Қыпшақтар және ежелгі орыстар

Кіріспе

Бү гінгі Қ азақ станның мемлекеттік тарихын қ озғ ағ анда Қ ыпшақ хандығ ының тарихын айналып ө ту мү мкін емес. Қ ыпшақ тар – ерте кезден-ақ Орталық Азияны мекен еткен кө не тайпалардың бірі екені мә лім. Қ азақ далаларында ХІ ғ асырдың басында қ ыпшақ тайпалар бірлестігінің ү стемдігі орнады. Содан бері бұ л жерлер Дешті Қ ыпшақ (Қ ыпшақ тар елі) деп атала бастады.

Ежелгі орыстар– шығ ыс славян тайпаларының бірлесуі нә тижесінде Шығ ыс Еуропада VIII – IX ғ -лар аралығ ында пайда болғ ан мемлекет. X – XII ғ -ларда Киев пен Новгородта жазылғ ан жылнамаларда ежелгі орыстардың (Киев Русінің ) тарихы 852 жылдан бастап кө рсетіледі. Жылнамалар бойынша, 862 ж. Рюрикке ерген варягтар Киевке келіп басшылық жасағ ан. Бұ л Киев Русін варягтар (нормандар) қ ұ рды деген XVIII ғ -дағ ы норман теориясының шығ уына негіз болды.

Қ ыпшақ қ оғ амы – ертедегі феодалдық мемлекет бірлестігі ретінде ө мірге келіп, Ертіс ө зенінен бастап сонау Дунайғ а дейінгі ұ лан-ғ айыр кең алқ апты мекен етті. Қ азіргі қ азақ тардың арғ ы аталарының бірі саналатын қ ыпшақ тарды Европада- қ умандар, ал Ресейде - половецтер деп атағ ан. Ертістен Днестірге дейінгі бү кіл территорияны алып жатқ ан Дешті-қ ыпшақ тың тарихи географиялық облысын шартты тү рде Еділ бойы арқ ылы аса ү лкен екі этникалық -территориялық бірлестікке бө луге болады: басында тоқ соба рулық ә улеті тұ рғ ан Батыс қ ыпшақ бірлестігі жә не Ел-бө рілі руының хан ә улеті билеген Шығ ыс қ ыпшақ қ ағ анаты.

Қ ыпшақ тобына кіретін тілде сө йлейтін тү ркі халық тары тіліндегі ортақ белгілердің біразы қ ыпшақ бірлестігі кезінде қ алыптасса, енді біразы Алтын Орда дә уірінде қ алыптасып, кө не тү ркі дә уірінде-ақ ө зіндік ерекшеліктері аң ғ арыла бастағ ан қ ыпшақ тық белгілер терең дей тү сті. Сө йтіп, қ ыпшақ хандығ ы қ алыптасқ ан ерте феодалдық мемлекет болды, ол кө нетү рік мемелекетінің дә стү рін дамытып, жалғ астырды.

Сонымен, XI-XIII жү зжылдық та Азияның нақ ортасында, қ ыпшақ тар қ ожа болғ ан жерде шаруашылық жү ргізіудің аралас-кө шпенді жә не егіншілікті тү рімен, кейінірек қ азақ халқ ының негізін қ ұ рағ ан Отырар, Сығ анақ жә не басқ а қ алаларымен ерекше мемлекеттік қ ұ рылым пайда болды жә не ол сол кезде-ақ шын мә нінде осы заманғ ы белгілерімен мемлекет қ ұ ра алар еді. Бірақ кө шпенді ө мірдің қ айта ө згерулеріне моң ғ ол шыпқ ыншылығ ы едә уір дә режеде кесірін тигізді.

Қ ыпшақ тар жә не ежелгі орыстар

Қ ыпшақ хандығ ы (XI ғ. б. -1219 ж. ). “Қ ыпшақ ” атауы 760 ж. ежелгі тү ркінің руна ескерткіштерінде аталады. Араб географы Ибн хордадбехтың (IX ғ. ) тү ркі тайпаларының тізімінде кө рсетілген.

Қ ыпшақ — қ азақ халқ ының негізін қ ұ рағ ан ежелгі тайпа, орта ғ асырларда Орта Азия мен Шығ ысЕуропаны мекендеген, басқ а да бірқ атар тү ркі халық тарының аса ірі ұ лыстардың бірі. Қ ыпшақ атауы ежелгі тү ркінің Шина Усу ескерткішінде алғ аш кездеседі (қ азақ ша “Қ ыпшақ тану”). Махмұ т Қ ашқ ари ең бегі бойынша, IX ғ -дағ ы Қ ыпшақ тардың қ ұ рамына имақ, субар, қ аң лы, қ арабө рікті, тоқ саба, жете, бө рлі, т. б. рулар мен тайпалар енген. Қ ыпшақ Тү рік қ ағ андығ ы ыдырағ аннан кейін алғ ашында Қ имақ қ ағ андығ ының қ ұ рамында болып, XI ғ асырдада бө лініп шық ты. Қ ыпшақ хандығ ы тез арада кү шейіп, Қ ыпшақ Орта Азия мен Шығ ыс Еуропағ а тарала бастады. Шың ғ ыс хан империясының батыс бө лігіндегі Жошы ұ лысын (Алтын Орда) тарихшылар Дешті Қ ыпшақ деп атады. XIII — XIV ғ асырларда Қ ыпшақ сө зі жалпы “тү ркі” ұ ғ ымын алмастырып, Алтын Ордадағ ы саудагерлер ү шін қ ыпшақ сө здігі — “Кодекс Куманикус” шығ арылды. Алтын Орда ыдырағ аннан кейін Қ ыпшақ кө птеген ұ лыстарғ а бө лініп кетті. Бір бө лігі Қ азақ хандығ ының қ ұ рамына кірді. Н. А. Аристов қ азақ халқ ының қ ұ ралу кезінде кө лденең, ұ зын, танабұ ғ а, қ арабалық, т. б. Қ ыпшақ рулары болғ ан деп кө рсетсе, В. В. Радловтың айтуынша ол кезде Қ ыпшақ тайпасы қ ұ рамында торайғ ыр, тү йшіке, қ ытайқ ыпшақ, бұ лтың, қ арабалық, кө лденең, танабұ ғ а, ұ зын, кө кмұ рын рулары болғ ан. Қ азақ шежірелерінде 92 баулы Қ ыпшақ деп аталады, бірақ ешқ айсысында оның барлығ ы бірдей таратылмайды. Шежіре бойынша Қ ыпшақ тардың ө сіп-ө нуі тө мендегіше сипатталады: Қ ыпшақ тардан ақ тамсопы, одан қ ұ лан-қ ытай, одан сү лімалып, одан кебекалып, одан мү йізді сарыабыз. Мү йізді сарыабыздан қ ытай-қ ыпшақ, қ арақ ыпшақ, сарық ыпшақ, қ ұ ланқ ыпшақ тарайды. Қ азақ қ ұ рамына енген Қ ыпшақ шежіресі бойынша, қ арақ ыпшақ тың ірі-ірі бес атасына (ұ зын, бұ лтың, кө лденең, қ арабалық, торы) бө лінеді.

656 ж. Батыс тү ркі қ ағ анаты қ ұ лағ аннан кейін Алтай тауының солтү стік жағ ы мен Ертіс ө ң ірін жайлағ ан қ ыпшақ тардың едә уір топтары кимектердің басшылығ ымен тайпалар одағ ының ө зегін қ ұ райды. Алайда негізгі қ ыпшақ тайпаларының ө зін-ө зі билеуге ұ мтылғ ан талаптары сә тсіз болып, IX-X ғ ғ. Қ имақ тар тарихымен бірге болды. Қ ыпшақ тар қ имақ қ ағ анатына саяси тә уелді болды.

XI ғ. басында қ имақ қ ағ анаты тарағ аннан кейін, кимек, қ ыпшақ жә не куман тайпаларының бұ рын жайлағ ан жерлерінде ә скери-саяси жетекшілік қ ыпшақ хандарының қ олына кө шеді. Олар Сырдың орта жә не тө менгі бойларынан, Арал мен Каспий ө ң ірі далаларынан оғ ыз жабғ ыларын ығ ыстырады. Енді “Оғ ыздар даласы” (Мафазат ә л-гуз) орнына Дешт Қ ыпшақ (Қ ыпшақ даласы) атауы пайда болады. 11 ғ. ортасында қ ыпшақ тар Еділ бойымен, батысқ а қ арай жылжиды. Ертістен Днестрге дейінгі бү кіл аридтік зонаны алып жатқ ан Дешті Қ ыпшақ тың тарихи-географиялық облысын шартты тү рде Еділ бойы арқ ылы екі ү лкен этникалық -территориялық бірлікке бө луге болар еді: басында Тоқ соба рулық ә улеті тұ рғ ан Батыс қ ыпшақ бірлестігі жә не Ел-бө рілі руының хан ә улеті тұ рғ ан Шығ ыс Қ ыпшақ қ ағ анаты.

Қ ыпшақ тарды Орхон жазбаларында “сір” (мү мкін “сары”), IX ғ -да қ имақ тар ығ ыстырғ ан кезде шары (сары) деп атағ ан. Бірқ атар ғ алымдар (Аристов, Г. Е. Грум-Гржимайло, Л. Н. Гумилев, т. б. ) Қ ыпшақ тардың сырт пішіні ә уелде еуропалық тарғ а ұ қ сас болды дегенді айтады. Қ азақ станда жү ргізілген антропологиялық зерттеулер орта ғ асырларда Қ ыпшақ мекендеген жерлерде моң ғ олдық жә не еур. нә сілдер аралас қ оныстанғ андығ ын кө рсетеді. Сондай-ақ шежірелерде келтірілген қ ытай-қ ыпшақ атауы да ежелгі замандарда Қ ытаймен кө ршілес отырғ ан Қ ыпшақ тардың атауы болуы да мү мкін. Қ арақ ыпшақ тан тарағ ан Қ обыланды батыр XV ғ асырда кө шпелі ө збек мемлекетін билеген Ә білхайыр ханның замандасы ретінде сипатталады. Қ ай ө ң ірді жайласа да, Қ ыпшақ белгілі бір халық тың ә р тү рлі тобы есебінде ғ ана кө рінген, бірақ бір тілде сө йлеп, бір тектес болғ ан. Қ ыпшақ қ азақ тан басқ а да тү ркі халық тарының (қ ырғ ыз, ө збек, қ арақ алпақ, татар, башқ ұ рт, ноғ ай, қ арашай, ә зербайжан, тү ркімен, балқ ар, т. б. ) ұ лт болып қ алыптасу барысында елеулі рө л атқ арды. Қ азақ халқ ының қ ұ рамына енген Қ ыпшақ, негізінен, Сыр бойын, Арқ а ө ң ірін, Солтү стік-Батыс Қ азақ стан (Ақ мола, Қ останай, Торғ ай) аумағ ын мекендеді. Қ ыпшақ тардың ұ раны — Ойбас, таң басы — екі тік сызық (ІІ, қ ос ә ліп).

Бұ рынғ ы қ имақ, қ ыпшақ жә не куман тайпалары қ оныстанғ ан аумақ та ә скери-саяси ү стемдiк XI ғ -дың басында Қ ыпшақ хандығ ына (XI ғ -дың басы — 1219) кө штi. “Қ ыпшақ ” атауы алғ аш 760 ж. ежелгi тү ркiлердiң руникалық ескерткiштерiнде аталады. IX— X ғ -ларда қ ыпшақ тар тарихы қ имақ тармен қ оса ө рбiдi. Қ ыпшақ тар қ имақ тар қ ұ рғ ан конфедерацияғ а, кейiн Қ имақ қ ағ андығ ы қ ұ рамына кiрдi. XI ғ -дың басында Қ имақ қ ағ андығ ы ыдырағ аннан кейiн, ә скери-саяси жетекшiлiкке ие болғ ан қ ыпшақ тар белсендi қ имыл жү ргiзу барысында ө з мемлекетiнiң шекарасын кең ейттi. Олар Шығ. Еуропа мемлекетiмен де саяси байланыстар орнатқ ан. XI ғ -дың 2-ширегiнде қ ыпшақ ақ сү йектерi оғ ыздарды Сырдарияның орта жә не тө м. бойларынан, Арал мен Каспий ө ң iрi далаларынан тық сырып шығ арды. Аймақ тағ ы этн. -саяси ахуалдың ө згеруiне сә йкес, XI ғ -дың 2-ширегiнiң бас кезiнде бұ рын аталып келген “Оғ ыздар даласының ” (Мафазат ә л-гуз) орнынан Дештi Қ ыпшақ атауы пайда болды. XI ғ -дың орта тұ сында қ ыпшақ тайпалары Едiлден ө тiп, еуропа халық тарымен қ арым-қ атынас жасай бастады. Қ ыпшақ этн. қ ауымының қ азақ аумағ ында қ ұ рылуы кү рделi де ұ зақ процесс болды. Оның даму жолынан ү ш кезең айқ ын кө рiнедi. Бiрiншi кезең қ имақ (кимек) тайпалық бiрлестiгi ө зегiнiң қ ұ рылуымен тiкелей байланысты, онда VII ғ -дың 2-жартысынан бастап, VIII ғ -дың аяқ кезiне дейiн қ ыпшақ тар елеулi рө л атқ арды. Екiншi кезең VIII ғ -дың аяғ ынан XI ғ -дың басына дейiнгi уақ ытты қ амтиды. Бұ л кезең де қ ыпшақ тар мекен еткен аумақ шығ ысында Алтай мен Ертiстен бастап, батыста Оң т. Орал таулары мен Едiл ө ң iрiне дейiн жетедi. Қ ыпшақ тармен бiрге Бат. Қ азақ станды, орталығ ы Мұ ғ алжар тауларында болғ ан кумандар жайлағ ан. Негiзгi ү ш этн. -саяси бiрлестiк — қ имақ, қ ыпшақ жә не кумандардың ө зара бiрiгуiнде қ имақ тайпалары ү лкен рө л атқ арды. Сондай-ақ, қ ыпшақ этносының iшкi этн. даму жолы сол араның байырғ ы тұ рғ ындарын ө з арасына сiң дiрiп, қ ыпшақ тандыруғ а бағ ытталды. Қ ыпшақ этносы қ андас туыстық байланыстар емес, аумақ тық -шаруашылық қ арым-қ атынастар негiзiнде қ алыптасқ анды. XI ғ - дың басынан XIII ғ -дың басына дейiн қ ыпшақ тардың этн. қ ауымдастығ ының қ ұ рылуы ө з дамуының ү шiншi кезең iне ө тедi. Бұ л уақ ытта қ ыпшақ хандарының қ ұ дiретi артты, ел-бө рiлi руының ә улеттiк билiгi заң дастырылды. XI ғ -дың орта тұ сында қ ыпшақ тар қ азiргi Қ азақ станның шығ ысында Алтай мен Ертiстен бастап, батысында Едiл мен Оң т. Оралғ а дейiн, оң т-нде Балқ аш к-нен солт-тегi оң т. -батыс Сiбiрдiң орманды далаларына дейiнгi ұ лан ғ айыр ө лкеге тарады. XI ғ -дың 2-жартысында Маң ғ ыстау мен Ү стiрт жерлерiне орнық ты. Қ ыпшақ хандары мұ рагерлiк жолмен билiк қ ұ рғ ан “орда” деп аталғ ан хан қ осынында ханның дү ние-мү лкi сақ талып, ә скер iсiн жү ргiзетiн басқ ару аппараты жұ мыс iстеген. Хандық оң жә не сол қ анаттарғ а бө лiндi. Оң қ анат қ осынымен Жайық ө з. бойында, Сарайшық қ -ның орнында, сол қ анат қ осынымен Сырдария аумағ ындағ ы Сығ анақ қ -нда тұ рғ ан. Қ ыпшақ қ оғ амы ә леум. жағ ынан ә ркелкi болды. XI ғ -дың аяғ ы мен XII ғ -дың бас кезiнде Жент, Янгикент, тө м. Сырдарияның басқ а да қ алалары қ ыпшақ кө семдерiне бағ ынды. Бұ л қ алалар ү шiн XII ғ -дың 1-жартысында Орта Азияның мұ сылман ә улеттерi де кү рес жү ргiздi. Ислам дiнiн таратуды ту ғ ып ұ стағ ан олар Дештi Қ ыпшақ қ а iшкерiлей енедi: 1133 ж. Хорезм шахы Атсыз қ ыпшақ тарды ойсырата жең дi. Хорезм шахы Текеш (1172 — 1200) қ ыпшақ тармен жақ ындасып, кө шпендi тайпалардың басшыларын қ ызметке тартты. XIII ғ -дың бас кезiнде Сығ анақ қ. аймағ ы Хорезм шахы Мұ хаммед (1200 — 20) мемлекет қ ұ рамына кiрген. Моң ғ ол басқ ыншылығ ы қ ыпшақ мемлекетiн қ ұ латқ анымен, оның даму ү рдiсiн бiржолата кү йрете алғ ан жоқ, тек уақ ытша тұ ншық тырды. Олар XV ғ -да қ азақ халқ ы мен мемлекетiнiң қ алыптасу кезең iнде қ айта ө рледi.

Ежелгі орыстар – шығ ыс славян тайпаларының бірлесуі нә тижесінде Шығ ыс Еуропада VIII – IX ғ -лар аралығ ында пайда болғ ан мемлекет. X – XII ғ -ларда Киев пен Новгородта жазылғ ан жылнамаларда ежелгі орыстардың (Киев Русінің ) тарихы 852 жылдан бастап кө рсетіледі. Жылнамалар бойынша, 862 ж. Рюрикке ерген варягтар Киевке келіп басшылық жасағ ан. Бұ л Киев Русін варягтар (нормандар) қ ұ рды деген XVIII ғ -дағ ы норман теориясының шығ уына негіз болды. Алғ ашында шығ ыс славяндарғ а жататын полян, руси, северян, древлян, дреговичи, полочан, словен тайпаларын біріктірген мемлекет князь Олег (882 – 911) тұ сында кү шейе бастады. Владимир Святославович князьдік еткен кезең (980 – 1015) Киев Русінің гү лденген тұ сы болып есептеледі. Ол елге Византия ық палымен христиан дінінің православие тармағ ын енгізді. 1024 ж. князьдік Днепрдің бойымен екіге бө лініп, 1036 ж. қ айта бірікті. Ярослав Мудрый шіркеудің Византияғ а тә уелділігін жойып, Батыс Еуропа елдерімен тіке байланыс орнатты. Бірақ, оның 3 ұ лы елді бө лісіп билеп, бө лшектенуге жол берді. Сыртқ ы жаулардан қ орғ ану ү шін уақ ытша бірігулер еш нә тиже бермеді. 1132 ж. Мстислав Владимирович князь ө лгеннен кейін, Киев Русі толығ ымен ыдырап кетті. Мемлекетті қ арулы жасақ қ а сү йенген князь басқ арды. Князьдің айналасында ірі ақ сү йектер – боярлар оғ ан бағ ыт-бағ дар беріп отырды. Киев Русі ө з кө ршілерімен (нормандар, византиялық тар, хазарлар, печенегтер, тү ріктер, қ ыпшақ тар, т. б. ) тығ ыз қ арым-қ атынас жасады. XI ғ -дың 2-жартысынан бастап Еділден Дунайғ а дейінгі аралық та Киев Русінің негізгі кө ршісі қ ыпшақ тар болды. Қ ыпшақ тар 1068 ж. жә не 1093 – 96 ж. Киев Русі не кү йрете соқ қ ы беріп, елдің оң т. ө ң ірлеріне ө з билігін орнатты. Киев Русінің князьдері қ ыпшақ тайпалары қ ыздарына ү йленуді дә стү рге айналдырды. Князьдердің жеке жасағ ы, негізінен, тү ркі тайпалары қ арақ алпақ тардан, берендилерден (беренділер) қ ұ ралды. Біршама уақ ыт қ ыпшақ билеушілері мен Киев Русі князьдері арасында достық қ арым-қ атынас орнады. Алайда, 1103 – 17 ж. Владимир Монамах князь ө з жасағ ымен бірнеше рет жорық жасап, қ ыпшақ тарды Солтү стік Кавказ, Еділ-Жайық, Дон бойына ығ ысуғ а мә жбү р етті. Киев Русіне Византия мә дениеті зор ә сер етті. Ә дебиет, негізінен, діни салада дамып, грек, кө не еврей, араб тілдерінен кө птеген кітаптар, эпостар аударылды. Тө л ә дебиет те дамыды. Киев Русінде туғ ан “Повести временных лет” жылнамасы – орта ғ асырлардағ ы Еуропа шежірелері ішіндегі ең елеулі шығ армалардың бірі. Князьдікте сауаттылық біршама кең тарағ ан, оғ ан қ абық самыра жазулары дә лел. Сә улет жә не бейнелеу ө нерлері ө з бастауларын ежелгі шығ ыс славян тайпаларынан алғ анымен, саяси-мә дени байланыстар нә тижесінде Византия, Солтү стік Еуропа, Орталық Азия, Таяу Шығ ыс елдерінен кө птеген ү лгілер қ абылданды. Киев Русі гү лденген дә уірде орыс шеберлері тас қ ұ рылыстар, мозаика, фреска, икона жасау, кітап миниатюрасы ө нерлерін игерді. Христиан діні кіргеннен кейін толып жатқ ан ғ ибадатханалар салынды. Олардың ішіндегі кө рнектілері Киевтегі София соборы Десятинная шіркеуі, Черинговтағ ы Спаск-Преображенский соборы т. б. болды.

Еуразиядағ ы қ ыпшақ тардың шекарасы, XIғ соң ы — XIIғ басы: Қ ыпшақ тар — XI ғ асырдың басында бұ рынғ ы қ имақ, қ ыпшақ жә не қ уман тайпалары қ оныстанғ ан аумақ та ә скери-саяси ү стемдік қ ыпшақ хандарының қ олына кө шті. Қ ыпшақ тардың билік басына келген билеуші ә улеттік шонжарлары оң тү стік жә не батыс бағ ыттарда белсенді қ имыл жасай бастады, мұ ның ө зі оларды Орта Азия мен Оң тү стік-Шығ ыс Еуропа мемлекетімен тікелей белсенді қ арым- қ атынас орнатуғ а жеткізді.

XI ғ асырдың екінші ширегінде қ ыпшақ тардың ә скери-тайпалық шонжарлары Сырдарияның теменгі жә не орта аң ғ арынан, Арал ө ң ірі мен Каспий ө ң ірі далаларынан оғ ыз жабғ уларын ығ ыстыруына экономикалық та, саяси себептер де болғ ан еді. Саяси фактор ең алдымен XI ғ асырдың бас кезінде Орталық Азия тайпаларының батыс бағ ытында қ озғ алуына ұ ласқ ан сыртқ ы оқ иғ аларғ а байланысты болатын. Сонымен бірге қ ыпшақ тардың ө зін-ө зі билеуге жә не ө з мемлекетін қ ұ руғ а ұ мтылғ ан ә улеттік топтардың орталық тан аулақ тау сарынының маң ызы аз болғ ан жоқ. XI ғ асырдың бірінші жартысында кү шейген қ ыпшақ тайпаларының кө семдері, тегінде, жайылымдық жерлердің тапшылығ ына ұ шырап, сонымен қ атар Еділ бойы, Ү стірт жә не Сырдарияның тө менгі ағ ысы арқ ылы ө тетін аса маң ызды сауда жолдарын ө з бақ ылауына алуғ а ұ мтылғ ан болса керек. Азияны Еуропамен жалғ астырып жатқ ан жолдың бұ л учаскесі маң ызды баю жолдарының бірі ретінде мейлінше қ ажетті болатын.

Қ ыпшақ тар билігінің Арал ө ң ірі мен Сырдария бойындағ ы аймақ тарғ а таралуына байланысты этникалық -саяси жағ дайдың ө згеруіне қ арай XI ғ асырдын 2-ширегінің басында «Оғ ыздар даласы» (Мафазат ә л-гузз) деген атаудың орнына «Қ ыпшақ тар даласы» (Дешті Қ ыпшақ ) деген атау пайда болды. Маң ғ ыстауды, сондай- ақ оғ ан жапсарлас жатқ ан аймақ тарды қ аратып алғ ан қ ыпшақ тар Хорезмнің солтү стік шегіне жақ ындап келді. Сол арқ ылы қ ыпшақ тардың саяси ық палы едә уір кең ейді. XI ғ асырдың ортасында қ ұ мандардың негізгі бұ қ арасы мен билеуші токсоба жә не бұ ржоғ лы руларының қ ол астындағ ы қ ыпшақ тайпаларының ү лкен топтары оң тү стік орыс жә не Қ ара теніз ө ң ірі далалары мен Византия шекараларына дейін қ оныс аударды. Осы оқ иғ алардың нә тижесінде қ ыпшақ тайпаларының жері этноаумақ тық екі бірлестікке: Еділ ө зені бө ліп жатқ ан Шығ ыс қ ыпшақ жә не Батыс қ ыпшақ бірлестіктеріне бө лінді. Қ азіргі Қ азақ стан аумағ ының кө п бө лігі Шығ ыс қ ыпшақ ұ лысы ханының билігінде болды.

Хандық тың қ ұ рылуы. Қ ыпшақ хандарының ө кімет билігі мұ ралық жолмен берілді. Хандар шығ атын ә улеттік ру ел- бө рілі болды. Ә скери-ә кімшілік жағ ынан Қ ыпшақ хандығ ы кө не тү ркі дә стү рлерін сақ тап, екі қ анатқ а бө лінген. Оң қ анат қ осынымен Жайық ө зені бойында, Сарайшық қ аласының орнында, сол қ анат қ осынымен Сығ анақ қ аласында тұ рғ ан. Оң қ анат екіншісінен кү штірек болғ ан. Хандық тың орталыпы Торғ ай даласында болса керек. Билевші ақ сү йек топтың (хандар, тархан, басқ ақ, бек пен байлар) қ атал иерархиялық жү йесі айқ ын кө рініп отырғ ан. Рулар мен тайпалардың ө зі де ә леуметтік маң ызына қ арай бө лінген.

Қ ыпшақ хандығ ының саяси негіздері қ ыпшақ жә не қ уман тайпаларының едә уір топтарьшың Шығ ыс Дешті Қ ыпшақ ғ а орталық тан аулақ тау ниеттерімен жасағ ан қ оныс аударуынан кейін XI ғ асырдың орта шенінде едә уір нығ айды. XI ғ асырдың екінші жартысынан XII ғ асырдың бірінші ү штен біріне дейін қ ыпшақ хандарының саяси бірлігінде де біршама тұ рақ тылық байқ алады, солардың ішінен деректемелерде ен елеулі екі билеуші — «қ ұ діретті» билеуші жә не «ең ү лкен қ ұ рметке ие патша» бө ліп айтылады. Бұ л айтылғ андар қ ыпшақ тардың этно- ә леуметтік қ ауымында ерекше ық палы бар билік иелері жоғ арғ ы хандар болғ ан деп санауғ а мү мкіндік береді.

Қ ыпшақ хандарының билігі ә кесінен баласына мұ рағ а қ алып отырғ ан. Елбө рілі ә улеттік ру саналғ ан, хандар солардан шық қ ан. Тарихшы Джузд- жани (1260 жылдан кейін қ айтыс болғ ан) қ ыпшақ ханынын ә леуметтік руы туралы мынадай қ ұ нды мә ліметтер келтіреді: жас кезінде Қ азақ стан аумағ ынан Ү ндістанғ а монғ олдардан қ ашып барғ ан «(ұ лы) ханның асқ ан ұ лы ұ лығ ы», Дели сұ лтанатында ол «Елбө рі ханы жә не имектердің шахы» ретінде белгілі болды. «Ұ лық -ханның ә кесі де, — деп жазады одан ә рі Джузджани, — Елбө рі тайпасының арасында кү шті кісі болғ ан жә не хан атағ ымен аталғ ан», ал оның атасы Елбө рі Абар-ханның ұ рпағ ы саналады. Демек, Абар-хан қ ыпшақ тардың ә улеттік елбө рі (елбө рілі) руының генеалогиялық негізін қ алаушыдан басқ а ешкім де емес. Осығ ан байланысты Махмұ д Қ ашғ аридың қ ыпшақ тар арасындагы Табар-хан есімді тұ лғ а туралы мә ліметі назар аудартады. Алайда ол Табар-хан жө нінде ешқ андай қ осымша мә ліметтер келтірмейді. Ал барлық жағ ынан алып қ арағ анда, Табар-хан мен Абар-хан бірақ адам. Осыны негізге ала отырып, Табар-хан (немесе Абар-хан) XI—XIII ғ асырдың басындағ ы Қ ыпшақ хандары ә улетінің алғ ашқ ы атасы болғ ан деуге болады.

Орда деп аталғ ан хан ордасында ханнын мал-мү лкі мен хан армиясын басқ арғ ан ханның басқ ару аппараты орналасты. Ә скери-ә кімшілік жағ ынан Қ ыпшақ хандары ертедегі тү ріктердің дә стү рлерін ұ станып, екі қ анатқ а: ордасы Жайық ө зенінде, Сарайшық қ аласы орнында орналасуы ық тимал оң қ анатқ а жә не ордасы Сығ анақ каласында (Сырдарияда) орналасқ ан сол қ анатқ а бә лінді. Неғ ұ рлым кү штісі он қ анат болды. Дұ рысына келгенде, хандық тың орталығ ы Торғ ай далаларында болса керек. Ә скери ұ йым мен ә скери-ә кімшілік басқ ару жү йелеріне ерекше мә н берілді, ө йткені олар кешпелі тұ рмыстың ерекшелігін кө рсетті жә не кө шпелі тіршілік ә дісі ү шін ең табиғ и жә не қ олайлы болды. Ү стемдік еткен ақ сү йек топтарының қ атаң иерархиялық жү йесі (хандар, тархандар, югурлар, басқ ақ тар, бектер, байлар) айқ ын кө рсетілді, сонымен қ атар рулар мен тайпалар да ө здерінің ә леуметтік маң ызы жағ ынан бө лінді. Орталық Азияның кө шпелі мемлекеттерінде рулар мен тайпалардың қ атаң иерархиясы қ оғ амдык жә не мемлекеттік дамудың негізгі принцип болды.

Қ ыпшақ хандығ ында мемлекеттік істер жү ргізіліп, ақ сү йектер кө ршілес жә не алыстағ ы елдердің билеушілерімен хат жазысып отырды. Жазба деректерде қ ытай, ү нді, ұ йғ ыр ғ ұ ламалары мен данышпандары қ атарында, қ ыпшақ тан шық қ ан оқ ымыстылар да аталады. Қ ыпшақ тардың мұ сылман дініне тартылуы олардың мә дени-ә леуметтік дамуының жоғ ары дең гейін кө рсетеді.

Қ оғ амы ө ркениетінің ө зіндік ерекшелігі: Қ ыпшақ кө шпелі қ оғ амы ө ркениетінің ө зіндік ерекшелігі — оларда байланыс желісінің ө те жетілдірілгендігі болып табылады. Қ ыпшақ тар елінде қ олданылғ ан коммуникациялық байланыстар жү йесі сол кездің «техникалық » прогресінің ең жоғ арғ ы талаптарына сай келетін. Осығ ан байланысты XI—XIII ғ асырдың басындағ ы қ ыпшақ тардың этникалық аумағ ының кең - байтақ кең істігі олардың қ оғ амының коммуникациялық мү мкіндіктеріне сә йкес болғ анын атап ө ту жеткілікті.

Ә леуметтік жә не сословиелік жағ ы: Қ ыпшақ қ оғ амы ә леуметтік жә не сословиелік жағ ынан тең болғ ан жоқ. Негізгі тең сіздік малғ а жеке меншік еді. Жылқ ы басты байлық саналды. Орта ғ асырлардагы авторлардың хабарлағ анындай, қ ыпшақ тар елінде кө птеген адамдар бірнеше мың жылқ ы, ал олардың кейбіреулері он мың жә не одан да кө п ү йірлі жылқ ыны иеленген.

Қ ыпшақ тайпаларынын кө шіп-қ онуы тез малшы топтары жү здеген, ал кейде мың нан да астам шақ ырым жерге кө шіп жү рді. Олардың кө шетін аумағ ы тарихи дә стү рлерге, байлық дә режесіне жә не табиғ ат жағ дайларының сипатына қ арай ә р тү рлі болып отырды. Негізгі жайылымдардың орны мен кө шу жолдары, сан ғ асырлық, тә жірибе ұ рпақ тардың бойында қ алыптасты. Осығ ан байланысты «отан» (этникалық аумақ ) ұ ғ ымына «жайылымдық жер», «жайлау» жә не «қ ыстау» ұ ғ ымдары арқ ылы ой жү гіртуге болады. Тұ рақ ты кө шу жолдарын елеулі экономикалық, ә леуметгік немесе саяси себептер ғ ана ө згерте алатын. Кө шу жолдары мен жайылымдарды бө лу қ оғ амның қ алыпты тіршілігін қ амтамасыз еткен жайылымдық -кө шпелі жү йенің негізгі шарты болды. Мал ұ рлау қ атаң жазаланды, дағ дылы қ ұ қ ық тың (тө ре) орнық қ ан нормалары бойынша жазаланды деп есептелді. Жеке меншіктегі малғ а рулық -тайпалық белгілер (таң балар) салынды. Малынан айырылғ ан, демек, кө шу мү мкіндігін жоғ алтқ ан еркін қ ауым мү шесі отырық шы тұ рғ ындар-жатақ тар (ятұ қ тар) қ атарына ө тті. Кедей ятұ қ тар жеткілікті мө лшерде мал пайда болысымен-ак, ол қ айтадан кө шпелі шаруашылық қ а ауысып отырды. Қ ыпшақ қ оғ амында ен қ ұ қ ық сыз топ соғ ыс тұ тқ ындары есебінен толық тырылып отыратын қ ұ лдар болды. Этникалық аумақ шептерінің кө птеген ерекшеліктерін басқ а халыктармен этникалық -саяси қ арым-қ атынастар анық тады. Қ ыпшақ хандары Орта Азия мемлекеттерімен, ә сіресе хорезм шахтармен ерекше табанды кү рес жү ргізді. Егемендікті тану, ә детте, вассалдардың билеушілерге адалдық қ а ант беріп, алым тө леуінен, оның соғ ыс жорық тарына ө з қ олдарымен қ атысуынан кө рінді. Салжұ қ тар ә скерінің қ ұ рамы кө бінесе қ ыпшақ кө семдері бастағ ан тайпалық топтармен толық тырылып отырды.

XI ғ асырдың екінші ширегінде хорезмшахтар салжұ ктардың ө ктемдігіне қ арсы қ ыпшақ жә не оғ ыз тайпаларынан тұ ратын ә скер қ олдарын қ ызметке кең келемде тартты. 1065 жылы салжұ ктардың билеушісі Алып Арслан хорезмшахтарды бағ ындырып, қ ыпшақ тарғ а қ арсы Маң ғ ыстауғ а жорық жасады, онда қ ыпшақ тардың жақ сы бекінген қ амалы орналасты. Қ ыпшақ тарды бас идіруге кө ндірген Алып Арслан оғ ыздардың шағ рақ тайпасына шабуыл жасап, олардың 30 мың дык ә скерін талқ андады. Осыдан кейін салжұ қ сұ лтаны Жент пен Сауранғ а жорық жасады. Осы соғ ыс науқ анының нә тижесінде қ ыпшақ тайпаларынын бір бө лігі уақ ытша Хорасан салжұ қ тарына тә уелділікке тү сті. Осы тайталастар барысында қ ыпшақ тар оғ ыз-салжұ қ тардың алқ абұ лақ тайпасын тұ тқ ынғ а алса керек, бірақ соң ғ ылары, Махмұ д Қ ашғ аридың айтуынша, олардан қ ұ дайдың кө мегімен қ ұ тылып кеткен.

XI ғ асырдың соң ғ ы ширегінің аяғ ында Маң ғ ыстауда жә не Каспий тең ізінің шығ ыс жағ алауында бұ рынғ ысынша қ ыпшақ тар билік жү ргізді, оларғ а оғ ыз жә не тү рікмен тайпаларынын жекелеген топтары саяси жағ ынан тә уелді болды. 1096 жылы «қ ұ діретті» хан бастағ ан қ ыпшақ бірлестігінің тайпалары Хорезмге жорық жасады. Алайда хорезмшахтардың қ амқ оршылары салжұ қ тар оларды Манғ ыстауғ а қ айтуғ а мә жбү р етті.

Тайпалық жә не этникалық қ ұ рамы: XI ғ асырдың бірінші жартысынан XIII ғ асырдың басына дейін қ ыпшақ этникалық қ ауымдастығ ының қ алыптасуы дамудың сапалық жаң а кезең іне аяқ басады, мұ ның ө зі ең алдымен олардың жерінде - Шығ ыс Дешті Қ ыпшақ та қ ыпшақ хандары кү ш-қ уатының артуына байланысты еді, ал олардың билігін ө з мемлекеті шең берінде кү шті ә улеттік елбө рілі руы зандастырды.

XI ғ асырдың орта шенінде қ ыпшақ жө не куман тайпалары батысқ а қ арай қ озғ ала бастады. XI ғ асырдың екінші жартысында оң тү стік орыс далалары шегінде болғ ан саяси жә не этнографиялық ө згерістерді парсы тарихшысы Хамдаллах Казвини атап ө ткен, оның мә ліметтері бойынша, Дешті Қ ыпшақ деген Дешті Хазардың нақ ө зі. X ғ асырда оң тү стік орыс далалары Дешті Хазар ретінде белгілі болғ ан. Кумандар 1055 жылдан бастап ертедегі орыс жылнамаларында айнытпай аударылғ ан «половец» деген атпен кездеседі. Барлық жағ ынан алып қ арағ анда, «половецтер» терминін екі мағ ынада: дә л кумандарды білдіретін нақ ты жә не бү кіл қ ыпшақ тайпалары бірлестігіне қ олданылғ ан кең кө лемдегі мағ ынада тү сіну керек. Алайда жылнамаларда бұ л мағ ыналары ажыратылмағ ан. Қ ыпшақ тардың этникалық жер аумағ ы. Қ ыпшақ тардың этникалық жер аумағ ының қ алыптасу ү рдісі этностың негізгі қ оныстанғ ан аймағ ының анық талуымен мейлінше тікелей байланысты.

Қ имақ қ ағ анының қ ол астында болғ ан кең -байтақ жер XI ғ асырдың басында ә улеттік елбө рі руынан шық қ ан хандар бастағ ан қ ыпшақ шонжарларының қ олына толық кө шті. Қ имақ тайпалары шығ ысында Алтай мен Ертістен батысында Еділ мен Оң тү стік Оралғ а дейінгі, солтү стігінде Қ ұ лынды даласынан оң тү стігінде Балқ аш кө лі мен Жоң ғ ар Алатауына дейінгі кең -байтақ жерді алып жатқ аны мә лім. Қ ыпшақ хандары саяси дә уірлеуімен қ оса-қ абат, оң тү стік бағ ытта ілгерілеп, Сырдарияның орта жә не тө менгі аймағ ын, Арал жә не Каспий ө нірі далаларын Қ ыпшақ хандығ ының қ ол астына қ аратты. Қ ыпшақ ақ сү йектері Сырдария бойы қ алаларының билеушілеріне айналды.

Қ ыпшақ тардың Казақ стан аумағ ы: Қ ыпшақ тардың Казақ стан аумағ ындағ ы кө шіп жү ретін аймағ ы Есіл мен Тобыл, Нұ ра, Елек пен Сарысу бойында болды. Маң ғ ыстау мен Ү стірттегі қ ыстауларынан қ ыпшақ рулары жаздыгү ні Жем, Сағ ыз, Ойыл, Қ обда, Жайық ө зендерінің аң ғ арларына кететін, Каспий тең ізінің солтү стік жағ алауынан жаздыгү ні Еділ, Бала жә не Ү лкен ө зендерінің аң ғ арлары мен Оң тү стік Орал тауының етегіне кө шіп баратын. Араб географы ә л-Омаридің деректері қ ыпшақ тардың тарихи қ алыптасқ ан кө шу жолдары болғ анын дә лелдейді: «Қ ыпшақ тардың хандары қ ысты Сарайда ө ткізеді, ал жайлаулары, бір кездегі Тұ ран жайлаулары сияқ ты, Орал таулары аймағ ында». Қ ыпшақ тайпаларының бірқ атар рулары Арал ө нірі мен Сырдария бойындағ ы аймақ та қ ыстап, жаз кезінде солтү стікке, Қ азақ станның орталық аудандарына кетіп отырғ ан. Бірақ барлық жерде бірдей халық тың кө пшілігі болғ ан жоқ. Мә селен, Ертісте имектер (қ имақ тар) жинақ ы мекендеді, Арал ө ң ірінде адам саны кө п қ анды тайпалары орналасты, ал Жайық пен Еділ арасында куман тайпаларынын едә уір топтары қ оныстанды.

Қ ыпшақ тармен бірге Батыс Қ азақ станда оғ ыз жә не печенег тайпаларынын қ алғ ан топтары мекендеді, Сырдарияның тө менгі ағ ысымен Маң ғ ыстауда — тү рікмендердің жекелеген топтары, этникалық жер аумағ ының шығ ысында наймандар, керейлер мен арғ ындар кө шіп жү рді, ал Қ азақ станның оң тү стігін кө шпелі жә не жартылай кө шпелі имек, қ арлұ қ, жікіл, ұ ран, қ ай тайпаларынын ө кілдер мекені.

Шаруашылығ ы: Қ ыпшақ тардың негізгі шаруашылық кә сібі мал шаруашылығ ы болды. Орта ғ асырлардағ ы жазбаша деректемелерден қ ыпшақ тардың жылқ ы, қ ой, сиыр, ө гіз, тү йе ө сіргенін білеміз. Қ ыпшақ тар малының кұ рамында қ ыста жаюғ а неғ ұ рлым бейімделген жылқ ы мен қ ой басым болды. Олардың мал шаруашылығ ында ет пен май қ орын тез толтыратын қ ой шаруашылығ ының зор маң ызы болды. Сондай-ақ қ ойдың жү ні мен терісінен жылы киім дайындалды. Қ ыпшақ тар қ ойдың екі тұ қ ымын ө сірген. Олар- дың едә уір бө лігі кішкене қ ұ йрығ ы бар, бірақ ұ зақ кешуге ө те бейімделген қ ой болғ ан. Сонымен бірге қ ұ йрық ты қ ой да ө сірген; олар кө ктем алдындағ ы жемшө п жеткіліксіздігіне біршама жақ сы тезетін еді

Қ ыпшақ тардың даму жолы ү ш кезең нен тұ рады. Бірінші кезең: қ имақ тайпалық бірлігі ө зегінің қ ұ рылуына байланысты, онда VII ғ. 2 жартысынан бастап, VIII ғ. соң ына дейін қ ыпшақ тар елеулі роль атқ арады. Осы кезең де қ ыпшақ тар мен теле тайпалары ө зара тығ ыз этникалық -мә дени байланыста болып, жақ ындасып кетеді.

Екінші кезең – VIII ғ. соң ынан XI ғ. басына дейін. Қ ыпшақ тар бұ л кезең де, шығ ысында Алтай мен Ертістен бастап, батыстағ ы оң тү стік Орал таулары мен Еділ бойына жетеді. Қ ыпшақ тармен бірге Батыс Қ азақ станды, орталыпы Мұ ғ аджар тауларында болғ ан кумандар жайлайды. Негізгі ү ш этникалық -саяси бірлестік -қ имақ тар, қ ыпшақ тар мен кумандар ө зара бір-біріне ық пал етті. Сондай-ақ теле, угро-финн, сармат-алан сияқ ты этникалық компоненттерде қ ыпшақ тана бастады. Қ ыпшақ этносы қ андас туыстар байланысы емес, территориялық -шаруашылық қ арым-қ атынасы принципінде біріккен, кө птеген рулар мен тайпалар негізінде қ ұ ралды.

Ү шінші кезең: ХІ ғ. басынан ХІІІ ғ. басына дейін қ ыпшақ тардың этникалық қ ауымдастығ ының қ алпытасуы. Кө птеген тайпалар мен этникалық топтар ө здерінің бір этносқ а жататынын мойындап, кү шейіп келе жатқ ан қ ыпшақ тардың атын алады. Алайда қ ыпшақ тардың қ ұ рылып, қ алыптасып болуының соң ын монғ ол басқ ыншылығ ы тоқ татып тастайды.

Қ оныстануы. ХІ ғ. ортасында қ ыпшақ тар Қ азақ станның шығ ысындағ ы Алтай мен Ертістен бастап, батысындағ ы Еділ мен Оң тү стік Оралғ а дейін, оң тү стігіндегі Балқ аш кө лінен теріскейдегі оң тү стік-батыс Сібірдің орманды дала аймағ ына дейінгі территорияны мекендеді. ХІ ғ. 2 ж. қ ыпшақ тар Маң ғ ыстау мен Ү стірт жерлеріне орналасты, олармен бірге оғ ыздар да кө шіп-қ онып жү рді. Қ ыпшақ тардың ХІ ғ. ортасында батысқ а қ арай жылжыуының бастапқ ы кезең і Махмұ д Қ ашқ ари картасында бейнеленген, ол картада қ ыпшақ тардың мекені ретінде Еділдің ар жағ ы мен Каспий тең ізінің арғ ы бетіндегі солтү стік-батыс жерлері кө рсетілген. Еділ ө зені қ ыпшақ елінің ішінде қ алғ ан. Қ ыпшақ хандары ө з мемлекетінің шекарасын кең ейте отырып, оң тү стікте Тараз қ аласының маң ына дейін жетеді, сө йтіп Қ арахандармен шектесіп жатқ ан жерден Қ анжек бекінісін салады. Қ ыпшақ билеушілері мен Қ арахандар арасындағ ы табиғ и шекара Балқ аш кө лі мен Алакө л шұ ң қ ырының кө лдері болады. Олардың шығ ыс шекарасы Ертістің оң жағ алауындағ ы алқ аппен Алтай тауларының жоталарын қ амтығ ан. ХІІ ғ. Алтай мен Ертістің жоғ арғ ы бойындағ ы қ ыпшақ тайпалары наймандармен, қ аң лы, керейттермен шектесіп жатады.

Қ ыпшақ хандары ө з мемлекетінің шекарасын кең ейте отырып, Оң тү стікте Тараз қ аласының маң ына дейін жетеді, сө йтіп Қ арахандармен шектесіп жатқ ан жерден Қ анжек Сең гір бекінісін салады. Қ ыпшақ тайпаларының этникалық территориясы ө здерінің этникалық -саяси бірлестігі шебінің тұ рғ ысынан қ арағ анда, негізгінен тұ рақ ты болғ ан, тек Оң тү стік-батыс шекарада XII ғ. 30-жылдарынан бастап Хорезм шахтар мемлекеті тым белсенді саясатты жү ргізуге кө шеді.

Хандық тың қ ұ рылуы. Қ ыпшақ хандарының ө кімет билігі мұ ралық жолмен берілді. Хандар шығ атын ә улеттік ру ел- бө рілі болды. Ә скери-ә кімшілік жағ ынан Қ ыпшақ хандығ ы кө не тү ркі дә стү рлерін сақ тап, екі қ анатқ а бө лінген. Оң қ анат қ осынымен Жайық ө зені бойында, Сарайшық қ аласының орнында, сол қ анат қ осынымен Сығ анақ қ аласында тұ рғ ан. Оң қ анат екіншісінен кү штірек болғ ан. Хандық тың орталыпы Торғ ай даласында болса керек. Билевші ақ сү йек топтың (хандар, тархан, басқ ақ, бек пен байлар) қ атал иерархиялық жү йесі айқ ын кө рініп отырғ ан. Рулар мен тайпалардың ө зі де ә леуметтік маң ызына қ арай бө лінген. Билеуші ақ сү йек топтарының (хандар, тархандар, басқ ақ тар, югурлар, бектер мен байлар) қ атал иерархиялық жү йесі айқ ын кө рініп отырғ ан, бұ ғ ан қ оса рулар мен тайпалардың ө зі де ә леуметтік маң ызына қ арай болінген. Орталық Азиянын кө шпелі мемлекеттерінде рулар мен тайпаладың қ атаң иерархиясы қ оғ амдық жә не тайпалардың қ атаң негізгі принципі болды.

Сырдария бойындағ ы Оғ ыздар мемлекетін, Орта азиядағ ы Хорезм шахтар жә не Қ арахандар ә улетімен соғ ысқ а жә не соқ тығ ыстарғ а ә келіп жеткізген. XI ғ. бірінші жартысында буырқ анғ ан дауылды оқ иғ алар қ ыпшақ тар мемлекетін қ ұ рудың обьективті себебіне айналды. XI ғ асырдың басында Кимек қ ағ анаты қ ұ лағ аннан кейін Ертістен Еділге дейінгі кең аумақ қ ыпшақ тардың қ олына ө тті. Осылайша, Қ ыпшақ хандығ ы (XI ғ. -1219 ж. ) пайда болды. XI-XII ғ ғ. Орталық Азия мен Шығ ыс Европадағ ы тү ркі тілдес халық тардың ішіндегі саны жағ ынан ең кө бі қ ыпшақ тар болды. Ордасы Сығ анақ қ аласы.

Қ ыпшақ мемлекеті ө зінің саяси жағ ынан кү шейіп тарих сахнасында елеулі кө терілген кез XI ғ асырдың ортасы.

Қ ыпшақ қ оғ амы ә леуметтік жә не жіктік жағ ынан да тең болмады. Малғ а жеке меншік, сондай-ақ жайылым жерлерде ақ сү йектер меншігінде болғ ан. Қ оғ амның қ атардағ ы ерікті мү шелері малшылар болды. Қ ұ лдар соғ ыс тұ тқ ындарынан қ ұ ралды. Олардың бірқ атары сатылып, жартысы жалшы, малай ретінде пайдаланылғ ан.

Қ ыпшақ тардың ө зара саяси қ арым-қ атынасы. 1065 ж. салжық тардың билеушісі Алп Арслан қ ыпшақ тарғ а қ арсы Маң ғ ыстауғ а жорық жасайды. Нә тижесінде қ ыпшақ тардың бір бө лігі хорасан салжық тарына тә уелді болып қ алады. XI ғ. соң ы мен XII ғ. басында Жент, Янгикент, тө менгі Сырдың тағ ы басқ а қ алалары да қ ыпшақ кө семдернің қ олына қ арағ ан. 1133 ж. Жент қ аласынан Дешт қ ыпшақ даласына терең детіп соқ қ ы жасағ ан Атсыз (хорезмшахы) қ ыпшақ тарды талқ андайды. Осы XII ғ. ортасынан бастап қ ыпшақ хандығ ының ыдырауы басталады, оғ ан себеп болғ ан басты жайттар: қ ыпшақ тайпалары ақ сү йектерінің арасында хорезмге бейімделушілер қ атарының молаюы, қ аң лылардың аса ірі бірлестігінің қ ұ рылуы, ө зара ә улеттік қ ырқ ыс кү шеюінен болды.

XII ғ. 2 жартысынан ә сіресе Текеш (1172-1200) билеген дә уірден бастап, хорезм Қ ыпшақ ақ сү йектерімен жақ ындасуды мақ сат етті. Қ ыпшақ хандары мен хорезмшах ә улеті ө зара туысқ андық неке байланысын орнатуғ а кө шті. Қ ыпшақ ханы Жанкеші -қ ызы Теркенхатынды хорезмшах Текешке береді. Қ аң лы тайпалар бірлестігі XIII ғ. басында саяси тә уелсіздікке ұ мтылып, қ ыпшақ хандығ ының саяси бірлігіне нұ сқ ан келтірген. Хорезмшахтардың басты ә скери кү ші қ ыпшақ тар мен қ аң лылар болды. XIII ғ. басында хорезмшахтар сарайында қ аң лылардың басшысы Ә мин Мә лік маң ызды роль атқ арғ ан. Хорезмшах Аладдин Мұ хаммед соның қ ызына ү йленген болатын. Қ ыпшақ ақ сү йектері хорезмшахтар мемлекеттік жә не ә скери қ ызметпен қ амтамасыз еткеннен кейін, олардың мү ддесін қ орғ ап отырды. Бұ л қ ыпшақ қ оғ амында шиеленістерді кү шейтті.

12 Следующая ⇒