Ежелгі Қытай

Негізгі ұ ғ ымдар (глоссарий):

Шан (немесе Инь) – Қ ытайдыб. д. д. ХҮ ІІІ-ХІІ ғ ғ. билеген династия.

Чжоу – Қ ытайдыб. д. д. ХІІІ-ХІІ ғ ғ. билеген династия.

Вэнь –ван – Чжоу династиясынжартылайтарихиқ алаушылардың бірі.

Бес тү с – сары, қ ызыл, кө к, ақ, қ ара; бес дыбыс – қ ытаймузыкасындағ ыгамманың бес тү рлері; дә мнің бес сезімі – тә тті, қ ышқ ыл, ащы, ө ткір, тұ зды. Лао-цзымұ ндаорынсызсә нденуденсақ тандырады, қ арапайымдылық қ ашақ ырады.

Аспан Лао-цзы да заттардың табиғ илығ ынбілдіретінДаоментең.

Адамсү йгіштік (жэньтерминінің шарттыбаламасы) — Кун Фу-цзыілімінің маң ызды этико-философиялық категориясы. Кун Фу-цзыда жэнь алдыменә келер мен балаларының, ағ айындарының, патша мен мемлекетшенеуніктерінің арасындағ ы қ атынасты, соданкейінғ анажалпыадамдарарасындағ ыбайланыстыбілдіреді.

«Ши цзин» («Ө лең деркітабы») – б. д. д. ХІ-Ү ІІ ғ ғ. 300-ден артық халық тық ө лең держиынтығ ынан, тө ртбө лімнентұ ратыншығ армашылдық ескерткіш. Ө лең дердесолкездегіқ оғ амдық қ атынастарғ ажә неолардың ә міршілеріненаразылық білдіріледі, салтанаттыжағ дайлар мен нақ тытарихиоқ иғ аларсипатталынады.

«Тарихкітабы» («Шу цзин») – Қ ытайдың кө немифологиялық дең гейіненЧуньцюкезең ін (б. д. д. ХІҮ -Ү ІІғ ғ ) қ амтитын, ХХХҮ ІІІ тараудантұ ратынежелгіқ ытаймә дениетінің ескерткіші.

Инь династиясы ежелгіҚ ытайдыб. д. д. ХҮ ІІ-ХІ ғ ғ. басқ арғ ан.

Цзэн-цзы – ЦзэнШэннің жалғ анаты (оның екіншіаты –Цзыюй, б. д. д. Ү ғ. ө мірсү рген). Цзэн –цзы Кун фу цзының сү йіктішә кірттерінің біріболғ ан. Оны «Ұ лыілім» («Да сюэ») кітабынжазғ андардың бірінежатқ ызады.

Алтын орта немесе алтын ө лшем (чжун юн) – жітікадамгершіліктің бейнесі. Кун фу цзышә кірттерікейіннен алтын орта туралы «Чжун юн» кітабынжазады.

«Алтын кітап» - кунфуцийшілердің «бес кітабы» («И цзин», «Ши цзин», «Шу цзин», «Чуньцю», «Ли цзи») жә немузыкағ аарналғ ан «Юецзин»(б. д. д. ІІІғ ).

Инь жә неян - тұ тассубстанцияның (ци), дү ниенің жә неө мірдің қ арама-қ арсы бастаулары мен себептері. Инь – жердің рухы, ә йелдікбастама, ай сияқ тыкү ң гіртсә улетарататынкү ш; Ян – аспанғ атарағ ан, оны жетілдіретінрух, еркектікбастама, жағ ымды, жарқ ынсә уле.

Дао жә не дэ – аспанғ а, адамтабиғ атынажә нерақ ымдылық қ ажол, қ айырымдылық пен рақ ымдылық жасау(дэ).

«Дао дэ цзин» - екібө лімнентұ ратынлаоистікқ ағ иданың негізгікітабы. КітапЛао-цзы мен оның шә кірттерінің ауызшатаралғ анқ ағ идаларының жиынтығ ы. Бұ лілімнің бастыкатегориясы –дао (жол) ұ ғ ымы. Дао болмыстың бас себебі, соң ғ ымақ саты, ақ ыры, бар нә рсенің айналымы. Даонытанығ антабиғ аттың заң ынұ ғ ады, дү ниенің жарастығ ынбұ збайды.

«Лунь юй» Кунфуцзының жақ ыншә кірттеріжасағ аншығ арма. «Лунь юйдің » қ алыптасқ анмә тіндері- отбасы, қ ауымдасу, сауаттылық, адамның адамгершілігінжетілдіруұ станымдарыдә стү рліқ ытаймә дениетінің қ айнаркө зінқ ұ рады. Бірақ шығ армаидеясынқ олдаушыларекірет – ЦиньШихуан император кезінде (б. д. д. ІІІ ғ, ) жә не 1972-1976 жж. ашық қ удалауғ аұ шырады. Шығ армадағ ы «бекзаткісі» мен «кемең герданышпанның » бейнесінжасаудағ ыадамсү йгіштікидеясыбіртіндепмемлекеттікидеологияның негізінеайналды.

«Мо-цзы»- моистермектебіө кілдерінің (б. д. д. Ү -ІІІ ғ ғ ) кө зқ арастарының кітабы. Кө зқ арастарб. д. д. ІІІ-ІІ ғ ғ. жетпісбіртараудантұ ратынкітапретіндеқ алыптасқ ан. Моистер «қ ызметкерлер» (ши) тобынаншық қ андық танақ сү йектергеқ арсы, кунфуциялық бағ ыттарғ ақ арсы ой-пікірлертаратады.

«Чжуан -цзы» - даоистіктү сінік пен дә стү рдіқ абылдағ анжә нежалғ астырғ анотызү штараудантұ ратыншығ армашылық ең бек (б. д. д. ІҮ -ІІғ ғ ).

«Гуань -цзы» - ЛюСянкезінде (б. д. д. І ғ. ) сексеналтытараудантұ рса, оның оны кейінжоғ алыпкеткенескерткіштержинағ ы. КітаптаЕжелгіҚ ытайдың ә ртү рлісаяси-этикалық, саяси-экономикалық, философиялық мә селелерқ амтылғ ан. Ең бекежелгіҚ ытайдағ ығ ылымиойлардың дең гейінталдауғ амү мкіндікбереді.

Бекзаткісі (цзюнь -цзы)- кунфуцийшілдікэтиканың идеалдыадамдыбейнелейтінбастыұ ғ ымдарының бірі; оның бастыбелгісіә дет (ли) нормаларынсақ тау, «борыштық сезімді» еимдену (и), ұ лретіндегікішіпейілділік (сяо) жә нешынайылық (чэнь) болыптабылады. Кунфуцзы цзюнь- цзытерминінеалғ ашретэтикалық мә нненбасқ абелгілібірә леуметтікмағ ынабереді. Бекзаткісі – кунфуцийшілдіктеморальдық тұ рғ ыданалғ андакемел, адамгершілігі мол қ алыптытұ лғ аболыптабылады.

Ци – қ ытайлардың ертедегінатурфилософиялық кө зқ арасынасә йкес ә лемдітолтыратынұ сақ бө лшектер, эфир. Сюнь-цзының философиясындациә лемнің бастапқ ыматериалдық негізінің мә нін – барлық «заттарды» қ ұ райтынматериалдық бө лшектердіқ ұ райды.