Ғафури районы Имәндәш ауылынан Бөйөк Ватан һуғышында

Муллашев Р. И.

Ғ афури районы

Имә ндә ш ауылы тарихы

Имә ндә ш – 2021

Имә ндә ш ауылы тарихы.

Борон беҙ ҙ ең ата-бабалар: «Һ ә р кеше ү ҙ енең ауылының, халҡ ының тарихын белергә тейеш», - тигә н һ ә м ү ҙ балаларынан ошо ҡ ағ иҙ ә не ү тә ү ҙ е талап иткә н. Һ уң ғ ы йылдарҙ а ү ҙ тарихын ө йрә нергә телә ү селә р кү п, лә кин алдағ ы йылдарҙ а тарихты ө йрә неп, һ аҡ лап бармау бө гө нгө кө ндә эҙ лә неү селә р ө сө н ауырлыҡ тыуҙ ыра. Был яҙ малар ҙ а мин Имә ндә ш ауылы тарихы тураһ ында ниндә йҙ ер тулы дө рө ҫ лө ккә дә ғ ү ә итмә йем. Ә бары тик ү ҙ фекерҙ ә рем менә н уртаҡ лашҡ ым килә. Ә лбиттә, ауылдашыбыҙ, акадекмик Нияз Абдулхаҡ улы Мә житов менә н барлыҡ башҡ орт ауылдарының тарихы халыҡ ҡ а еткереү се Ә нү ә р Зә кир улы Ә сфә ндиә ровтың хеҙ мә ттә ре беҙ ҙ ең ауыл тарихын ө йрә неү селә р ө сө н ҙ ур ярҙ амсы булып тора. Был яҙ малар ҙ а уларҙ ың хеҙ мә ттә ренә, шулай уҡ Имә ндә ш урта мә ктә бенең элекке уҡ ыусыһ ы Ибраһ имова Ленара Венер ҡ ыҙ ының диплом эшенә таянып яҙ ылды.

Имә ндә ш ауылы Башҡ ортостандың Ғ афури районында, район ү ҙ ә ге Красноусольскийҙ ан 58 километр алыҫ лыҡ та, Еҙ ем йылғ аһ ының һ ул яҡ ярында урынлашҡ ан.

Ауыл ү ҙ енең тә биғ ә те менә н даналғ ан. Еҙ ем йылғ аһ ы буйлам һ игеҙ саҡ рым ө ҫ кә рә к киң билдә ле Ең еү гә 30 йыл йә ки Киндерле боҙ мә мерйә һ е урынлашҡ ан. Урындағ ы һ унарсылар был мә мерйә не элек-электә н тә биғ и һ ыуытҡ ыс урынына файҙ аланғ андар. Ауыл эргә һ ендә мә ғ рү р Уҡ лыҡ ая урын алғ ан. Исеменә н кү ренеү енсә уның битлә ү ҙ ә рендә уҡ башаҡ тары табыла. Н. А. мә житов билдә лә ү енсә, был уҡ башаҡ тары ү ҙ ҙ ә ренең ҙ ур булмағ ан размерҙ ары менә н айырылып тора, был уларҙ ың һ унар йә ки һ уғ ыш ө сө н тү гел, ә бә лки ниндә йҙ ер йола башҡ арыу ө сө н эшлә нгә ндер тип аң ларғ а мө мкин. Был башаҡ тарҙ ың яҡ ынса ваҡ ыты XIV – XVII быуаттарғ а ҡ арай.

Еҙ ем йылғ аһ ы буйлап ике саҡ рым тү бә ндә рә к бейек яр башында археологик ҡ омартҡ ы – IV – XII быуаттарғ а ҡ арағ ан Имә ндә ш ҡ аласығ ы урынлашҡ ан. Был тауҙ ы халыҡ ә леге кө ндә Бә ле тауы тип йө рө тә. Имә ндә ш ҡ аласығ ы, кү рә һ ең, халыҡ тың мә ҙ ә ни ү ҙ ә ге бә лә п хеҙ мә т иткә н, шул уҡ ваҡ ытта хандарҙ ың туҡ тап китеү урыны булырғ а ла.

Ауылдың исеменә килгә ндә, уның бер нисә варианты йә шә й. Ә нү ә р Ә сфә ндиә ров фекеренсә ауыл шул исемдә ге тау һ ә м йылғ а исеменә н алынғ ан. Ысынлап та, ауыл эргә һ ендә Имә ннә ш йылғ аһ ы ағ а. Был йылғ а Ҡ аранйылғ а ауылы яҡ тарынан баш алып Имә ндә ш ауылы аша ү теп Еҙ емгә барып ҡ оя.

Шулай уҡ Имә ндә ш атамаһ ының “Имандаш” (бер имандан), Иман ташы һ ү ҙ ҙ ә ренә н килеп сығ ыуы ла ихтимал.

Имә ндә ш ауылына Кесе-табын ерҙ ә ренә припущенник сифатында кү сеп килгә н Кә лсер-Табын башҡ орттары нигеҙ һ алағ ан. Кесе-табындарҙ ан алғ ан ерҙ ә р менә н улар аҫ аба хоҡ уғ ында ҡ улланғ андар.

1839 йылда имә ндә штә р зауряд-сотник Тү збә к Рахманғ олов, Ә бделҡ адир Мә сә ғ ү тов, Ә сә ҙ улла Абдулҡ адиров, Хисмә тулла Тү збә ков, Лоҡ ман Рә жә пов, Ауҙ имә н Рә жә пов, Мө хә мә тйә н Ә бделвахитов: «Беҙ ҙ ең ырыу Кә лсер-Табын башҡ орттарынан килеп сыҡ ҡ ан һ ә м батшаларҙ ан бирелгә н ерҙ ә рҙ ә йә шә гә н. Ә леге ерҙ ә рҙ е 1750 йылдың 4 майындағ ы яҙ ыу менә н Кесе-Табын башҡ орттарынан алғ андар. Ошо ерҙ ә һ атып алыу хоҡ уғ ында ә ле лә йә шә йбеҙ », тип белдерә лә р.

Архивта килешеү ҙ ең тексты ла һ аҡ ланғ ан. Уның йө кмә ткеһ ен килтерә беҙ: «Мең ете йө ҙ илленсе йылдың дү ртенсе май кө нө ндә Ө фө ө йә ҙ е Нуғ ай юлы Кесе-табын олоҫ о старшина Бә йембә т Илсеғ олов командаһ ындағ ы Тыуым ауылы башҡ орто Абулхаир Миң неғ олов, д. Мә ү леш ауылы башҡ орттары Ә бү бә кер Ҡ аҙ ралиев, Мортаза Смаҡ ов, Ө фө ҡ алаһ ында булғ анда, беҙ, Абулхаир Миң неғ олов, Ә бү бә кер Ҡ аҙ ралиев, Мортаза Смаҡ ов, ошо яҙ ма нигеҙ ендә Нуғ ай юлы Кә лсер-табын олоҫ о Тайыш Иткинин командаһ ынан Мерә ҫ ауылы башҡ орттары Мораз Сө лә ймә новҡ а, Хашим Мерә ҫ овҡ а, Мортаза Рахманғ оловҡ а Мә ндем менә н Еҙ ем араһ ындағ ы аҫ аба ерҙ ә ребеҙ ҙ е балалары менә н мә ң гелеккә билә ргә бирҙ ек. Бының ө сө н уларҙ ан ун һ ум, йә мғ еһ е утыҙ һ ум оброк алдыҡ... » Абулхаир Миң неғ олов, Ә бү бә кер Ҡ аҙ ралиев, Мортаза Смаҡ ов тамғ аларын ҡ уялар.

Кә лсер-Табын башҡ орттары икенсе килешеү ҙ ә тө ҙ ө йҙ ә р. «1751 йылдың һ игеҙ енсе февраль кө нө ндә Ө фө ө йә ҙ е Нуғ ай юлы Кесе-Табын олоҫ о старшина Бә йембә т Илсеғ олов командаһ ындағ ы Ҡ армыш Бикә йев, Тү лә кә й Ү тә ғ олов, Дә ү лә тә й Сағ ыров, Елү ш Сә йетов, Елдә ш Аптраҡ ов, Ҡ отос Мә мкә йев, Тыныш Елембә тов, Ҡ унаҡ бай Сотҡ аров, Сә фә рғ ол Мә ү лә шов, Алдаҡ ай Кә бә сов, Солтан Утә ков, Солтан Елембә тов, Ә лекә й Колмә мбә тов, Сура Елембә тов, Тә ү лә кә й Мү сә шев, Һ атлык Имаҡ ов, Дауыт Телә пә йев, Ө фө ҡ алаһ ында булғ анда, Табын олоҫ о старшина Таиш Иткинин командаһ ы башҡ орттарыЕбә рғ ол Зийә шевҡ а, Ғ ә ббә с Аҙ нағ оловҡ а, Баҡ ай Мерә ҫ овҡ а, Хоҙ айғ ол Һ ө йө ндө ковҡ а, Ныяз Наурызовҡ а, Һ ө йө ндө к Ноҡ айевҡ а, Байҡ ай Ҙ ө йө ндө ковҡ а, Кү лсебай..., Ислаҡ ай.., Бирҙ екә й Мерә ҫ овҡ а, Рә химғ ол Ү тә ғ оловҡ а, Мырҙ а Мерә ҫ овҡ а, Ғ абдулла Ноҡ аевҡ а, Еҙ тә й Аҙ анҡ оловҡ а, Тә нес Тә ү ә товҡ а, Ҡ армышЙомаҡ овҡ а, Ишҡ ыуат Ҡ армышовҡ а, бө тә һ е 17 кешегә, беҙ ҙ ә н йыраҡ та, ә уларғ а, припущенниктарғ а яҡ ында булғ ан пайҙ арыбыҙ ҙ ы бирҙ ек, тигә н яҙ ма бирә беҙ ». Һ ә р кешенә н унар һ ум аҡ са алалар. Кесе-табындарҙ ан 5 кеше ҡ ултамғ а, 12 тамғ а ҡ уялар.

Ике килешеү ҙ ә н кү ренеү енсә кесе-табындар ике олоҫ араһ ындағ ы ү ҙ ҙ ә ренең аҫ аба ерҙ ә рен кә лсер-табындарғ а бө тө нлә йгә һ аталар. Шулай итеп Кесе-Табын ерендә кә лсер-табындар тарафынан 1750—1751 йылдарҙ а Имә ндә ш ауылына нигеҙ һ алына. Ә йтергә кә рә к, тарих документтарынан кү ренеү енсә, XIX быуат буйына һ ә м XX быуат башында кесе-табындар менә н кә лсер-табындарҙ ың ошо һ атылғ ан ерҙ ә р ө сө н кү п тапҡ ыр судлашыуҙ ары билдә ле. Ә ммә суд, ерҙ ә рҙ ең мә ң гелеккә һ атылғ анына таянып, һ ә р ваҡ ыт имә ндә штә р файҙ аһ ына ҡ арар сығ ара.

1795 йылдағ ыV ревизия ауылда 30 йортта 360 кеше йә шә ү ен, 1859 йылдағ ы ревизия 70 йортта 257 ир-ат 285 ҡ атын-ҡ ыҙ йә шә ү ен кү рһ ә тә. XIX быуат аҙ ағ ында 121 йортта 335 ир-ат һ ә м 228 ҡ атын-ҡ ыҙ йә шә й. 1920 йыл ҡ атын-ҡ ыҙ ҙ арҙ ың артыуын (457 ҡ атын-ҡ ыҙ ) ир-аттарҙ ың кә меү ен (379 ир-ат) кү рһ ә тә. Улар 191 йортта йә шә гә ндә р. Имә ндә шкә Һ абай ауылынан да кү сеп ултыралар.

Кантон идаралығ ы осоронда Имә ндә ш

1798 йылда Башҡ ортостанда идаралыҡ тың кантон системаһ ы индерелә. Имә ндә ш ауылы Ө фө ө йә ҙ енең 7 кантонының 6 йортона ҡ арай. 1847 йылда кантордарҙ ың нумерацияһ ы ү ҙ гә ртелә һ ә м 7- се кантон 8-гә ә йлә нә. Кантон системаһ ы башҡ орт кү тә релештә рен туҡ татыу һ ә м Рә сә йҙ ең артабанғ ы Урта Аҙ ияғ а баҫ ып алыуына плацдарм ө сө н барлыҡ ҡ а килә.

1811 йылдың апрелендә Рә сә й армияһ ын ең ел иррегуляр частар менә н кө сә йтеү маҡ сатында башҡ орттарғ а ү ҙ иҫ ә бенә 500 кешенә н торғ ан полктар тө ҙ ө ргә ҡ ушыла. Был указды алғ андан һ уң крайҙ ың хә рби губернаторы Г. С. Волконский ҡ айһ ы бер кантон башлыҡ тарына был эште ҡ уша. 7-се кантон башлығ ы поручик Йомағ олов бер мең лек резерв команда тө ҙ ө й. Икенсе полк 7-се һ ә м 12-се кантондарҙ а тө ҙ ө лә.

Ғ айса Хоҙ айғ олов менә н Мө хә мә ткә рим Солтанморатов 1812 йылғ ы Ватан һ уғ ышында ҡ атнашалар. Улар 2-се полк составында һ уғ ышалар. Бә лки башҡ а ауылдаштар ҙ а ҡ атнашҡ андыр, ә ммә улар тураһ ында мә ғ лә ү мә ттә р юҡ.

Ғ айса Хоҙ айғ олов 1780 йылда тыуғ ан. Ағ аһ ының ғ айлә һ ендә йә шә гә н. Ағ аһ ы Туйсын 1819 йылда, ә уның улы Ҡ аракү гел 1830 йылда ү лгә ндә р. Ғ айса ике тапҡ ыр ө йлә нгә н.

1816 йылдағ ы ревизия мә ғ лү мә ттә ренә ҡ арағ анда, Иҫ ә нғ азы Ишемйә ров йорт йө ҙ башы, Ү збә к Ә бделваһ апов есаул булғ андар. 1834 йылда Урмансы Ишемйә ров), Иҫ ә нғ азы Ишемйә ров менә н Мә сә ғ ү т Мортазин йорт йө ҙ баштары, йорт зауряд йө ҙ башы Итҡ ол Кү ҫ ә пов, указлы аҙ ансы Һ унарсы Ишемйә ров, старшина Тү збә к Мә сә ғ ү тов, зауряд есаул Юламан Аҙ нағ олов, , старшина ярҙ амсыһ ы Йә ғ ә фә р Ҡ олғ онин булғ андар. 1850 йылда отставкалағ ы старшина Урмансы Ишемйә ров, указлы аҙ ансы Шә йхетдин Һ унарчин, зауряд сотник Итҡ ол Кү ҫ ә пов, зауряд есаулдар Юламан Азнағ оловин, Фә йзулла Сә йфуллин, Ү збә к Ә бделваһ апов булғ андар.

XIX б. – XX б. башында ғ айлә лә р тарихы.

1816 йылдағ ы ревизия мә ғ лү мә ттә ренә ҡ арағ анда бер фактҡ а иғ тибар итмә йенсә мө мкин тү гел: бө гө нгө ауылда булғ ан фамилияларҙ ың кү пселеге тап шул осорҙ а йә шә гә н кешелә рҙ ең исемдә ренә н ҡ алғ ан. 1816 йылда 113 ғ аилә нең 54-е бер ҡ атынлы, 10-ы кү п ҡ атынлы булғ ан. Дө йө м алғ анда кантон системаһ ы башҡ орттарҙ ың тормошона ауырлыҡ тар һ ә м ғ айлә тормошонда ҙ ур ү ҙ гә рештә р килтерә һ ә м ахыр сиктә 1965 йылда бө тө рө лә.

Кантон системаһ ы осоронда башҡ орт ғ айлә һ е уникаль кү ренеш була. 1850 йылғ а тиклем ғ айлә лә р системаһ ы ҡ атмарлана. Тә ү ге осорҙ а ғ айлә лә р берлә шеү е кү ҙ ә телһ ә, 1850-1859 йылдарҙ а улар киреһ енсә ваҡ лана башлай. Был кантон системаһ ының ә ҙ ерә к йомшарыуының һ ө ҙ ө мтә һ е була.

Йыл	Йорт	Ирҙ ә р	Ҡ атындар	Бө тә һ е	Бер йорттҡ а тура килгә н кешелә р
			?	?	?
					7, 3

					8, 5
	?				?
					5, 7
					4, 9
					4, 6

1834-1850 йылдар араһ ында ике ғ айлә тулыһ ынса ү леп бө тә. Улар Иҫ ә нғ азы Ишемйә ров һ ә м Ғ айнислам Намазов ғ айлә лә ре. 1816-1859 йылда ғ айлә лә р һ аны кә мей, бү ленмаган ғ айлә лә рҙ ең һ аны арта. Ә гә р 1816 йылда бә лә кә й ғ айлә лә р 31 (46%) булһ а, 1859 йылда 10 (17%) була. Ҡ айһ ы бер ғ айлә лә лр бер кешенә н торғ ан. Мә ҫ ә лә н, Кинйә булат Бикбулатов (1798-1837), Шә рә фетдин Байрмағ олов (1792), Ғ абдулла Ә бделхә кимов (1816), Ғ айса Хоҙ айғ олов, Мырҙ ағ ол Бирҙ еғ олов, Шаһ имә рҙ ә н Иҙ рисов (1835), Мө хә мә ткә рим Солтанморатов, Мө хә мә тйә р Мырҙ ашев яң ғ ыҙ йә шә гә ндә р. Улар ауылдың иң ярлы ө лө шө н тә шкил иткә ндә рҙ ер, кү рә һ ең.

Бү ленмә гә н ғ айлә лә р һ аны йылдан йыл артҡ ан. 1834 улар 26, 1850 йылда – 36, 1859 йылда – 35 тә шкил иткә н. Мә ҫ ә лә н, Урмансы Ишемйә ров ғ айлә һ е 1834 йылғ а 25 кеше тә шкил иткә н. Урмансы Ишемйә ров (1771-1836), уның ҡ атыны Мә ғ ү рбикә, улдары Сайетбаттал, Ү лмә ҫ ҡ ол, Юламан, 6 ейә не, 5 килене, ҡ ыҙ ы Сә хибямал, 2 ейә нсә ре. Шулай уҡ улар ү ҙ ҙ ә ренең йортона ҡ атыны, ике улы, ике ҡ ыҙ ы менә н Юлбарыҫ Сә йетборхановты керетә лә р.

1816 йылда Ә бделмә жит Мурзиндың 6 улы булғ ан: Ә либай, Акү бай, Ә бделхалиҡ, Ә бделхә сә н, Ә бделхә бир. Ә 1834 был ғ айлә 17 кешегә, 1850 йылда 27, 1859 йылда 34 кешегә еткә н.

Ҡ айһ ы саҡ та иртә никахтар ҙ а осрай. Рә сә й закондары буйынса, 1830 йылғ а тиклем кейә ү никахҡ а тиклем 15 йә штә н, кә лә ш 13 йә штә н йә ш булмаҫ ҡ а тейеш. 1830 йылдың 13 июнь законы буйынса яң йә ш билдә лә нә: кейә ү гә – 18, ә киленгә – 16. 1834 йылда 15 йә шлек Мө хә мә тша Ҡ аҙ аҡ ҡ оловтың ҡ атыны тиң дә ше булһ а, 14 йә шлек Ә бделғ ә зиз Кинйә баевтың 31 йә шлек ҡ атыны Ҡ ә нифә булып, ҡ ыҙ ы Улбикә гә 9, улдары Тә ң ребирҙ егә 4, Ә бделҡ адирғ а 2 йә ш булғ ан. Бында никахтың архаик формаһ ы булғ ан левират никах (латинса Левир-ҡ айнеш) кү ҙ ә телә.

Бер ү к ваҡ ытта полигам семьялар ҙ а була. 1834 йылда Юлдашбай Кү ҫ ә ков, Кинйә бай Кү ҫ ә ков, Ишкенә Һ апаҡ ов, Ғ осман Ишбирҙ ин, Ишембә т Собханғ олов, Туйсын Хоҙ айғ олов, Йомағ ужа Муллашев, 1850 йылда – Урмансы Ишемйә ров, Ә хмә т Тү збә ков, Һ ибә тулла Ә бделмә нов, Шә миғ улла Шә мсетдинов, Ишмө хә мә т Юлдашев, Мө хә мә тхә сә н Ғ ә йнуллин, Тө хвә тулла Уразов, 1917 йылда Абдрахман Исламетдинов (1873), Йә нмырҙ а Мә хмү тов (1872), Баймырҙ а Мә хмү тов (1868), Ә хмә тша Ә хмә тов (1873), Мортаза Ә йү пов (1873), Кинйә быҙ Ә йү пов (1890), Кинйә ғ ол Урманшин (1862. ) икешә р ҡ атын менә н йә шә гә ндә р.

Шул уҡ ваҡ ытта 1917 йылда буйҙ аҡ тар һ ә м ата-ә сә һ еҙ балалар ҙ а кү п булғ ан. 20 йә штә н 40 йә шкә тиклем ө йлә нмә гә н ирҙ ә рҙ ең һ аны утыҙ ҙ ан артҡ ан. Мә ҫ ә лә н, ҡ ырҡ йә шлек Сафуанов Басир һ игеҙ йә шлек һ ең леһ е менә н, ун ике йә шлек Игзаков Ғ иззә т ете йә шлек һ ең леһ е менә н, ун биш йә шлек Йә ғ ә фә ров Ильяс ун ике йә шлек һ ең леһ е менә н йә шә гә н.

1914-1918 йылдарҙ ағ ы Беренсе донъя һ уғ ышында Мә житов Абдулла, Урманшин Зө лфә р Урман улы ҡ атнашалар.

1900 йылда Имә ндә ш ауылында мә ҙ рә сә эргә һ ендә тә ү ге мә ктә п ойошторола. Ө с йыллыҡ мә ктә птә ике бү лек, йә ғ ни класс, эшлә й, малайҙ ар һ ә м ҡ ыҙ ҙ ар бергә уҡ ығ андар. Мә ктә п Имә ндә ш ауылы йә мғ иә тенә буйһ онғ ан һ ә м ошо йә мғ иә т иҫ ә бенә тотолғ ан. Указлы муллалар Дауыт Мә житов, Яхъя Тү збә ков, Яхъя Мә житовтар дини белемдә н тыш донъяуи белемдә р ҙ ә бирә.

Граждандар һ уғ ышы осоронда Имә ндә ш

Башҡ ортостанда граждандар һ уғ ышы Ырымбур губернаһ ы буйынса Ваҡ ытлы хө кү мә т комиссары Н. В. Архангельскийҙ ың һ ә м казак ғ ә скә рҙ ә ре полкы Ырымбур хө кү мә те рә йесе А. И. Дутовтың 1917 йылдың 26 һ ә м 27 октябрендә ге белдереү енә н һ уң башлана. Белдереү ҙ ә Санкт-Петербургтағ ы Ваҡ ытлы хө кү мә ттең юҡ ҡ а сығ арылыуына бә йле ВЦИК һ ә м СНК власына буйһ онмау тураһ ында иғ лан ителә.

Богоявленск волосында 1917 йылдың кө ҙ ө ндә совет власы урынлаша. Ә 1918 йылдың башында Богоявленск ҡ ыҙ ыл отряды ойошторола. Был отряд яҡ ын тирә ауылдарғ а ү ҙ енең власын тарата һ ә м совет хө кү мә тенең экспроприация тураһ ында закондарын ғ ә мә лгә ашыра башлай. Ә лбиттә, ү ҙ енең мө лкә тен тартып алыуғ а халыҡ ҡ аршы сығ а. Лә кин бындай сығ ыштар ауыл халҡ ы ө сө н фә жиғ ә ле тамамлана.

1918 йылдың йә йендә Имә ндә ш ирҙ ә ре, балталар, ҙ ә нә ктә р менә н ҡ оралланып Краснояр ауылында (хә ҙ ер урыны ғ ына ҡ алғ ан) урынлашҡ ан ҡ ыҙ ыл отрядҡ а һ ө жү м итә лә р ҙ ә м Сә йетбабағ а тиклем баҫ тыралар. Ул ваҡ ытта ауылда ун алты йә штә н ө лкә н 34 ир-егет була. Ҡ алғ андары граждандар һ уғ ышында ҡ атнашалар. Икенсе кө ндө иртә н Имә ндә ште Богоявленскиҙ ан килгә н ҡ ыҙ ыл атлылар уратып ала ҙ ә м ауыл халҡ ын йыя. (Ауыл ирҙ ә ре “Барайыҡ ә ле сходтарына, нимә һ ө йлә рҙ ә р икә н, тип кө лә -кө лә йыйылалар). Ҡ ыҙ ылдар имә ндә штә рҙ ә н башлап йө рө ү сенең исемен һ орайҙ ар. Ауыл халҡ ы исеменә н абруйлы ғ ына булғ ан Мирсаяф һ ө йлә шә. Ҡ ыҙ ыл командирҙ ың, “Кем ҡ отортто? ” тигә н һ орауына ул, “Бер кем дә ҡ отортманы, упсы (сообща) барҙ ыҡ ” – тип яуап бирә. Шул ваҡ ытта ҡ ыҙ ылдар племеттан ут асалар. Егермелә п кеше ү лә. Кү птә ре яралана. Һ уң ынан ҡ ыҙ ылдар яралыларҙ ы штык менә н сә нсеп сығ алар. Ваһ апов Ә хмә ҙ уллағ а 17 тапҡ ыр штык менә н сә нсә лә р. Йә ғ ә фә ров Абдрахман соҡ орҙ а йә шенеп ҡ арай, лә кин уны табып ү лтерә лә р, Шулай уҡ Игзаков Хамбат, Ғ ә йнуллин Абдрахман ү лтерелә. Ҡ ыҙ ғ анысҡ а ҡ аршы, был ҡ анлы ваҡ иғ аның бө тә ҡ орбандарының да исемдә рен белеп бө тә алмаҫ быҙ инде.

Кө ньяҡ уралдағ ы ваҡ иғ алар Богоявленск партизандарының В. К. Блюхерҙ ың 10 мең лек армияһ ына ҡ ушылыуҙ ы талап иттелә р. Алдан билдә лә нгә н план буйынса 1918 йылдың 13 авгусында Блюхер армияһ ы Богоявленскиғ а һ ә м Табынғ а килеп урынлаша. Богоявленск партизандары М. В. Калмыков етә кселегендә армияғ а айырым полк булып ҡ ушыла. Калмыков отряды 1500 кешенә н артыҡ була. Уның составына һ ә р ауылдан тиерлек ирҙ ә р яҙ ыла.

В 1931 йылда Ө фө лә БашЦИК инициативаһ ы менә н Ҡ ыҙ ыл партизандар ойошмаһ ы тө ҙ ө лә. Был ойошма ҡ ыҙ ылдар яғ ында ҙ уғ ышҡ ан яугирҙ ә ргә һ ә м уларҙ ың ғ айлә лә ренә материаль һ ә м мораль ярҙ ам итеү менә н шө ғ ө ллә нә. Республиканың барлыҡ ауыл-ҡ алаларынан ҡ ыҙ ылдар яғ ында һ уғ ышҡ ан кешелә рҙ ең исемлеге тө ҙ ө лә. Ҡ ыҙ ыл партизандар һ аны буйынса Красноусол районы тә ү ге урындарҙ а тора. 1932 йылдың 5 июнендә тө ҙ ө лгә н бө тә һ е 625 партизан теркә лгә н. Имә ндә ш ауыл советынан 125 кеше. Был район буйынса икенсе кү рһ ә ткес.

Имә ндә ш ауылынан ҡ ыҙ ыл партизандар исемлеге:

1. Ә йү пов Ғ ә бит 1868 йылғ ы;

2. Вә зиров Насир;

3. Хә йретдинов Ә хлә тдин 1885 йылғ ы;

4. Ҡ олмө хә мә тов Гә рә й 1896 йылғ ы;

5. Фә йзуллин Абдулла;

6. Хутнә хмә тов Фә тҡ улла 1891 йылғ ы;

7. Урманшин Яхъя;

8. Һ ибә туллин Рә сү л 1894 йылғ ы;

9. Йә ғ ә фә ров Фә йзрахман 1887 йылғ ы;

10. Вә хитов Шә фҡ ә т 1895 йылғ ы;

11. Зә йнуллин Мө хә мә тша 1892 йылғ ы;

12. Мә хмү тов Мө хә мә т 1896 йылғ ы;

13. Ишемйә ров Хө сә йен 1883 йылғ ы;

14. Хә миҙ уллин Рә хмә т 1894 йылғ ы;

15. Ваһ апов Гиззә т 1897 йылғ ы;

16. Игзаков Ҡ мҡ тбай 1894 йылғ ы;

17. Ғ ә йнуллин Динислам 1899 йылғ ы;

18. Собханғ олов Сә йфулла 1894 йылғ ы;

19. Мә житов Басир 1896 йылғ ы;

20. Йә ғ ә фә ров Тү рйә н 1884 йылғ ы;

21. Ишембә тов Фә тҡ улла 1893 йылғ ы;

22. Ҡ олә хмә тов Байрам;

23. Ғ ә йнетдинов Фә хретдин;

24. Баймурзин Мә хмү т 1896 йылғ ы;

25. Дә ү лә тов Ғ илман 1884 йылғ ы;

26. Фә йзуллин Сә хә ү ә т 1897 йылғ ы;

27. Саитбаталов Ғ ә бит 1896 йылғ ы;

28. Ноғ оманов Шә рифулла 1896 йылғ ы;

29. Ишемйә ров Ғ ә бит 1882 йылғ ы;

30. Игзаков Мө хә мә т 1896 йылғ ы;

31. Ашакгилдин Йә рмө хә мә т 1884 йылғ ы;

32. Мө хә мә тйә нов Мө хтә р 1896 йылғ ы;

33. Ә йү пов Һ ибә тулла 1894 йылғ ы;

34. Һ ибә туллин Мә сғ ү т;

35. Ваһ апов Һ ә ҙ иә т 1894 йылғ ы;

36. Монасипов Бә хтиә р 1899 йылғ ы;

37. Ваһ апов Зиннә т 1896 йылғ ы;

38. Мә житов Ә бделхаҡ 1896 йылғ ы;

39. Ә ғ лиуллин Мә ҡ сү т 1892 йылғ ы;

40. Кинйә булатов Ә хмә т 1896 йылғ ы;

41. Алметшин Зә йнулла 1888 йылғ ы;

42. Ваһ апов Шә йхетдин;

43. Вә лиев Хә миҙ улла;

44. Мө хә мә тов Баймырҙ а;

45. Кү сә рбаев Ғ ә бит 1880 йылғ ы;

46. Ғ ә минуров Шә рә фетдин 1892 йылғ ы;

47. Рә хмә туллин А.;

48. Игзаков Мырҙ агилде 1889 йылғ ы.

Райондан барлығ ы 211, ә Имә ндә ш ауыл советынан 29 кеше йә граждандар һ уғ ышы яланадарында һ ә лә к булғ ан, йә алғ ан яраларынан ҡ айтҡ ас вафат булғ андар.

1917 – 1920 йылдар

Беренсе донья һ уғ ышы, революция һ ә м граждандар һ уғ ышы осоронда ауыл халҡ ы тағ ы ла ярлылана В годы революции и гражданской войны народ еще более обеднел. Всероссийская сельскохозяйственная и поземельная перепись 1917 йылда Ваҡ ытлы хө кү мә т ҡ арары менә н Бө тә Рә сә й ауыл хужалығ ы иҫ ә бен алыу уҙ ғ арыла. Иҫ ә п алыу һ ө ҙ ө мтә лә ре буйынса ауылда 181 йорт булып, 522 ир-ат, 520 ҡ атын-ҡ ыҙ: барлығ ы 1042 кеше йә шә гә н. Игенселек тө п тармаҡ тип ә йтеү е мө мкин тү гел, сө нки эре ер билә ү селә р булмағ ан. Ярым кү смә тормош эҙ емтә лә ре лә ә ле ауылда онотолмағ ан. Иң ә ҙ е 0, 5 дисә тинә һ ө рө нтө ер билә гә ндә р. Ә иң кү бе 2 дисә тинә булып, был тиклем һ ө рө нтө ер биш кешелә генә булғ ан: Мә хмү тов Ишмырҙ а (1864), Ғ ә бделваһ апов Нә би (1852), Урманшин Фә ттә хетдин (1839), Мә житов Мазитова Абуҡ асим (1861) һ ә м Йә ғ ә фә ров Ибраһ им (1863). Игенселек менә н телә р-телә мә ҫ кенә шө ғ ө ллә нгә ндә р, технологияһ ын да ныҡ лап белмә гә ндә р. Исламетдинов Абдрахман, Ғ ә йнуллин Абдулла, Тү збә ков Таһ ир, Рә жә пов Сә лимйә н, Ҡ адиров Иҙ рис, Мә житов Хатип, Ә бделваһ апов Исхак, Мә хмү тов Баймырҙ а, Тү збә ков Яхъя, Рә жә пов Вә лиә хмә т, Тү збә ков Ноғ оман, Һ ибә туллин Ҡ отлә хмә т, Һ ибә туллин Дә ү лә тша 1, 5 дисә тинә һ ө рө нтө ер билә гә ндә р. Кү птә р ерҙ е эшкә ртергә телә мә йенсә, арендағ а биргә ндә р. 163 кеше 0, 5 дисә тинә нә н1 дисә тинә гә тиклем ер билә гә н.

1920 йылда Совет хө кү мә те ауыл хужалығ ы иҫ ә бен алыуҙ ы ойоштора. Ауылда 194 йортта 478 ир-ат һ ә м 481 ҡ атын-ҡ ыҙ йә шә гә н. Ә гә р элегерә к 30 баш ат тотҡ ан кеше ярлы булып иҫ ә плә нһ ә, 1917 йылда инде иң байы булғ ан. Мә ҫ ә лә н, 1852 йылғ ы Хә биров Мирсаяф Мө хә мә ҙ рә хим улы 30 ат, 34 һ ыйыр һ ә м 10 һ арыҡ аҫ ырағ ан. Всего земли: сенокосы – 0, 5 дисә тинә сабынлыҡ, 0, 5 дисә тинә һ ө рө нтө ер, 0, 2 дисә тинә баҡ са билә гә н. Урта хә ллелә р 10 - 15 ат тотҡ андар: Ғ ә йнуллин Абдулла, Ғ ә йнуллин Абдрахман, Тү збә ков Ә хмә ҙ и, Ильясов Ғ ә бдиә н, Юламанов Шә йфулла, Урманшин Фә ттә хетдин, Йә ғ ә фә ров Ибраһ им. Ә 1920 йылда, миҫ ал ө сө н, Ғ ә йнуллин Абдулланың 1 аты, 2 һ ыйыры, 1 һ арығ ы, 5 умартаһ ы, Тү збә ков Ә хмә ҙ иҙ ең 1 аты, 4 һ ыйыры, 1 һ арығ ы, 10 умартаһ ы, Урманшин Фә ттә хетдиндың 2 аты, 2 һ ыйыры ҡ алғ ан. Һ уғ ыштар осоронда кү птә р малдарын юғ алталар. 1917 йылда 181 йортоң 39-ынды, 1920 йылда 194 йортоң 34-ендә эре мал булмағ ан.

1920 йылда ауылда иген сә смә гә н хужалыҡ тарҙ ың һ аны 30-ғ а еткә н. Иген сә сеү ҙ ең файҙ аһ ы булмағ ан, Сө нки йыйғ ан уң ышты продразверстка ти тартып алғ андар. Иген сә смә гә н хужалыҡ тар: Игзаков Сә лмә н (1902), Вә лиев Ишмырҙ а (1883), Ғ ә йнуллин Ә хмә ҙ и (1900), Ә йү пов Мортаза (1872), Шафиҡ ов Зә кә риә (1904), Тү збә ков Ғ абдрахман (1895), Вә хитов Усман (1902), Вә хитов Шә һ ивә ли (1892), Ишкин Сә лимйә н (1902), Ишбирҙ ин Хә бибулла (1904), Фә тҡ уллин Латип (1845), Йосопов Сә йфетдин (1871), Сибә ғ ә туллин Ә хмә ҙ улла (1903), Мә житов Ситдыҡ (1896), Ишбулдин Зә йкитдин (1863), Йә ғ ә фә ров Ишбулды (1903), Ишемйә рова Хужямал (1880), Йә ғ ә фә ров Кинйә быҙ (1845), Ғ ә йнуллин Ҡ отлә хмә т (1894), Вә хитов Рамаҙ ан (1903), Сибә ғ ә туллин Ә хмә ҙ улла (1903), Йә рмиев Зә кир (1890), Вә лиев Ғ ә ббә с (1905), Аҙ налин Мырҙ агилде (1898), Исламетдинов Суфиан (1890), Ә йү пов Рә хмә тулла (1897), Ваһ апова Ә хмә т (1903), Исламетдинов Хабибрахман.

65 хужалыҡ ҡ ортсолоҡ менә н шө ғ ө ллә нгә н. Иң кү бе, 35 умарта, Мырҙ агилдин Хә сә ндә булғ ан, Тү збә ков Яхъя25 умарта тотҡ ан, ә башҡ аларҙ а 1 – 15 умарта булғ ан. Шулай итеп 1917 һ ә м 1920 йылдарҙ ағ ы ауыл хужалығ ы иҫ ә бен алыу мә ғ лү мә ттә ренә н кү ренеү енсә, ауыл хаалҡ ы кү пселеге малсылыҡ һ ә м умартасылыҡ менә н шө ғ ө ллә нгә н.

1921 бик кү п кеше ү лә. Ә гә р 1920 йылда 194 йорт булһ а, 1926 йылда инде 169 ғ ына йорт ҡ ала. Тимә к 13% йорттар кә мей.

1920-1930-сы йылдар.

1927 йылда ВКП(б)-ның XV съезында илде тотош коллективлашыуғ а йү нә леш алына. 1928-1929 йылдарҙ а берҙ ә м хужалыҡ тар тө ҙ ө ү буйынса эш башлана. Тә ү ге осорҙ а артелдә р тө ҙ ө ү тө п урынды алып тора. Имә ндә штә лә был йылдарҙ а 5-6-шар хужалыҡ ты берлә штергә н бер нисә артель ойошторола.

1930 йылдан инде колхоздар тө ҙ ө лә башлай. Бө тә ил буйынса колхоздар тө ҙ ө ү ҙ ең аныҡ пландары билдә лә нә, ҡ алаларҙ ан ауылдарғ а колхоз ойошторорғ а ярҙ ам итер ө сө н активистар (егермебишмең селә р) ебә релә.

Имә ндә ш ауылында 1930 йылда тә ү ге кү мә к хужалыҡ ойошторола, һ ә м ул “Шишмә промколхозы” тип атала. Колхоз ойоштороу ө сө н ауылғ а Ғ айсин Ә ҙ еһ ә м исемле иптә ш килә. Тә ү гелә рҙ ә н булып Һ ибә туллин Ғ ә бит, Һ ибә туллин Рә сү л, Ваһ апов Ғ ә бит, Ваһ апов Ғ абдә лла, Йә ғ ә фә ров Ильяс, Йә ғ ә фә ров Бә хтейә р, Йә ғ ә фә ров Зә кир, Тү збә ков Шә мсетдин колхозғ а яҙ ылалар. Колхоздың беренсе председателе итеп Йә ғ ә фә ров Ильяс ҡ уйыла. Ул председатель булып Бө йө к Ватан һ уғ ышы башланғ анғ а тиклем эшлә й. Шулай уҡ колхозсылар составын Мә һ ә ҙ иев Хызыр, Мә хмү тов Ноғ оман, Вә хитов Хө сә йен, Йә ғ ә фә ров Ә хтә рей, Рә жә пов Бә хтегә рә й һ ә м башҡ алар тулыландыра.

Колхоз тө ҙ ө ү барышында Имә ндә ш ауылынан Мә житов Ғ ә бделхаҡ, Рә жә пов Сабит һ ә м тағ ы бер нисә кеше, ауылдан айырылып сығ ып, ике саҡ рым ситтә яң ы ауыл, Туғ ай ауылына нигеҙ һ алалар. Ә леге ваҡ ытта был айырылыуҙ ың бер нисә сә бә бен килтерергә мө мкин:

1. Ауылдың алдынғ ы ҡ арашлы кешелә ре ү ҙ алдына айырым колхоз ойошторалар.

2. Имә ндә ш халҡ ы колхоз тө ҙ ө ргә телә мә гә нлектә н был кешелә р айырылып сығ ып колхоз тө ҙ ө гә ндә р.

3. Колхоздашыу осоронда ерҙ е яң ынан бү леү башлана һ ә м ошо ер бү лешеү ваҡ ытында Имә ндә ш ерҙ ә рен кү рше ауылғ а бирмә ҫ ө сө н ауылдың бер нисә кешеһ е ауыл еренең сигенә барып ултыра.

Был ҡ араштарҙ ың ҡ айһ ыныһ ы дө рө ҫ тө р, ә ммә һ орауғ а аныҡ ҡ ына яуап юҡ.

Тә ү ге осорҙ а ауыл халҡ ы дә ррә ү генә колхозғ а керһ ә лә р ҙ ә, бер ни тиклем ваҡ ыт ү ткә с был ә ү ҙ емлек кә мей. Ул ғ ына ла тү гел, ҡ айһ ы берә ү ҙ ә р колхоздан сығ ырғ а телә к белдерә лә р. Был кү ренеште шул осорҙ ағ ы илдә барғ ан ваҡ иғ алар менә н дә, 1933 йылғ ы аслыҡ менә н дә аң латырғ а мө мкин. Шуны ла ә йтергә кә рә к, шул осорҙ а Еҙ емҡ аран ауылынан ҡ айтып килгә н сағ ында, кү ршелә ге Тайыш ауылының “Салауат” колхозы председателе Монасипов Бә хтегә рә й колхозғ а ҡ аршы кешелә р тарафынан атып ү лтерелә. Был ваҡ иғ а ла кешелә рҙ ең кү ң еленә шом һ алмай ҡ алмағ андыр.

Бө тә илдә колхоз ойоштороуғ а аяҡ салыусыларғ а ҡ аршы башланғ ан ҡ аты сә йә сә т Имә ндә ш ауылына ла ҡ ағ ыла. 1930-1932 йылдарҙ а бер нисә кеше кулак мө һ ө рө тағ ылып ситкә һ ө рө лә. Улар: Вә хитов Хә сә н Мырҙ агилде улы, Мә һ ә ҙ иев Исмә ғ ил Мә һ ә ҙ и улы, Мә хмү тов Баймырҙ а Ғ айса улы, Тү збә ков Абдрахман Ноғ ман улы, Урманшин Ғ ә ли Фә ттә хетдин улы. 1937 йылда Ильясов Дауыт Ғ ирфан улы менә н Мә житов Камал Яхъя улы, репрессияғ а элә геп, ү лем язаһ ына дусар ителә лә р.

1935 йылда промколхоздың уставы ҡ абул ителә. Был документтан кү ренеү енсә, артелдең ағ залары намыҫ лы хеҙ мә т итергә, йә мә ғ ә т милкен һ аҡ ларғ а тейеш булалар. Ер дә ү лә ттеке булып иҫ ә плә нә һ ә м һ атыуғ а ла, арендағ а ла бирелмә й. Һ ә р бер шә хси хужалыҡ ҡ а 25сутый ер бирелгә н, 2-3 һ ыйыр, сусҡ а аҫ рарғ а рө хсә т ителгә н.

30-йылдарҙ ағ ы район гә зитендә ге (“Ең ербеҙ ”) материалдар менә н танышҡ анда промколхоздың тормошо бер аҙ кү ҙ алдына баҫ а. Гә зит биттә рендә хужалыҡ тың ҡ айһ ы бер алдынғ ы эшселә ренең уң ыштары кү рһ ә телгә н. Мә ҫ ә лә н, ураҡ урыуҙ а Ә йү пова Бә ҙ еғ олямал, Мә һ ә ҙ иева Фатима, машина менә н урыуҙ а Шә мсетдинов Мансур, Мә хмү тов Аллаяр алдынғ ылыҡ ты бирмә гә ндә р. Шулай уҡ кө лтә бә йлә ү ҙ ә Хажиева Хә лимә, Ғ ө бә йҙ уллина Зә йнә п йө клә мә лә рен 250%-ҡ а арттырып ү тә гә ндә р. Ваһ апов Хә мит, Ә хмә тов Рахманғ ол, Ниғ мә туллина Фә тхиә, Ә йү пов Рә химйә н, 80 йә шлек Тү збә ков Кү сә рбай ү ҙ ҙ ә ренә ҡ ушылғ ан эштә рҙ е намыҫ менә н башҡ аралар. (Был мә ғ лү мә ттә р “Ең ербеҙ ” гә зитенең 1938 йылдың 23 август һ анынан алынды)

1919-1920 уҡ ыу йылы 9 декабрҙ ә башлана. Мә ктә птә ике класта 37 бала белем ала. Уҡ ытыусылар булып Мә житов Камал Яхыя улы һ ә м Тү збә ков Ғ ә фиә тулла Яхыя улы эшлә й. Мә ктә п бә лә кә й булыу сә бә пле, кү п балаларғ а белем алыу мө мкинлеге булмай. Граждандар һ уғ ышынан ҡ айтҡ ан Мә житов Абдулхаҡ ты балаларғ а белем биреү эшенә йә леп итә лә р, ул башланғ ыс мә ктә п мө дире вазифаһ ын башҡ ара, шул уҡ ваҡ ытта ү ҙ е лә курстарҙ а педагогик белем алыу менә н дә шө ғ ө ллә нә. Мә житов А. бик инициативалы ойоштороусы була. Уның етә кселегендә беренсе яң ы мә ктә п тө ҙ ө лә. Мә ктә п ике бү лмә ле ағ ас ө йҙ ә урынлашҡ ан, мебель ун ике-бишә р урынлы парталарҙ ан тора, класс таҡ талары булмағ ан. Ә лифба, хисап, туғ ан тел, география һ ә м башҡ а фә ндә р уҡ ытыла. Бер ү к ваҡ ытта наҙ анлыҡ ҡ ҡ а ҡ аршы кө рә ш башлана. Мә ктә птә кистә рен ололар латин телендә уҡ ығ андар.

Бө йө к Ватан һ уғ ышы йылдарында Имә ндә ш.

Бө йө к Ватан һ уғ ышы башланғ а барлыҡ ир-ат тыуғ ан илен һ аҡ лап ҡ улына ҡ орал ала. Имә ндә ш ир-егеттә ре лә Ватанды һ аҡ лауғ а дә ррә ү кү тә релә. Имә ндә штә н һ уғ ышҡ а барлығ ы 161 һ уғ ышҡ а алына. Шуларҙ ың 76-е яу яландарында Тыуғ ан ил ө сө н ғ ү мерҙ ә рен бирә лә р. Һ уғ ышта ҡ атнашҡ ан ауылдаштарыбыҙ араһ ында Ө мө тбаев Ә хтә ри, Ғ айсин Талха, Ғ ә йнуллин Мө хә мә тйә н Совет Армияһ ы офицерҙ ары булалар. Һ уғ ышҡ а киткә нгә тиклем Имә ндә ш мә ктә бе директоры булып эшлә гә н Исламов Шә кир кесе политработник була.

Рә жә пов Ғ ә ни, Рә жә пов Сабит, Һ ибә туллин Ғ ә бит, Шә рипов Мә хмү т 112-се Башҡ орт кавалерия дивизияһ ында һ уғ ышсан юл ү теп Тыуғ ан илгә ең еү се булып ә йлә неп ҡ айталар.

Ө лкә н сержант Рә жә пов Ә хмә т Ленинград оборонаһ ын башынан аҙ ағ ынаса ү тә. Ул ябай артиллеристан батарея командиры дә рә жә һ енә кү тә релә. Батырлыҡ тары ө сө н “Ҡ ыҙ ыл Йондоҙ ” ордены, ике тапҡ ыр “Батырлыҡ ө сө н” миҙ алы, “Хә рби хеҙ мә ттә ре ө сө н” миҙ алы менә н наградлана.

Ә хмә тов Юныс 1942-се йылдан Сталинградтан алып һ уғ ыштың аҙ ағ ынанса фронтта була. Пулемет расчеты командиры булып хеҙ мә т итә. Курск янында бер һ уғ ышта ул яң ғ ыҙ ы илленә н артыҡ дошман һ алдатын ҡ ыра. Был батырлығ ы ө сө н миҙ ал менә н наградлана. Һ уң ынан разведчик булып дошман тылына бара.

Ибраһ имов Бә хтегә рә й атаһ ы Бә хтейә р менә н бер кө ндә, 1943йылдың 23 февралендә һ уғ ышҡ а алына. Бә хтейә р ошо йылдың октябрь айында Орел ҡ алаһ ы ө сө н барғ ан алыштарҙ а һ ә лә к була. Бә хтегә рә й һ ауа-десант ғ ә скә рҙ ә ре сафында һ уғ ыша. Ул Белорусияғ а, дошман ғ ә скә рҙ ә ре тылына парашют менә н ырғ ый, һ ә м шунда разведка часында взвод командиры дә рә жә һ ендә фашистарғ а ҡ аршы кө рә шә. Кү рһ ә ткә н батырлыҡ тары ө сө н “Ҡ ыҙ ыл Йондоҙ ” ордены, миҙ алдар менә н наградлана. 1944 йылда ҡ аты яралана һ ә м контузия ала.

Шулай уҡ һ уғ ыш яланында кү рһ ә ткә н батырлыҡ тары ө сө н Мә һ ә ҙ иев Мансур “Ҡ ыҙ ыл Йондоҙ ”, Ваһ апов Ә хмә тмырҙ а “Ҡ ыҙ ыл Йондоҙ ”, Ә хмә тов Мө хә мә тйә н “Дан” ордендары менә н наградланалар.

Ғ афури районы Имә ндә ш ауылынан Бө йө к Ватан һ уғ ышында

12 3 Следующая ⇒