү п кешелә рҙ е кү рҙ ем,
Йә шен-ҡ артын осраттым,
Ҡ ан турында һ ораштым.
Береһ е асыҡ ә йтмә не,
Былай тиеп һ ө йлә не:
«Атаң беҙ гә тә ң релә й
Ярҙ ам итте, балаҡ ай,
Атаң хаҡ ын һ аҡ лайбыҙ,
Ә сә ң хә терен ҡ аҡ майбыҙ,
Һ ин — атаң дан ҡ от йыйғ ан,
Һ ин — ә сә ң дә н һ ө т имгә н,
Уларғ а уртаҡ бала һ ин,
Беҙ гә дана бала һ ин.
Ә сә ң дә н ү теп, балағ а
Уртаҡ серен ә йтмә беҙ:
Атаң ҡ ә ҙ ере хаҡ ына
Ә сә ң ә ант иткә нбеҙ.
Бар, балаҡ ай, ҡ айт, бала,
Ә сә ң дә н һ орап кү р, дана,
Ә сә ң ә йтһ ә бар серен,
Ү ҙ ең уйлап бел, бала, » —
Тигә с, ҡ айттым ө йө мә,
Тағ ы баҡ тым ә сә мә,
Ә сә м һ ис тә ә йтмә не,
Минә н серен йә ллә не.
Мин ултырып иланым, —
Ул һ аман да ә йтмә не,
Урын һ алып ятҡ ырҙ ы,
Йоҡ латырғ а бә плә не.
Мин дә һ ү ҙ ен тың ланым,
Мин йоҡ лағ ан булайым,
Ни һ ө йлә р тип уйланым.
Мине йоҡ лай типмелер,
Ә ллә онотопмолор, —
Ә сә м ү кһ еп иланы,
Башын баҫ ып уйланды,
Ошолай тип һ ө йлә нде:
«Уралым китте — юғ алды,
Ҡ абат ҡ айтып килмә йҙ ер;
Улы етте — ат менде,
Уны атаһ ы белмә йҙ ер.
Атаһ ындай тыуғ андыр,
Йө рә ге ҡ уш булғ андыр.
Яуыз атам ҡ андары
Ә ле шиң мә й яталыр,
Бала, кү реп ҡ айта ла,
Һ орашып ҡ аң ғ ырталыр.
Инде нисек итә йем,
Ә йтмә й нисек тү ҙ ә йем?
Ә йтһ ә м, серҙ е белер ул,
Атаһ ыны эҙ лә р ул,
Башын ситкә аҙ ҙ ырыр,
Мине яң ғ ыҙ ҡ алдырыр», —
Тип, ә сә йем зарланғ ас,
Мин дә торҙ ом, таң атҡ ас.
Ҡ ан янына барҙ ым мин,
Ҡ анды урап йө рө нө м мин:
«Ә й, һ еҙ ҡ андар — ҡ ан икә н,
Атам ҡ ойғ ан ҡ ан икә н;
Атам Урал тигә нгә,
Яу асҡ андар һ еҙ икә н,
Батыр ҡ улы тейгә нгә
Һ ыуынмаймы ҡ анығ ыҙ,
Шуғ а тынмаймы йә негеҙ?
Ҡ анығ ыҙ бысраҡ булғ анғ а,
Ҡ оҙ ғ он да эсмә й, ер йотмай,
Кү псеп ята ҡ анығ ыҙ,
Йонсоп ята йә негеҙ », —
Тигә н һ ү ҙ ем ә йткә йнем,
Ҡ анлы был кү л ҡ айнаны;
Ҡ ан кү ленә н ситтә рә к
Бер аҡ ташҡ а сә срә гә с,
Ҡ ан ҡ ыймылдай башланы,
Серҙ е һ ө йлә п ташланы:
«Оло бабаң Ҡ атилдың
Ҡ оллап алғ ан дү рт батыр,
Бабаң ҡ ушҡ ас, яу астыҡ,
Яуыз ҡ анғ а олғ аштыҡ.
Ер ҙ ә эсмә й ҡ аныбыҙ,
Кө н киптермә й ҡ аныбыҙ,
Ҡ оҙ ғ ондарҙ ы һ орайбыҙ,
Улар ҙ а эсмә й ҡ аныбыҙ,
Ө ҙ гө лә нә йә небеҙ.
Урал атаң а бар ә ле,
Беҙ ҙ ең зарҙ ы ә йт ә ле:
Сара тапһ ын, терелтһ ен,
Уҙ енә юлдаш булырлыҡ
Яуғ а сабыр ир итһ ен», —
Тигә с, серҙ е белдем мин,
Ә сә мә һ ө йлә п бирҙ ем мин.
Ә сә м уйлап торҙ о ла,
Тауғ а ҡ арай барҙ ы ла,
Ҡ оҙ ғ ондарҙ ы йыйҙ ы ла,
Бер ҡ оҙ ғ ондо оҙ атты,
Һ ә р кө н сығ ып кү ҙ ә тте.
Бер талай кө н уҙ ғ ас та,
Ҡ оҙ ғ оно килде шау менә н,
Ауыҙ ы тулы һ ыу менә н.
Ә сә м ҡ анғ а тө кө рттө, —
Барыһ ын да терелтте.
Дү рт батырғ а ҡ арата:
«Атамда хур булһ ағ ыҙ,
Унан этлек кү рһ ә геҙ,
Уралғ а дуҫ булһ ағ ыҙ,
Атайымдың дуҫ тарын
Донъянан юҡ итегеҙ;
Улым менә н Уралды
Эҙ лә п бергә китегеҙ,
Барып сә лә м ә йтегеҙ ».
Дү рт батырҙ ы эйә ртеп,
«Атам — Урал икә н, тип,
Урал улы — Яйыҡ », тип,
Һ иң ә юлдаш булайыҡ, тип,
Алыҫ тан эҙ лә п килдем мин,
Һ иң ә ярҙ ам итергә
Билем биштә н быуҙ ым мин,
Һ инең юлды ҡ ыуҙ ым мин».
Икенсеһ е:
«Минең ә сә м — Гө лө стан,
Мин алтығ а еткә ндә,
Йылан, Шү лгә н ҡ абатлап
Илде талай килгә ндә,
Бар кешенең ҡ ото осоп,
Илдә н ҡ асып киткә ндә,
Ә сә м һ ине уйлағ ан,
Шул ҡ айғ ынан ҡ алғ ығ ан.
Аяғ ына баҫ алмай,
Урынында ятҡ анда,
Илдә йылан яу аҫ ты,
Бө тә ерҙ е һ ыу баҫ ты.
Балаһ ына, ҡ артына
Ҡ айыҡ яһ ап барыһ ына.
Барын тейә п ҡ айыҡ ҡ а,
Яң ғ ыҙ ү ҙ ем яу астым.
Яуҙ а илде бирмә гә с,
Һ ыуҙ а берә ү батмағ ас,
Ү ҙ ем йә ш бер балалай
Кү ҙ ҙ ә ренә сағ ылғ ас,
Зә рҡ ум килеп туҡ талды,
Ҡ ылыс алып уҡ талды.
Мин да ҡ арап торманым,
Балаһ ынып ҡ алманым:
Ҡ ылыс алып айҡ аштым,
Уғ а һ ис кө с бирмә нем,
Ул һ уҡ ҡ анда йығ ылмай,
Батырҙ арҙ ай сайҡ аштым.
Зә рҡ ум бик ужарланғ ас,
Уны яҡ лап дейеү ҙ ә р
Тағ ы ө ҫ тә леп уҡ талғ ас,
Унда ла кө с бирмә нем,
Дейеү ен да, Зә рҡ умды ла
Быуын-быуын тураным.
Хә лһ еҙ лә нгә н кө йө тороп,
Ә сә м килеп ҡ ул һ алды,
Йә шлә ндереп кү ҙ ҙ ә рен
Былай тиеп һ ө йлә нде:
«Атаң — Урал батырым,
Унан тыуғ ан Нө гө шө м,
Батыр булып тыуғ анһ ың,
Атаң а ҡ улдаш булғ анһ ың.
Мен толпарғ а һ ин, балам,
Атаң а юлдаш бул, балам! » —
Тиеп ә сә м, һ ө йҙ ө лә,
Толпар тотоп бирҙ е лә,
Миң ә юлды ө йрә тте,
Мине яуғ а оҙ атты».
Ө сө нсө һ ө:
«Минең ә сә м —Һ омайҙ ыр,
Кө ндә кү ккә менә лә,
Нимә нелер тың лайҙ ыр.
«Ай Уралым, нишлә йһ ең?
Мин янамын - белмә йһ ең;
Дейеү -ендә р тупланды,
Бары бергә йопланды, —
Ил ҡ аплағ ан диң геҙ ҙ е
Нисек йө ҙ ө п сығ ырһ ың?
Ҡ ан дулағ ан дейеү ҙ е
Нисек ең еп сығ ырһ ың? » —
Тип, аһ ороп ялбарҙ ы,
Ү ҙ алдына зарланды.
Миң ә теклә п торҙ о ла,
Бер кө рһ ө нө п алды ла:
«Һ ай, иртә рә к тыуһ аң сы,
Ат менерлек булһ аң сы,
Кү п йыл яуҙ а йонсоғ ан
Атаң а терә к булһ аң сы», —
Тиеп мине бә плә йҙ ер,
Ү ҙ е һ ыҡ тап илайҙ ыр;
Мине бала типмелер,
Бер ҙ ә серен ә йтмә йҙ ер.
Тө ндә икә ү ята инек,
Берә ү ишеккә һ уҡ ты,
Ишек селпә рә мә килде, —
Ө йгә бер дейеү керҙ е,
Ә сә йемә ҡ ул һ уҙ ҙ ы.
«Илгә ҡ ыран һ алғ андың,
Илде тар-мар ҡ ылғ андың,
Таш аттырып ҡ ая тауғ а,
Дейеү гә ут һ алғ андың
Йә н һ ө йгә не Һ омаймы?
Уралғ а Буҙ ат биреп,
Тау ярҙ ырғ ан Һ омаймы?
Булат ҡ ылыс тоттороп,
Бар дейеү ҙ е ҡ ырҙ ырып,
Байман тапҡ ан Һ омаймы?
Ә йт тиҙ ерә к, шулаймы?
Хә ҙ ер башың киҫ ә мен,
Кисеп ҡ аның эсә мен;
Кә ү ҙ ә ң утҡ а атамын,
Башың ташлап Уралғ а,
Уны һ алып ҡ айғ ығ а
Ярты кө сө н аламын», —
Тип, ә сә мә уҡ талды.
Мине кү ргә с, туҡ талды:
«Урал ҡ отонан тыуғ ан
Батыр бала тү гелме? » —
Тиеп, ү ҙ е һ ө йлә нде;
Ә сә м бер һ ү ҙ ә йтә лмә й,
Шомғ а ҡ алып уйланды,
Йә шлә ндереп кү ҙ ҙ ә рен,
Бигерә к мине ҡ ыҙ ғ анды.
Ү ҙ ем бала тимә нем,
Һ ис ни уйлап торманым,
Дейеү гә мин ташландым, —
Бер башынан ут сә сте,
Бер башынан ыу сә сте.
Ул бер алды, мин — алдым,
Ө ҫ тө нә менеп атландым.
Ҡ улымда һ уҡ ҡ ы юҡ ине,
Тас яланғ ас ҡ ул ине;
Шулай ҙ а кө с бирмә нем,
Дейеү гә юл ҡ уйманым,
Тубарлата башланым.
Ҡ ыҫ ып алдым муйынынан,
Ҡ ан бө ркө ттө м ауыҙ ынан,
Тағ ы ө ҫ тә п бер һ уҡ тым, —
Албырланы, ҡ аҡ шаны,
Баҫ ыр хә ле ҡ алманы.
Тағ ы ынтылып бер һ уҡ тым, —
Тау ҡ олатҡ андай иттем.
Дейеү ятып йә н бирҙ е,
Һ арай эсе ҡ ан булды;
Ә сә м билдә н ҡ ан кисеп,
Һ ыуһ аның, тип, һ ыу бирҙ е,
Йө ҙ ө нә шатлыҡ тулды.
«Батырҙ ан батыр тыуғ анһ ың,
Атаң дай батыр булғ анһ ың;
Кә ү ҙ ә ң бала булһ а ла,
Йө рә гең йә ш булһ а ла,
Инде ү ҫ еп еткә нһ ең,
Атаң янғ ыҙ тилмерә,
Ауыр кө ндә р кисерә,
Атаң янғ ыҙ булмаһ ын.
Дошман яуы ең мә һ ен,
Бар атаң а, юлдаш бул», —
Тип, ә сә м димлә гә н,
Атаһ ыны эҙ лә гә н
Иҙ ел тигә н улың мин,
Һ иң ә тө бә п килдем мин».
Дү ртенсеһ е:
«Минең ә сә м — Айһ ылыу,
Атам Шү лгә н булғ андыр,
Шү лгә н һ иң ә туғ андыр,
Дейеү ҙ ә р менә н киткә ндер,
Аҙ аҡ кү п ҡ ан ҡ ойғ андыр;
Яҡ шығ а дошман булғ андыр,
Ә сә м барып хур булғ ан,
Ҡ айғ ыһ ынан һ ары алғ ан.
Ә сә м оҙ аҡ тү ҙ мә не,
Мине саҡ ырып янына
Былай тиеп һ ө йлә не:
«Ҡ аранғ ы тө н яҡ тыртҡ ан
Айҙ ан тыуғ ан бала инем,
Ә сә м һ ө йгә н дана инем;
Шү лгә нде кейә ү иткә нгә
Ә сә м бер йө ҙ ҡ апланы:
Ҡ айғ ы баҫ ты йө ҙ ө нө,
Миң дә р баҫ ты битене.
Кө ндә йө ҙ ө ү ҙ гә рә,
Нуры кә меп, хурлана;
Элек кө ндә ш булһ а ла,
Ҡ ояштан ул нурлана.
Атайым да хурланды,
Шү лгә нгә биреп алданды,
Ҡ айғ ыһ ынан китепме, —
Хә ҙ ер кү ҙ ҙ ә н юғ алды.
Кейә ү гә тигә н бү лә гем —
Һ ары толпар бирә йем;
Балам, атҡ а мен, тине,
Иҙ ел менә н кит, тине.
Урал атаң юлынан,
Балам, яуғ а сап, тине,
Һ аҡ мар батыр бул, тине,
Атаң ды эҙ лә п тап», — тине.

8-се бү лек

Дү рт егеттең был һ ү ҙ ен
Урал батыр ишеткә с,
Балалары ү ҫ кә нен,
Батыр булып еткә нен
Ү ҙ кү ҙ е менә н кү ргә с,
Урал батыр ҡ ыуанғ ан,
Ғ ә йрә те тағ ы артып,
Аҡ буҙ атҡ а атланғ ан,
[Аталы-уллы биш батыр,
Бер-береһ енә иш батыр,
Йә нә баяғ ы дү рт батыр]
Дейеү гә яу башлағ ан,
Ҡ ыйратып ташлағ ан.
Ай һ уғ ышҡ ан, ти, былар,
Йыл һ уғ ышҡ ан, ти, былар
Ҡ аты яуҙ ың береһ ендә
Ҡ ә һ ҡ ә һ ә не ҡ олатҡ ан —
Диң геҙ ярып, дулатҡ ан,
Асы тауыш сығ артҡ ан,
Кү к кү крә теп, олотҡ ан,
Кә ү ҙ ә һ ен ө йө п, диң геҙ ҙ ә
Тағ ы бер тау яһ атҡ ан.
Тылсымлы Шү лгә н диң геҙ е
Ҡ ап урталай быуылғ ан,
Һ ыуҙ а йө ҙ гә н дейеү ҙ ә р
Ике яҡ ҡ а бү ленгә н.
Шү лгә н йү нгә килмә гә н,
Ни эшлә ргә белмә гә н,
Ү ҙ яғ ында ҡ алғ андың
Барыһ ын бергә йыйнағ ан,
Урал тағ ы юл сапҡ ан,
Дейеү ҙ ә ргә яу асҡ ан.
Ҡ аты яуҙ ар барғ анда,
Кү ктә уттар бө ркө лө п,
Диң геҙ һ ыуы эркелеп,
Һ ыуҙ ар ҡ айнап торғ анда,
Шү лгә н, Урал икә ү һ е
Бер-береһ енә тап булғ ан
Икә ү -ара яҫ ҡ ышып,
Тө рлө яҡ лап алышҡ ан.
Таяғ ы менә н Уралғ а
Шү лгә н яман уҡ талғ ан —
Утҡ а ө тмә ксе булғ ан,
Башына етмә ксе булғ ан.
Урал һ ис тайшанмағ ан,
Булат ҡ ылысын алып,
Ҡ аты айбарын һ алып,
Серле таяҡ ҡ а сапҡ ан, —
Таяҡ киткә н сә срә п,
Кү ктә тауыш кү крә п,
Дингеҙ бө тө п, кү л булғ ан
Һ ыуһ ыҙ ҡ алып дейеү ҙ ә р,
Кә ре китеп хур булғ ан.
Урал тотҡ ан Шү лгә нде,
Аҡ буҙ аты, улдары
Ҡ ырғ ан дейеү, бү тә нде.
Кө сө менә н Шү лгә н дә
Уралғ а кә р ҡ ылмағ ан,
Алышһ а ла, тү ҙ ә лмә й,
Шунда ергә ҡ олағ ан,
Һ аҡ мар килеп Шү лгә нгә
Ҡ ылыс менә н уҡ талғ ан;
Урал тыйғ ас, Һ аҡ мар ҙ а
Сапмайынса, туҡ талғ ан.
Урал халыҡ ты йыйғ ан,
Шү лгә нде уртағ а ҡ уйғ ан.
«Йә штә н яуыз ү ҫ тең һ ин,
Урлап ҡ ан да эстең һ ин -
Атам һ ү ҙ ен тотманың,
Яуызлыҡ ҡ а ыҡ ланың,
Яҡ шылыҡ ты ташланың.
Ҡ анда йө ҙ ҙ ө ң яуың менә н,
Ил ҡ апланың һ ыуын менә н
Ил ү ртә нең утың менә н.
Дейеү ҙ ә рҙ е дуҫ иттең,
Кешелә рҙ е ү с иттең;
Яуызлығ ың ат иттең,
Йө рә гең де таш иттең,
Атам йө ҙ ө н ят иттең,
Ә сә м һ ө тө н ыу иттең.
Юлда юлдаш булдым мин,
Яуҙ а ҡ улдаш тинем мин;
Ҡ ыҙ һ айланың — буй ҡ уйҙ ым,
Ат һ айланың — яй ҡ уйҙ ым;
Дан эҙ лә ргә телә нең —
Телә гең ә юл ҡ уйҙ ым.
Ҡ улың а таяҡ тотторҙ ом, —
Яҡ шылыҡ тан кү ҙ йомдоң,
Ҡ ан ҡ ойорғ а ынтылдың;
Илде утта ҡ алдырҙ ың,
Кү пте һ ыуғ а батырҙ ың,
Дейеү ҙ ә ргә алданып,
Кеше ҡ аны тү ктерҙ ең,
Һ ө ттә й таҙ а берә ү ҙ ең —
Кү ҙ ҡ аралай икә ү ҙ ең
Берен димлә п бирҙ ерҙ ем,
Йө рә ген аҡ булыр, тип,
Һ ине маҡ тап һ ө йҙ ө рҙ ө м,
Һ ин һ ү ҙ ең дә торманың,
Яҡ шығ а юл борманың,
Атам һ ү ҙ ен тотманың,
Ә сә м һ ү ҙ е йоҡ маны.
Бө тә илде һ ыу иттең,
Кеше ҡ анын ҡ ойорғ а
Дейеү ҙ ә рҙ е ө ҫ кө ттө ң;
Ер ө ҫ тө н дә эркеттең,
Тигеҙ ятҡ ан ер йө ҙ ө н
Онҡ ар-шоң ҡ ар иттерҙ ең.
Яманлыҡ ты яҡ шылыҡ
Ең гә нен хә ҙ ер белдең ме?
Кешелә рҙ ең донъяла
Ө ҫ тө нлө гө н кү рҙ ең ме?
Инде бө тә дейеү ең
Йә нлеккә тө йә к тау булыр,
Ҡ ә һ ҡ ә һ ә нең яуҙ ары —
Аяҡ һ ыҙ ҡ алғ ан яу булыр.
Ер ү беп ант итмә һ ә ң,
Кеше алдында баш эйеп,
Аҡ һ ү ҙ ең де бирмә һ ә ң,
Кешелә рҙ ең кү ҙ йә шен
Ү ҙ ө ҫ тө ң ә алмаһ аң,
Атам менә н кү решкә ндә,
«Ғ ә йеплемен», — тимә һ ә ң, —
Башын сарҙ ай сорғ отоп,
Он-талҡ андай итермен;
Кү бә лә ктә й йә нең де
Тө нгө томан ҡ ылырмын;
Ҡ аның а буяп кә ү ҙ ә ң де,
Ә зрә ҡ ә нә н бар булғ ан,
Ямантау тип аталғ ан
Тауғ а илтеп кү мермен.
Башың а йә н килмә ҫ тә й,
Килеп хә лең белмә ҫ тә й,
Яҡ шылап телгә алмаҫ тай,
Бер ү лә н-зат ү ҫ мә ҫ тә й,
Бите кө нгә ярылғ ан,
Ҡ асҡ ан-боҫ ҡ ан йыланғ а,
Яуыз уйлы бө ркө ткә,
Ҡ ан кө ҫ ә гә н ҡ оҙ ғ онғ а
Ҡ унып, йә нлек аң дырғ а
Яуыз тағ ы булырҙ ай
Ҡ ара ҡ ая итермен», —
Тигә н һ ү ҙ ен Уралдың
Шү лгә н тың лап торғ ан да,
Урал ҡ уймаҫ, ү лтерер, —
Тип, йө рә ге ҡ урыҡ ҡ ан да:
— Ү ҙ тылсымым яһ ағ ан
Диң геҙ емдең ҡ алдығ ы,
Уҫ аллығ ым шомлоғ о
Кү лдә н битем йыуайым;
Һ ис яуызлыҡ ҡ ылмаҫ ҡ а,
Йоланан баш тартмаҫ ҡ а,
Һ инең менә н берлектә,
Кешелә р менә н дуҫ лыҡ та
Ил батыры булырғ а,
Илдә тыныс ҡ алырғ а,
Урал, юлың ү бә йем;
Ысын туғ ан булайым,
Бергә торлаҡ ҡ орайым,
Атам-ә сә м кү рә йем,
Уларғ а һ ү ҙ бирә йем.
— Ҡ андан ү ҫ кә н бит итең
Кү лдә йыуып таҙ армаҫ,
Ҡ анһ ырағ ан йө рә гең
Яҡ шылыҡ ҡ а баҫ алмаҫ;
Ҡ анда йө ҙ ө п, ут йотҡ ан
Кеше һ ине ишкә алмаҫ;
Кешегә асыу тарҡ ығ ан,
Ҡ ә һ ә рҙ ә таштай ҡ атырғ ан,
Яҡ шығ а ҡ аршы ут булғ ан,
Бә ғ ерлектең тоҡ омо
Тыумыштан уҡ юҡ булғ ан
Һ инең ыулы йө рә гең,
Таш иреһ ә лә, иремә ҫ,
Якшылыҡ ты тиң һ енмә ҫ,
Кешелә рҙ е ишһ енмә ҫ.
Кешелә рҙ е һ ө йһ ә ң һ ин,
Бергә йә шә п, ил ҡ ороп,
Батыр булам, тиһ ә ң һ ин,
Кешелә ргә дошманды
Ү ҙ ең ә ҡ аршы яу һ ана,
Дошман ҡ анын кү л итеп,
Битен йыуыр һ ыу һ ана.
Кешелә ргә яу асып,
Буштан-бушҡ а ҡ ан ҡ ойоп,
Яуызлыҡ ты дан һ анап,
Яҡ шылыҡ ты хур яһ ап,
Олпатланып, маһ айып,
Кә перә йгә н тә нең де,
Ҡ арайып бө ткә н ҡ аның ды, —
Ү ткә нең де уйлатып,
Йө рә гең де һ ыҙ латып,
Тә нең һ ыҙ лап ҡ ағ айһ ын,
Йә нең һ ыҙ лап ағ арһ ын,
Йө рә гендә ге ҡ ара ҡ ан
Кибеп, ҡ абат ҡ ыҙ арһ ын, —
Шунда кеше булырһ ың,
Илдә бергә ҡ алырһ ың,
Яуҙ а батыр булырһ ың », —
Урал шулай тигә н һ уң,
Шү лгә н ҡ абат һ орағ ан,
Ү ҙ телә ген һ ө йлә гә н:
«Һ ыбай йө рө гә н арыҫ ланым
Ике һ ө рө нө п абынды,
Ике тапҡ ыр һ уғ ылды,
Тә нендә ҡ андар кү ренде,
Кү ҙ енә уттар сағ ылды, —
Аяғ ыма йығ ылды.
Ө сө нсө тапҡ ыр һ ө рө ндө —
Миң ә ҡ арап ү кенде,
Ҡ абат инде һ ө рө нмә м,
Тип, арыҫ ланым елкенде.
Мин да ҡ абат һ уҡ маным,
Телем менә н һ ү кмә нем.
Ағ аң булғ ан Шү лгә н дә
Ике тапҡ ыр юғ алды,
Һ ө рө нгә н арыҫ ландай,
Кү ң елең ә шом һ алды.
Ө сө нсө гә — китә йем,
Дейеү ҙ е тар-мар итә йем;
Ҡ ара йө ҙ ө м йыуайым,
Аҡ йө ҙ менә н алдың а
Килеп, ерҙ е ү бә йем,
Кешелә ргә иш булып,
Бергә торлаҡ ҡ орайым».
[Урал тынламаҡ булғ ан,
Һ уң ғ ы ҡ ат һ ынамаҡ булғ ан: ]
«Намыҫ тапар ир булһ а,
Ө мө тө булмаҫ кө нө нә н;
Ил быуынын һ анағ ан
Кө нө н айырмаҫ тө нө нә н:
Йыртҡ ыс булғ ан йә ндә ргә
Ҡ ара тө нө кө н булыр,
Кү ҙ е ҡ алғ ыр байғ ошто
Тө ндә аулап, шат булыр.
Кешелә ргә тө н ине,
Һ иң ә яҡ ты кө н ине.
Ҡ алғ ып торғ ан кешене
Ҡ ырып, ҙ ур дан дауланың,
Кешегә дошман дейеү ҙ е
Ү ҙ ең ә дуҫ һ айланың;
Кешенең ҡ ара тө нө ндә
Айы ҡ алҡ ыр тимә нең,
Айы батһ а, таң атып,
Кө н балҡ ырын белмә нең.
Инде кү рҙ ек кү ҙ менә н
Кешегә кө н килгә нен,
Дейеү ең менә н ү ҙ ең ә
Ҡ ара тө ндө ң килгә нен;
Дейеү йө ҙ гә н диң геҙ ҙ ең
Ергә ә йлә неп ҡ алғ анын,
Ә зрә ҡ ә тигә н батшаң дың
Ҡ аялы тау булғ анын;
Уҫ ал да менә н аҡ ҡ ыҙ ҙ ан
Һ аҡ мар батыр тыуғ анын;
Йылан ейгә н ирҙ ә рҙ ең,
Унда бикле ҡ ыҙ ҙ арҙ ың
Кө лә с йө ҙ лө булғ анын,
Алдың а килеп тыуғ анын
Инде кү реп, ышанһ аң;
Кешегә ҡ аршы сайҡ ашып,
Яуызлыҡ тан яу асып,
Мә ң ге ең ә лмә ҫ ең де,
Бер туҡ талып уйлаһ аң,
Уҫ аллығ ың а баш булып,
Кешелекте һ айлаһ аң,
Ү ҙ арыҫ ланың һ ү ҙ енә н
Ө лгө алырлыҡ булһ аң, —
Мин дә бер юл ҡ уяйым,
Һ инә н яҡ шылыҡ кө тә йем.
Атамдың хаҡ ы ө сө н,
Ә сә мдең хә тере ө сө н,
Тағ ы ла бер һ ынайым,
Телә гең де бирә йем».
Шү лгә нде шулай оҙ атҡ ас,
Урал халыҡ ты йыйҙ ыртҡ ан да:
«Кү ҙ гә кү ренер Ү лемде
Илдә н ҡ ыуып юҡ иттек,
Ҡ ан эсеү се дейеү ҙ ең
Барын ҡ ырып тау иттек.
Йә ншишмә нең бар һ ыуын
Һ оҫ оп алып килә йек.
Бар кешегә бирә йек.
Кү ҙ гә кү ренмә ҫ Ү лемдә н —
Килер ауырыу-сырхауҙ ан,
Ауыртыныу-һ ызлауҙ ан
Кешелә рҙ е ҡ отҡ арып,
Барыһ ыны шат ҡ ылып,
Мә ң ге ү лмә ҫ ҡ ылайыҡ », —
Тип, Урал һ ү ҙ асҡ анда,
Аһ -ваһ итеп зарланып,
Ү лем саҡ ырып-ялбарып,
Бар һ ө йә ге ҡ аҡ шағ ан,
Тә нендә ит ҡ алмағ ан,
Ата-ә сә, берен дә
Кем булғ анын белмә гә н
Бер ҡ арт килеп еткә н, ти,
Ошо һ ү ҙ ен ә йткә н, ти:
«Бик кү п быуын кү рҙ ем мин,
Бик кү п ерҙ ә булдым мин,
Һ ис нә мә не тоймағ ан,
Бер нә мә нә н ҡ урҡ мағ ан,
Бала — атаһ ын белмә гә н,
Ата — балам тимә гә н
Осорҙ о ла кү рҙ ем мин;
Кешелә р бергә тупланып,
Ү ҙ -араһ ы йопланып,
Кө слө ырыуҙ ар кө сһ ө ҙ ҙ ө
Талауын да кү рҙ ем мин;
Йылан, дейеү, батшалар,
Кеше затын эҙ ә рлә п,
Тапҡ ан ерҙ ә берә млә п
Ашап башын ү ҫ тереп,
Ҡ айныһ ын ҡ ол иттереп,
Ил ө ҫ тө ндә тү ш киреп,
Кешелә рҙ е буҫ ығ ытып,
Ҡ ан илатҡ ан осорҙ а
Егет тә булып ү ҫ тем мин.
Ү лемде лә белмә нем,
Етемде лә кү рмә нем,
Дейеү илде ҡ аплағ ас,
Йылан кү пте ялмағ ас,
Ү лем кү ҙ гә сағ ылғ ас,
«Миң ә лә кө н килер, тип;
Минең ҡ улдан килмә һ ә,
Илгә бер ир тыуыр, тип;
Дейеү ҙ ә р менә н йыланғ а
Бер кө н ҡ ыраң һ алыр, тип,
Кешелә рҙ ең шул кө ндө
Шатлыҡ туйы булыр, тип,
Һ ыҡ тап йө рә ге һ ыҙ ғ ан,
Ҡ ан илап кү ҙ е тонғ ан
Кешелә рем йылмайып,
Рә хә т һ улыш алыр, тип,
Ерҙ ә байман ҡ орор», — тип, —
Шуны ө ҙ ө лө п кө ттө м мин.
Ү лемгә йә н бирмә ҫ кә,
Туйҙ ан тороп ҡ алмаҫ ҡ а,
Йә ншишмә нә н эстем мин.
Ү лем кү п саҡ осраны,
Ө ҫ кә ҡ андар сә срә не,
Ү ң ә семдә н кү п алды,
Боғ аҙ ғ а бысаҡ кү п һ алды,
Ҡ андарымды арҡ ытты,
Һ ө йә гемде ҡ ыйратты, —
Шунда ла буй бирмә нем,
«Йә немде ал! » — тимә нем,
Йә нем бирмә й серә штем,
Ү лем менә н кө рә штем,
Инде туйҙ ы кү рҙ ем мин,
Шуғ а бында килдем мин,
Һ еҙ гә сә лә м бирҙ ем мин;
Кешелә рҙ ең кө лә с йө ҙ ө н
Кү ҙ алдымда кү рҙ ем мин;
Кеше, кеше тигә ндең
Батырлығ ын һ иҙ ҙ ем мин.
Инде ү лһ ә м дә, ҡ айғ ым юҡ:
Ҡ алҡ ып ятҡ ан ҙ ур юлың
Кешегә тө йә к булырлыҡ;
Дейеү ҙ ә н ө йгә н тауҙ арың
Кейеккә торлаҡ булырлыҡ,
Һ ә р ҡ айһ ыһ ы йә йерә п
Йопланып тү л йә йерлек;
Быуын-быуын ү рсешеп,
Бергә уйнап-кө лө шө п,
Байман табып ерлә шеп,
Ү ткә ндә рен йырлашып,
Кө н итерҙ ә й ил булып,
Торасағ ын белдем мин.
Егетем, батыр икә нһ ең,
Кү ҙ ҡ арамдай һ аналғ ан
Илгә ҡ ашҡ а икә нһ ен;
Быуын-быуын буйына
Маҡ талырлыҡ икә нһ ең.
Ил ырыҫ ын табырғ а
Атаң һ иң ә ҡ от биргә н,
Ә сә ң һ иң ә һ ө т биргә н;
Дошманғ а таш йө рә кле,
Дуҫ ың а аш йө рә кле
Батыр итеп ү ҫ тергә н,
Тә ү арыҫ лан мендергә н.
Яҡ шылыҡ ҡ а ынтылғ ан
Йө ҙ ө кө ндә й һ ылыуғ а,
Һ ыны тиң һ еҙ һ ылыуғ а —
Һ омайғ а тап булғ анһ ың.
Утҡ а ҡ аршы ут булыр,
Һ ыуғ а ҡ аршы һ ыу булыр,
Елгә ҡ аршы тау булыр,
Яуғ а ҡ аршы яу булыр
Аҡ буҙ атҡ а атланып,
Дейеү ҙ ә ргә яу асҡ ан;
Ерҙ ә н диң геҙ киптергә н,
Ергә ырыҫ сә стергә н,
Илгә байман килтергә н
Һ ине ҡ ашҡ а тип белдем,
Һ инең алдың а килдем.
Кү бә лә ктә й йә нем бар,
Бер йотомдай ҡ аным бар,
Ә лберә гә н тә нем бар;
Һ ө йә к-һ аяҡ ҡ ыйралғ ан,
Тик тарҡ алмаҫ һ ыным бар,
Хә ҙ ер уйым тарҡ алды,
Йә шә р хә лем ҡ алманы;
Ү лем саҡ ырып ҡ араным,
Буй бирергә уйланым.
«Йә ншишмә нә н һ ыу эстең —
Миң ә ҡ аршы кө с иттең,
Мә ң ге йә нең алалмам,
Һ ине ү лек итә лмә м;
Кө сө ң бө тө р — ҡ алырһ ың,
Ү л(ә )алмай ҡ аң ғ ырырһ ың;
Тә нең сереп, ҡ орт ашар,
Шунда ла һ ин ү лмә ҫ һ ең,
Һ ис донъянан китмә ҫ һ ең,
Мине бушҡ а кө тө рһ ө ң,
Алйып-ҡ анғ ып бө тө рһ ө н», —
Тип, йә немде алманы,
Ү лем баҙ нат ҡ ылманы.
Егет, һ иң ә килдем мин,
Килеп хә лем ә йттем мин.
Ҡ олаҡ һ алһ аң һ ү ҙ емә,
Ә йтә торғ ан һ ү ҙ ем бар;
Илгә йола булырҙ ай,
Һ ынап белгә н заң ым бар:
Донъяла мә ң ге ҡ алам, тип,
Донъялай ғ ү мер һ ө рә м, тип,
Ү лемгә буй бирмә ҫ кә,
Уны бер заң итмә ҫ кә
Йә ншишмә нә н эсмә геҙ,
Миндә й хурлыҡ кү рмә геҙ.
Донъя ул бер бағ икә н,
Йә н эйә һ е шул бағ та
Донъя быуынын һ анағ ан,
Ҡ айһ ы быуын аҡ лағ ан,
Ҡ айһ ы уны таплағ ан,
Тө рлө тө ҫ кә биҙ ә гә н,
Бары — ү ҫ емлек, гө л икә н;
Беҙ Ү лем тип һ анағ ан,
Яуыз ул тип ҡ арағ ан —
Бағ тың туҙ ғ ан ү ҫ мерен
Йә ки кө нө тулғ анын
Сү плә п, бағ ты бушатҡ ан,
Унан донъя ташлатҡ ан
Бө тмә й торғ ан йола икә н.
Мә ң ге ҡ алам тимә геҙ,
Йә ншишмә нә н эсмә геҙ.
Донъяла мә ң ге ҡ алыр эш —
Донъяны матур тө ҙ ө гә н,
Бағ ты мә ң ге биҙ ә гә н —
Ул да булһ а яҡ шылыҡ.
Кү ккә лә осор — яҡ шылыҡ,
Һ ыуғ а ла батмаҫ — яҡ шылыҡ,
Утҡ а ла янмаҫ — яҡ шылыҡ,
Телдә н дә тө шмә ҫ — яҡ шылыҡ.
Бары эшкә баш булыр,
Ү ҙ ең ә лә, кешегә
Мә ң ге йә шә р аш булыр», —
Тигә н һ ү ҙ ен ишеткә с,
Бө тә серҙ е анлағ ас,
Бар халыҡ ты эйә ртеп,
Урал юлғ а сыҡ ҡ ан, ти,
Йә ншишмә гә барғ ан, ти,
Һ ыуын уртлап алғ ан, ти;
Ү ҙ е сапҡ ан юлына,
Дейеү ҙ ә н ө йгә н тауына
Һ ыуҙ ы шунда бө рккә н, ти.
«Тау-урмандар йә шә рһ ен,
Мә ң ге ү лмә ҫ тө ҫ алһ ын,
Ҡ ошо һ айрап маҡ таһ ын,
Халҡ ы йырлап хуплаһ ын,
Ерҙ ә н ҡ асҡ ан дошмандар
Бары кү реп һ оҡ ланһ ын,
Ил һ ө йө ргә ил булып,
Ер һ ө йә ргә бағ булып,
Дошман кү ҙ ен ҡ ыҙ ҙ ырып,
Балҡ ып торор ер булһ ын! » —
Тигә н һ ү ҙ ен ә йткә н, ти.
Һ ыу кү п һ ипкә н еренә н
Ҡ арағ ай, шыршы ү ҫ кә н, ти,
Һ ыуыҡ ҡ а тө ҫ ҡ оймаҫ лыҡ,
Эҫ егә лә кипмә ҫ лек,
Ҡ орт, мыр-мазар тө шмә ҫ лек,
Яп(ы)рағ ы тө рө лө п,
Беҙ ә нә ктә й булғ ан, ти,
Мә ң ге йә шел ҡ алғ ан, ти.
Шү лгә н быны ишеткә с:
«Хә ҙ ер мине яҡ лаусы,
Кешене аранан сү плә ү се,
Бара-бара аҙ -маҙ лап,
Донъянан юҡ ҡ ылыусы
Ү лем тигә н яу ҡ алды,
Уғ а иркенлек булды, —
Миң ә ярҙ ам итер ул,
Кешене тар-мар итер ул», —
Тиеп уйлап ҡ ыуанғ ан,
Дейеү -йыланды йыйнағ ан,
Барыһ ына һ ө йлә гә н.
Уралғ а баш эймә ҫ кә,
Кешегә һ ыу бирмә ҫ кә
Бар дейеү гә ҡ ушҡ ан, ти.

9-сы бү лек

Айҙ ар, кө ндә р уҙ ғ ан, ти,
Кешелә р торлаҡ ҡ орғ ан, ти;
Бер-беренә йө рө шө п,
Уйнап бергә, кө лө шө п,
Ҡ оҙ а-ҡ оҙ ағ ый булышып,
Йә ше-ҡ арты йоплашып,
Ҡ анлы яуҙ ан тынышып,
Байман табып, тын алып,
Рә хә тлә неп ҡ алғ ан, ти.
Бына бер саҡ тағ ы ла
Һ ыуғ а барғ ан ҡ ыҙ ҙ арҙ ы,
Юлғ а сыҡ ҡ ан ирҙ ә рҙ е
Дейеү ҙ ә р аң дып ятҡ ан, ти,
Һ ыуғ а барһ а, йотҡ ан, ти,
Йығ ып, ҡ анын һ урғ ан, ти,
Йө рә гене алғ ан, ти;
Ҡ аяла ҡ алғ ан йыландар
Кешелә рҙ е саҡ ҡ ан, ти.
Кешелә р бынан зарланып,
Ҡ урҡ ынышып, ялбарып,
Уралғ а бары килгә ндә р,
Уралғ а һ ө йлә п биргә ндә р.
Урал халыҡ ты туплағ ан;
Дейеү ҙ ә рҙ ә н һ аҡ лағ ан;
Дейеү ҙ ә р, быны белгә с тә
Ер йө ҙ ө нә сыҡ мағ ан.
Урал ҡ арап тормағ ан:
Иҙ ел, Яйыҡ, Нө гө штө,
Һ аҡ мар, бү тә н батырҙ ы
Яуҙ арына баш ҡ ылғ ан;
Булат ҡ ылысын алып,
Ү ҙ е Аҡ буҙ ын менгә н.
Айбарланып, шау һ алып,
Аҡ буҙ атын дулатып,
Ерҙ ә дауыл ҡ уптарып,
Һ ыуҙ а тулҡ ын ҡ айнатып,
Шү лгә н кү ленә барғ ан.
«Кү лен уртлап бө тө рә м,
Һ ыу ҡ алдырмай ҡ оротам,
Кешегә тынлыҡ бирмә гә н
Ҡ алғ ан-боҫ ҡ ан дейеү ҙ ә н,
Яу булыусы Шү лгә ндә н
Бар халыҡ ты ҡ отолтам! » —
Тиеп, кү лде уртлағ ан,
Кү л һ ыуы ҡ айнай башлағ ан.
Дейеү ҙ ә р ҡ урҡ ып шаулағ ан,
Шү лгә н барын туплағ ан.
Урал кү лде һ ура, ти, —
Дейеү ҙ ә р эскә тула, ти,
Берә м-берә м Уралдың
Йө рә к-бауырын телә, ти.
Дейеү бик кү п тулғ ан һ ун,
Йө рә гене телгә н һ уң,
Урал кү лде бө рккә н, ти,
Ҡ ырғ а сыҡ ҡ ан дейеү ҙ е
Батырҙ ары тотҡ ан, ти.
Аяғ ына баҫ алмай,
Ҡ абат яуын асалмай
Урал шунда йығ ылғ ан,
Бө тә кеше йыйылғ ан,
«Ил бә хете ине», —тип,
Бары һ ыҡ тап илағ ан.
Урал: «Кү рҙ егеҙ барын кү ҙ менә н
Һ ыу уртлағ ан ауыҙ ыма
Дейеү ҙ ә р тулды яу менә н.
Йө рә гемде телделә р,
Ҡ улдан кө стө алдылар.
Халҡ ым, һ еҙ гә шуны ә йтә м,
Уландарым, һ еҙ гә ә йтә м:
Уйым-уйым кү лдә рҙ ең
Барында дейеү буласаҡ,
Уҫ аллығ ын ҡ ыласаҡ,
Эсегеҙ гә керә сә к.
Дейеү ҙ ә рҙ ең ҡ оһ оро
Барығ ыҙ ғ а тейә сә к,
Шунан барың ү лә сә к.
Кү лдең һ ыуын эсмә геҙ,
Хараплыҡ ҡ а тө шмә геҙ,
Дейеү ҙ ә ргә буй биреп,
Ҡ ул ҡ аушырып тормағ ыҙ —
Дейеү ҙ ә ргә яу асып,
Диң геҙ ҙ е дейеү ҙ ә н ә рсеп,
Ерҙ ә торлаҡ табыштым,
Кешелә рҙ е яуыздан
Ҡ отҡ арырғ а тырыштым.
Менһ ә м Буҙ ат бар ине,
Ҡ улда булат бар ине;
Яу тупларлыҡ еремдә
Талай илем бар ине;
Ҡ улдаш булыр илемдә
Батыр ирҙ ә р бар ине.
Шулар ҡ ә ҙ ерен белмә нем,
Батырлыҡ ҡ а маһ айып,
Кә ң ә ш ҡ ороп торманым,
Яң ғ ыҙ башым уйланым,
Уң маҫ юлды һ айланым.
Улдарым, тың лаң, һ еҙ гә ә йтә м,
Тың ла, илем, һ иң ә ә йтә м:
Ир-арыҫ лан булһ аң да,
Батыр белә кле тыуһ аң да,
Илдә йө рө п, ил кү рмә й,
Тубығ ың дан ҡ ан кисмә й,
Йө рә гең батыр булалмаҫ.
Яуызғ а юлдаш булмағ ыҙ,
Кә ң ә шһ еҙ эш ҡ ылмағ ыҙ,
Уландарым, һ еҙ гә ә йтә м:
Мин ә рсегә н ерҙ ә рҙ ә
Кешегә байман табығ ыҙ;
Яуҙ а булһ а, баш булып,
Кешегә ил ҡ ороғ оҙ,
Данлы батыр булығ ыҙ.
Олоно оло итегеҙ, —
Кә ң ә ш алып йө рө гө ҙ;
Кесене кесе итегеҙ, —
Кә ң ә ш биреп йө рө гө ҙ.
Кү ҙ енә сү п тө шө рҙ ә й,
Кү ҙ һ еҙ булып ҡ алырҙ ай
Еҫ ерҙ ә рҙ ең алдында
Кү ҙ енә керпек булығ ыҙ.
Аҡ буҙ атым, булатым
Илдә тороп ҡ алыр ул, —
Ө ҫ тө нә менеп сабырҙ ай,
Яуҙ а ҡ ылыс һ елтә рҙ ә й
Батырғ а менә р ат булыр,
Батыр булмаҫ ирҙ ә ргә
Менер атым ят булыр.
Ә сә геҙ гә ә йтегеҙ:
Минә н риза булһ ындар,
«Ирем, хуш бул! » — тиһ ендә р.
Барығ ыҙ ғ а шуны ә йтә м:
Яҡ шылыҡ булһ ын атығ ыҙ,
Кеше булһ ын затығ ыҙ;
Яманғ а юл ҡ уймағ ыҙ,
Яҡ шынан баш тартмағ ыҙ! » —
Тигә н һ ү ҙ ҙ е ә йткә н дә,
Урал батыр ү лгә н, ти.
Ҡ айғ ырышып, барыһ ы
Башын тү бә н эйгә н, ти;
Кү ктә н йондоҙ атылып,
Һ омайғ а оран биргә н, ти.
Һ омай, ҡ ош тунын кейеп,
Шундуҡ осоп килгә н, ти,
Ү ле ятҡ ан Уралдың
Ауыҙ ынан ү пкә н, ти.
«Ай Уралым, Уралым,
Йә нең ә килеп етмә нем,
Аҙ аҡ һ ү ҙ ен ишетеп,
Кү ң елемде баҫ маным,
Һ иң ә йә шлә й осорап,
Шатлығ ымдан ҡ ыҙ булып,
Ҡ ош тунымды һ алғ айным;
Яуыздарғ а яу асып,
Яҡ шылыҡ ҡ а юл асып,
Аҡ буҙ атҡ а менгә нгә,
Булат ҡ ылыс тотҡ анғ а
Иң бә хетле бер булып,
Мин оҙ атып ҡ алғ айным.
Йә нең ә килеп етмә нем,
Ауыҙ ымдан ү пмә нең,
Ни ә йтерең белмә нем,
Инде хә ҙ ер нишлә йем? —
Ни ә йтергә белмә йем.
Ҡ ыҙ булып, кемгә ҡ арайым?
Һ омай исемем ҡ алһ а ла,
Кешелә р ҡ ыҙ тиһ ә лә,
Ҡ ош тунымды һ алмайым,
Ситтә р кү ҙ ен алырлыҡ
Ҡ абат һ ылыу булмайым,
Һ индә й батыр табалмам,
Батырғ а ә сә булалмам,
Аҡ буҙ атың, булатҡ а
Батыр һ айлап бирә лмә м,
Ҡ ош кө йө мә ҡ алырмын,
Тыу йомортҡ а һ алырмын;
Балам булһ а, ҡ ош булыр,
Һ инең керһ еҙ уйың дан
Тө ҫ ө булһ а, аҡ булыр.
Инде нисек итә йем?
Ү ҙ ең сапҡ ан юлың а,
Һ ыҙ ылып килгә н тауың а
Гү рен ҡ аҙ ып кү мә йем,
Изге телә к телә йем.
Ү ҙ ең сапҡ ан зур юлың
Билен һ ис һ ыу ҡ ырҡ алмаҫ.
Һ инә н ҡ алғ ан зур тауың
Ү ҙ ҡ уйынына алыр ул,
Һ инең менә н берлектә
Мә ң ге ерҙ ә ҡ алыр ул.
Ө ҫ тө н астың диң геҙ ҙ ең,
Ө ҫ тө ндә батыр булдың һ ин,
Буйына ил ҡ орҙ оң һ ин;
Ҙ ур тауың дың ҡ уйынында
Илгә затлы булырҙ ай,
Кешегә татлы булырҙ ай,
Йә ндә й һ анап йө рө рҙ ә й
Тағ ы ла затлы булырһ ың,
Юғ алмаҫ алтын булырҙ ай,
Кешегә данлы һ аналып,
Донъяғ а батыр булырһ ың », —
Тигә н һ ү ҙ ен ә йткә н дә,
Уралды тауғ а кү мгә н, ти,
Һ омай осоп киткә н, ти,
Илдә н ғ ә йеп булғ ан, ти;
Урал юлы — бейек тау,
Урал гү ре — данлы тау —
Урал булып ҡ алғ ан, ти.
Байтаҡ йылдар уҙ ғ ан һ уң,
Һ омай Уралын һ ағ ынғ ан:
Уның юлы буйынан
Осоп йө рө п, талпынғ ан,
Тауғ а килеп, ҡ аяла
Уралды уйлап, моң сә скә н,
Аҡ ҡ ош булып тү л йә йеп,
Аҡ ҡ ош тыуын ү рсеткә н.
Быны бары белгә н, ти,
Һ омай тоҡ омо ҡ оштар, тип,
Бер туғ андай кү решеп,
Ау аулауҙ ан тыйышып,
Аҡ ҡ ош тотоп еймә ҫ кә, тип,
Ү ҙ -ара һ ү ҙ ҡ уйышып, —
Аҡ ҡ ош ү рсеп киткә н, ти;
Аҡ ҡ ош ите кешегә
Шуғ а харам икә н, ти.
Һ омай тү ҙ мә й осҡ ан, ти,
Бер килгә н, ти, киткә н, ти;
Тыныс ил, тип, берә млә п,
Ҡ ош-ҡ орттарҙ ы эйә ртеп,
Ү ҙ артынан эркелтеп,
Тағ ы Уралғ а килгә н, ти;
Шуғ а эйә реп Уралда
Ҡ ош-ҡ орт, йә нлек тулғ ан, ти.
Ҡ оштар киткә нен белгә с,
Тыныс ил тип ишеткә с,
Ҡ атил ү геҙ е, тоҡ омон
Ү ҙ е башлап эйә ртеп,
Данлы Урал буйында,
Йә мле Урал ҡ уйынында
Бергә ғ ү мер һ ө рә м, тип,
Урал буйына килгә н, ти,
Кешегә буй биргә н, ти.
Аҡ буҙ ат та ил гиҙ еп,
Йылҡ ы тоҡ омон йыйып,
Бар йылҡ ығ а баш булып,
Барын алып килгә н, ти.
Кешелә ргә ылығ ып,
Менә ренә ат булып,
Йылҡ ы ла тү ллә п киткә н, ти.
Ай, кө н һ айын Уралғ а
Тө рлө йә нлек тулғ ан, ти,
Шул йә нлектә р, ҡ ош-ҡ орттар
Килеү кө нө кешегә
Ай, йыл һ анап белеү гә
Исем булып киткә н, ти.
Урал батыр улгә н һ уң,
Гү рендә ерһ еп бө ткә н һ уң,
Гү ре балҡ ып торғ ан, ти,
Быны кү ргә н кешелә р
Йыйылышып барғ ан, ти,
Бер ус тупраҡ алғ ан, ти,
Бары данлап һ алғ ан, ти,
Бара-бара ул ерҙ ә
Алтын булып киткә н, ти.
Ҡ ош-ҡ орт, йә нлек кү бә йгә с,
Шишмә һ ыуы етмә гә с,
Кү лдә н ҡ урҡ ып ә смә гә с,
Иҙ ел батыр, Яйыҡ ҡ а,
Нө гө ш батыр, Һ аҡ марғ а
Халыҡ йыйылып килгә н, ти,
«Нишлә йбеҙ? » — тип, барыһ ы
Аптырашып ә йткә н, ти.
Иҙ ел уйғ а ҡ алғ ан, ти,
Атаһ ының булатын
Ү ҙ ҡ улына алғ ан, ти;
Аҡ буҙ атҡ а менгә н дә,
Бө тә халыҡ ты йыйғ ан да:
«Эсә торғ ан һ ыуҙ а ла,
Йә шә п килгә н донъяла
Яуыз бө тмә й, йә н тыумаҫ,
Тыуһ а ла, тыныс йә шә мә ҫ,
Шү лгә нгә яу асайыҡ,
Барын тар-мар яһ айыҡ, —
Һ ыу ҙ а булыр кеше ө сө н,
Тыныс булыр ил ө сө н», —
Тиеп һ ү ҙ ен бө ткә ндә,
Яу асырғ а торғ анда,
Һ омай килеп еткә н, ти,
Былай тиеп ә йткә н, ти:
«Батырҙ ан тыуғ ан ир-егет
Аптырауҙ а ҡ алырмы?
Донъяла тыуғ ан бер йә ндең
Уйлап башы етмә гә н,
Кү ң еленә килмә гә н
Диң геҙ енә юл һ алыр,
Дейеү ҙ ә рен тау ҡ ылыр,
Бө тә диң геҙ ҡ оротоп,
Йө рө гә н юлын ил ҡ ылыр, —
Тип кем генә уйлағ ан?
Атаң ү ҙ е ү лһ ә лә,
Булаты ҡ алды ҡ улында,
Буҙ аты ҡ алды янында.
Атаң дейеү ҙ ә н тау ө йһ ә,
Сапҡ ан ерен юл итһ ә,
Яман һ ыуҙ ы бө тө рһ ә,
Илде бергә туплаһ а, —
Һ еҙ гә аҙ аҡ атағ ыҙ:
«Кү лдең һ ыуын эсмә геҙ,
Эсеп ә рә м булмағ ыҙ », —
Тип ә йткә йне тү гелме?
Шү лгә нгә яу асһ аң да,
Уны тар-мар итһ ә ң дә,
Кү ленә н ил мандымаҫ,
Ә сә һ ө тө ндә й булып,
Илде мә ң ге һ уғ армаҫ! »
Һ омай һ ү ҙ ен ишеткә с,
Иҙ ел уйғ а ҡ алғ ан, ти;
Аҡ буҙ аттан тө шкә н, ти,
Атаһ ының булатын
Ҡ улына тотоп алғ ан, ти,
Бейек тауғ а менгә н дә,
Ирә мә ллә п торғ ан, ти.
«Атайымдың ҡ улында
Булат дейеү тураны;
Уралдан тыуғ ан ул булып,
Халыҡ ты һ ыуһ ыҙ ҡ аң ғ ыртып,
Батыр исеме кү тә реп,
Һ ыу табалмай тилмереп
Тороу ирлек буламы? » —
Тигә н дә Иҙ ел ирә йеп,
Тауҙ ы яра сапҡ ан, ти,
Кө мө штә й бер аҡ йылғ а
Шылтырап шундуҡ аҡ ҡ ан, ти;
Тауҙ ы буйлап киткә н, ти,
Ә зрә ҡ ә нә н бар булғ ан
Ямантауғ а еткә н, ти.
Тау йылғ аны быуғ ан, ти,
Иҙ ел килеп уҡ талып,
Билен ө ҙ ә сапҡ ан, ти, —
Йылғ а ары аҡ ҡ ан, ти;
Иҙ ел баҫ ып торғ ан тау,
Ирә мә ллә п сапҡ ан тау,
Йылғ а сығ ып аҡ ҡ ан тау —
«Ирә мә л» булып ҡ алғ ан, ти.
Йылғ а быуғ ан зур тауы,
Ҡ ырҡ а сапҡ ан урыны —
«Ҡ ыр(ы)ҡ ты» булып ҡ алғ ан, ти.
Иҙ ел батыр тапҡ ан һ ыу,
Шылтырап матур аҡ ҡ ан һ ыу
Иҙ ел булып ҡ алғ ан, ти.
Бары килеп эскә н, ти,
Һ ыу аҡ ҡ анын кү ҙ ә теп,
Бө тә һ е лә ҡ ыуанып,
Былай тиеп ә йткә н, ти:
«Иҙ ел батыр тапҡ ан, ай, Аҡ йылғ а
Шылтырап та ағ а ла ү ҙ ә ндә н.
Тә мле Иҙ елкә й һ ыуҙ ары ла
Бө тө рә лер һ ыу кө ҫ ә гә н уйҙ арҙ ы,
Ҡ ыуандыра ҡ ан илағ ан илдә рҙ е.
Ғ ү мерҙ ә р ү к телә п ил йырланы
Батыр тыуғ ан, тип ү к Уралдан.
Тә мле Иҙ ел һ ыуҙ ары ла
Бө тө рә лер һ ыу кө ҫ ә гә н уйҙ арҙ ы,
Ҡ ыуандыра ҡ ан илағ ан илдә рҙ е».
Шулай барыһ ы маҡ тағ ан,
Ҡ ан илауҙ ан туҡ тағ ан.
Бар халыҡ эркелеп,
Бер Иҙ елдең буйында
Йә мле туғ ай-уйында
Торлаҡ ҡ ора башлағ ас,
Ай-йыл һ анап тү ллә гә с,
Илдә кеше кү бә йгә н,
Иҙ ел буйы тарайғ ан.
Дү рт батыр ул йыйылып,
Бергә ултырып уйлағ ан;
Яйыҡ, Нө гө ш, Һ аҡ марҙ ар,
Яң ы йылғ а эҙ лә гә н.
Иҙ ел һ ымаҡ, былар ҙ а
Алмашлашып, бер-бере
Булат менә н сапҡ ан ти, —
Уларҙ ан да ө с йылғ а
Шылтырашып аҡ ҡ ан, ти.
Былар халыҡ ты йыйғ андар,
Дү рт батырғ а бү лгә ндә р;
Дү рт йылғ аны буйлатып,
Торлаҡ ҡ ороп таралып,
Айырым донъя ҡ орғ андар.
Дү рт батырҙ ың исеме
Дү рт йылғ ағ а ат булғ ан,
Онотолмаҫ зат булып,
Быуын-быуын ҡ алғ андар.

Аң латма

(1910 йылда элекке Ырымбур губернаһ ы Орск ө йә ҙ е (Башҡ ортостандың хә ҙ ерге Баймаҡ районы) Иҙ рис ауылында йә шә гә н ҡ урайсы-сә сә н Ғ ә бит Арғ ынбаев (1856-1921) менә н шул уҡ ө йә ҙ ҙ ең 2-се Этҡ ол ауылы сә сә не Хә мит Ә лмө хә мә товтан Мө хә мә тша Буранғ олов яҙ ып алғ ан) /Рә сә й фә ндә р академияһ ы Ө фө ғ илми ү ҙ ә генең архивы. Ф. З. Оп. 12. Д. 233. Ал. 1-144.