КСРО-ның 1939-1940 жылдардағы кеңеюі

Ұ лы Отан соғ ысы (1941—1945) — Кең ес Одағ ының нацистік Алманияғ а жә не оның еуропалық одақ тастарына (Мажарстан, Италия, Румыния, Финландия, Словакия, Хорватия) қ арсы жү ргізген соғ ысы; Екінші Дү ниежү зілік соғ ыстың ең маң ызды жә не шешуші бө лігі.

«Ұ лы Отан соғ ысы» ұ ғ ымы

«Ұ лы Отан соғ ысы» ұ ғ ымы 1941 жылғ ы шілденің 3-інде Сталиннің радио арқ ылы сө йлеген сө зінен кейін пайда болды. Сталин ө з сө зінде «ұ лы» жә не «отан» деген сө здерді бө лек-бө лек, бір-бірімен байланыстырмай қ олданды. «Ұ лы Отан соғ ысы» сө з тіркесі кө птеген басқ а тілдерде де қ олданылады (орыс. Вели́ кая Оте́ чественная война́, ағ ылш. Great Patriotic War, нем. Groß er Vaterlä ndischer Krieg), кейбір авторлар «Екінші Дү ниежү зілік соғ ыстың шығ ыс майданы» деген сө з тіркесін қ олданады (бұ л Германия қ олданғ ан «шығ ыс майдан» деген ұ ғ ымғ а жақ ын).

Соғ ыстың алғ ышарттары: Германия

1929 жылы басталғ ан бү кілдү ниежү зілік экономикалық дағ дарыстың салдарынан 1933 жылы Германияда билік басына NSDAP («Ұ лтшыл-социалистік неміс жұ мысшы партиясы») келді. Германияда Бірінші Дү ниежү зілік соғ ыста жіберіп алғ ан есесін қ айтаруғ а дайындық қ а кірісіп кетті.

Бірінші дү ниежү зілік соғ ыста жең іске жеткен елдер (АҚ Ш, Ұ лыбритания, Франция) жү ргізген араласпау саясатының арқ асында Германия ө зіне Версаль келісімінде қ ойылғ ан талаптарды орындауды мү лдем тоқ татты. Оның ү стіне АҚ Ш-тың компаниялары Германияның қ арулануына қ олайлы жағ дай жасағ ан қ аржы жә не материалдарды жіберіп отырды. 1926-33 жылдары Кең ес Одағ ын Липецк жә не Қ азан қ алаларындағ ы полигондарда герман қ арулы кү штерінің офицерлерін дайындауғ а атсалысты.

1936 жылы Германия Версаль келісімінің бір бабын бұ зып, Рейн аймағ ына ә скерлерін кіргізді. Сол жылы ол Испаниядағ ы азамат соғ ысына араласып, бү лік шығ арғ ан Франконың ә скерлеріне ә скери қ олдау кө рсете бастады.

1933 жылы билік басына ұ лтшыл-социалистер келгеннен кейін Германияда антикоммунистік жә не антикең естік кө зқ арастар кү шейе бастады. 30-шы жылдардың ортасынан бастап герман ү кіметі міндетті тү рде жақ ын арада КСРО-мен соғ ыс болатыны туралы жариялай бастады. Германияның ә скери доктринасы Кең естер Одағ ын ық тимал қ арсылас ретінде қ арастыра бастады. 1938 жылы герман армиясында ЖШҚ Ә -нің («Жұ мысшы жә не шаруалардың Қ ызыл Ә скері») ә скери техникасы, ә скери қ ызметкерлерінің айырым белгілері жә не тактикасы зерттеле бастады.

1938 жылдың наурыз айында Австрияда референдум ө ткізіліп, Германия оны ө зіне қ осып алды (қ араң ыз: Аншлюс). 1938 жылы Германия, Италия, Англия мен Франция арасында жасалғ ан Мюнхен келісімі бойынша Германияғ а Чехословакияның Судет аймағ ында тұ ратын немістерді қ орғ ау мақ сатымен сол аймақ ты ө зіне қ осып алуғ а рұ қ сат берді. Кейін Германия Чехословакияның қ алғ ан бө лігін де оккупациялады (Польшаның қ атысуымен).

1939 жылдың қ ысында Германия Польшағ а «Данциг мә селесін» шешуді ұ сынды. Польша бас тартты. Һ итлер осы мә селені Польшағ а қ арсы соғ ысу ү шін қ олданды.

1939 жылғ ы тамыз айында Германия мен Кең естер Одағ ының арасында шабуыл жасаспау туралы келісім жасалды. Келісімнің қ ұ пия қ осымшасы бойынша Германия мен КСРО Еуропаны ө зара ық палдар аймағ ына бө лісіп алды.

1939 жылғ ы қ ыркү йектің 1-інде Германия Польшағ а қ арсы соғ ыс бастады. Бұ дан кейін Ұ лыбритания мен Франция Германияғ а соғ ыс жариялап Польшағ а қ олдау кө рсетті. Екінші дү ниежү зілік соғ ыс басталып кетті. Герман ә скерлері 2 аптаның ішінде поляк қ арулы кү штерін талқ андап, поляктар қ оныстанғ ан шығ ыс шекарасы Керзон сызығ ына дейін жетті.

1940 жылы Германия Дания мен Норвегияны (Дания-Норвегия операциясы), сосын Бельгия, Недерланд, Люксембургті жә не Францияның жартысын жаулап алды. Франция тізе бү гуге мә жбү р болды (Франция жорығ ы).

Францияның тізе бү гуінен кейін Ұ лыбритания Германияның жалғ ыз қ арсыласы болып қ алды. Германия оғ ан бітім жасасуғ а ұ сынды, бірақ Ұ лыбритания бұ л ұ сынысты қ абылдамай тастады. 1940 жылғ ы шілденің 16-сында Һ итлер Ұ лыбританияның жеріне басып кіруді ұ йымдастыру туралы директивағ а қ ол қ ойды («Тең із арыстаны операциясы»). Бірақ герман Ә скери тең із кү штерінің басшылығ ы британиялық тең із кү штерінің қ уатының зор екендігіне жә не вермахтта десанттық операциялар тә жірибесінің жоқ тығ ын тілге тиек етіп, Ә скери ә уе кү штерінің ә уеде басымдылық қ а ие болуын талап етеді. Ұ лыбританияның ә скери-экономикалық ә леуетін ә лсірету ү шін, халқ ының сағ ын сындыру ү шін, басып кіруге дайындық ү шін жә не британиялық тардың қ арсыласуғ а деген еркін жою ү шін 1940 жылдың тамызынан бастап немістер британиялық қ алаларды ә уеден бомбылау науқ анын бастайды (Британия шайқ асы).

Ағ ылшындар бомбылаудың нә тижесінде бейбіт тұ рғ ындардың арасында кө п адам шығ ынын бастан кешіруге мә жбү р болса да, олар неміс ә скери ә уе кү штерін кө п шығ ынғ а ұ шыратып, «Британия шайқ асынан» жең імпаз болып шық ты. 1940 жылдың желтоқ сан айынан бастап ауа райының кү рт нашарлауынан герман Ә Ә К (Лү фтваффенің ) шабуылдарының қ арқ ыны қ атты бә сең сіді. Немістер ө здерінің басты мақ саттары — Ұ лыбританияны бітімге келуге мә жбү р етуге қ ол жеткізе алмады.

1940 жылғ ы шілденің 31-нде жоғ арғ ы ә скери басшылық пен ө ткізген кең есінде Һ итлер Ресейді 1941 жылдың кө ктемінде талқ андау керек, себебі егер Ресей талқ андалса, онда Ұ лыбританияның соң ғ ы ү міті ө шеді, сө йтіп ол да тізе бү гуге мә жбү р болады деп жариялады[1]. 1940 жылдың шілде-желтоқ сан айларында КСРО-мен соғ ыстың бірнеше жоспары қ арастырыла бастады, соның ішінде ОКҺ -ның (ә скердің бас штабы), генерал Э. Маркстың, Зоденштерннің жоспарлары жә не тағ ы басқ а жоспарлар қ арастырыла бастады. Кө п талқ ылаудың, ә скери-штабтық ойындардың жә не Һ итлердің ө з кең сесінде, қ ұ рлық ә скерінің штабында жә не басқ а да штабтарда ө ткізілген талқ ыласулардың нә тижесінде 1940 жылғ ы желтоқ санның 5-інде генерал-полковник Ф. Гальдер ұ сынғ ан жоспардың («Отто жоспары») тү бегейлі жобасы мақ ұ лданды.

1940 жылғ ы қ ыркү йектің 27-сінде Германия, Италия мен Жапония «Ү штік пакт» деп аталатын келісімге қ ол қ ойды. Ол келісім бойынша осы елдер ық пал жү ргізу аймақ тарын бө лісіп алып, ө зара ә скери кө мек кө рсетуге келісті. 1940 жылдың қ араша айында ө ткізілген кең ес-герман келіссө здерінде неміс дипломаттары осы пактқ а қ осылуды Кең естер Одағ ына да ұ сынды. Кең е ү кіметі егер Германия Кең естер Одағ ының ө з ә скерлерін Румыния, Болгария, Финляндия жә не Тү ркияғ а енгізуге келіссе, онда қ осылуғ а дайынбыз деп жауап берді. Немістер бұ л шартқ а келіспеді.

Осыдан кейін Һ итлер КСРО-ғ а шабуылдың жоспарын бекітті. 1940 жылғ ы желтоқ санның 18-нде қ арулы кү штердің (ОКВ-ның ) бас қ олбасшылығ ы Һ итлердің ө зі қ ол қ ойғ ан, КСРО-мен болайын деп жатқ ан соғ ыстың негізгі мағ ынасы жә не стратегиялық бағ ыт-бағ дары баяндалғ ан № 21 директиваны жіберді («Барбаросса» жоспары). КСРО-мен соғ ыстың жоспары 1941 жылғ ы қ аң тардың 31-інде шығ арылғ ан «Ә скерлерді стратегиялық топтау мен орналастыру туралы директива» деген директивада егжей-тегжейлі баяндалды. Оғ ан қ ол қ ойғ ан қ ұ рлық ә скерінің бас қ олбасшысы В. Браухич болды.

1940 жылдың аяғ ында неміс ә скерлерін басып алынғ ан Польшаның жеріне жылжыту басталды. Сонымен бірге осы ә скерді жылжыту Ұ лыбританияғ а басып кіруді бү ркемелеуге арналғ ан операция ғ ана деп Кең ес ү кіметін алдап-арбауғ а бағ ытталғ ан дезинформация науқ аны басталды. [1]

Қ арашаның 20-сында Ү штік одақ қ а Венгрия, қ арашаның 23інде — Румыния, қ арашаның 24-інде — Словакия, 1941 жылы — Болгария, Финляндия жә не Испания қ осылды.

1941 жылғ ы наурыздың 25-інде одақ қ а Югославия да қ осылғ ан болатын, бірақ наурыздың 27-сінде британиялық жансыздардың тү рткісімен Белградта ә скери тө ң керіс орын алып, билік басына Симовичтың ү кіметі келді. Ол ү кімет жас ІІ-ші Пётрді патша деп жариялап, Югославияның бейтараптығ ын жариялады. сә уірдің 5-інде Югославия КСРО-мен достық жә не шабуыл жасаспау туралы келісімге қ ол қ ояды. Германия соны болдырмау ү шін Югославияда ә скери жорық ө ткізіп, Грекияда жең іліске ұ шырап жатқ ан Италия ә скерлеріне кө мектесуді шешеді. Сол себепті КСРО-ғ а шабуыл кейінге ысырылды.

1941 жылғ ы сә уірдің 6-сында ірі қ алаларды, темір жол желілерін жә не аэродромдарды жойқ ын бомбылағ аннан кейін Германия мен Венгрия Югославияғ а басып кірді. Осы кезде италиян ә скерлері немістердің қ олдауымен Грекияда шабуылғ а кө шті. Югослав ә скері сә уірдің 17-сінде тізе бү кті.

Югославияны талқ андағ аннан кейін немістер мен италияндық тар бар кү штерін Грекияғ а тастады. Афины қ аласы сә уірдің 27-сінде жау қ олына тү сті.

1941 жылғ ы мамырдың 1-інде Һ итлер КСРО-ғ а шабуыл маусымның 22-сінде бастауды тү бегейлі шешті. [2]

Негізі, бар орыс ә скері біздің шекараларымызда шоғ ырланып тұ р. Ауа райы жылығ ан кезден бері кө п жерлерде қ орғ аныс жұ мыстары жү ргізіліп жатыр. Егер жағ дайлардың қ ысымымен мен неміс авиациясын Англияғ а қ арсы жібере қ алатындай болсам, онда Ресей оң тү стік пен солтү стіктен бізге қ ысым жасай бастайды деген қ ауіп бар. Солай бола қ алғ ан жағ дайда ә уеде басымдық бізде жоқ болғ андық тан мен тек ү ндемей шегіне беруге ғ ана мә жбү р боламын. Авиацияның жеткілікті қ олдауынсыз мен Шығ ыстағ ы дивизиялардың кө мегімен орыстардың қ орғ аныс бекіністеріне шабуылды жасай алмас едім. Осы қ ауіпке назар аудармаса, онда біз бү кіл 1941 жылды жоғ алтып алуымыз ық тимал, соның ө зінде де жағ дай жақ сығ а қ арай ө згермес еді. Керісінше, Англия ө зінің орыс серіктесіне сеніп, бітімге келуге одан бетер қ арсыласатын болады. Оның ү стіне олардың осы ү міттері орыс қ арулы кү штерінің дайындығ ы артқ ан сайын кү шей беретін болады. Ал 1942 жылдан бастап америкалық тардың соғ ыс материалдарын жаппай жө нелтуі басталатынын алың ыз…

Ақ ыр соң ында мен сізге тағ ы бірдең ені айтқ ым келіп еді… Мен осы шешімге келгелі бері ө зімді іштей азат сезініп отырмын. Мен осы шиеленісті шешуге қ аншалық ты талпынсам да, Кең естер Одағ ымен ынтымақ тас болу менің ө зімді зә рде қ ылатын еді. Себебі бұ л менің бү кіл ө ткен ө міріме, менің дү ниетанымыма, ө зімнің бұ рынғ ы барлық борыштарыма қ арама-қ айшы келетін. Осы ауыр жү ктен енді қ ұ тылғ аныма бақ ыттымын.

— Һ итлердің Муссолиниге жолдағ ан хаты, 1941 ж. мамырдың 21.

Германияның экономикасы мен бар тіршілігінің милитаризациясы, жаулап алғ ан елдерінің ө неркісібі мен стратегиялық қ орларының немістердің қ олына тү суі, жаулап алынғ ан жә не одақ тас елдердің арзан жұ мыс кү шін қ олдану Германияның ә скери-экономикалық қ уатының елеулі тү рде артуына ә келді.

Ұ лы Отан соғ ысының қ арсаң ында Германияның ө зінде жә не жаулап алынғ ан елдер мен одақ тас елдерде жылына 439 млн тонна кө мір, 31. 8 млн тонна болат ө ндіріліп, 11 мың зең бірек пен миномет, 11 мың ұ шақ шығ арылатын[3], ал 1941 жылдың 1-ші жартысында 1 621 танк пен ө здігінен қ озғ алатын артиллерия қ ондырғ ысы шығ арылды[4]. Бұ л деректерден Германияның ө неркә сіп қ уаты жағ ынан КСРО-ның ү стінен басымдылық қ а ие болғ андығ ы анық кө рінеді. Бірақ қ ару-жарақ шығ ару жағ ынан Германия дә л сондай басымдылық қ а ие болғ ан жоқ.

Соғ ыстың алғ ышарттары: КСРО

КСРО-ның жалпы жағ дайы

КСРО болашақ та болатын жойқ ын соғ ысқ а 30-шы жылдардың басынан бастап дайындала бастағ ан болатын. Тек ауыр ө неркә сіп қ ана емес, ө мірдің тү рлі-тү рлі жақ тары, идеология, бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдары, тіпті орта білім беру салалары да милитаризацияланды.

Жеделтелген индустриализацияның арқ асында 30-шы жылдары КСРО-да қ уатты ауыр ө неркә сіп пайда болды. Ол жедел тү рде қ ару-жарақ ө ндірісіне ауыса алатындай етіп ұ йымдастырылды. Бірақ соғ ан қ арамастан болат, шойын қ орыту, кө мір, электр энергиясын, химиялық ө ндіріс сияқ ты салаларда Кең ес Одағ ы Германиядан артта қ алып отыр еді. Ү шінші Рейхтың қ олына бү кіл Батыс жә не Орталық Еуропаның ө неркә сібі тү скен соң бұ л артта қ алу терең дей тү сті. Кейбір техникалық бағ ыттарда да Кең ес Одағ ы Германиядан артта қ алғ ан еді. Ә сіресе байланыс қ ұ ралдарын жә не автомобиль кө ліктерін жасап шығ ару жағ ынан. Кең ес халқ ының басым кө пшілігі (66 пайызы) білім дең гейі тө мен дә режедегі шаруалар болатын, ал Германия ә лдеқ айда урбанизацияланғ ан, индустриализацияланғ ан ел еді. Кө птеген ө нім тү рлерін жасап шығ арудан Кең ес Одағ ы Германияны артта қ алдырғ ан болатын (танкілер, ұ шақ тар, артиллериялық қ ару-жарақ, минометтер, оқ атар қ ару сияқ тылар). Кең ес Одағ ының осал жағ ы — ә скердің байланыс жә не басқ ару қ ұ ралдарымен жарақ тануы тө мен дең гейде болды. Бұ л жағ ынан Германиядан артта қ алу елеулі болатын.

Бір айта кетерлігі — КСРО-да негізгі ө ндірістік қ орлары мемлекеттік меншікте болғ аны себебінен жә не КСРО экономикасы мемлекеттің қ атаң қ адағ алауында болғ андық тан ө неркә сіптің милитаризация дең гейі мен соғ ыс жағ дайында жұ мыс атқ аруғ а қ абілеті Германия экономикасына қ арағ анда ә лдеқ айда жоғ ары болатын. Ал Германияның экономикасы жұ мылу дең гейі жағ ынан 1944 жылы «тотал соғ ыс» жарияланғ аннан кейін ғ ана кең ес экономикасына жақ ындай алды. Сондық тан соғ ыстың басында КСРО экономикасының тиімділігі жоғ арырақ дең гейде болды.

КСРО-ның партиялық жетекшілігінің Азаматтық соғ ыс кезінде қ алыптасып, тө тенше жағ дайларда шаруашылық жә не ә скери басқ арудың мол тә жірибесіне ие болғ анын да естен шығ армау керек. Экономикасы қ атаң орталық тандырылғ ан, жетекшілігі «тө тенше» шаралар арқ ылы іске асырылатын, жеке меншік атымен жоқ КСРО соғ ысқ а Германияғ а қ арағ анда ә лдеқ айда ұ тымды жағ дайда болды. Осы себептер КСРО-ның сол соғ ыста жең іске жеткенінің себептерінің бірі болды.

Соғ ан қ арамастан ЖШҚ Ә ө зінің жерінде ірі қ орғ аныс соғ ысын жү ргізуге дайын еместігін кө рсетіп алды. Кейінірек кең естік тарихнамада бұ л «ә скери қ ұ рылыста, соғ ыстың басталу уақ ытын анық тауда жіберілген қ ателік, ә скерді мемлекеттік шекараның маң ында орналастыруды кешеуілдету» деп аталды[5].

1937-1938 жылдары орын алғ ан жаппай қ уғ ын-сү ргіннің нә тижесінде ЖШҚ Ә -нің басқ ару буыны ауыр шығ ынғ а ұ щырағ ан болатын. 5 маршалдың 3-еуі, 15 армия генералының 13-і, 9адмиралдың 8-і, 57 комкордың 50-і, 186 комдивтің 154-і, 16 ә скер комиссарының 16-сы, 28 корпус комиссарының 25-і атылу жазасына кесілді. Ә скери округтар мен ә скери қ ұ рамалардың басына жас, тә жірибесіз басқ арушылар тағ айындалды. Мысалы, соғ ыс басталғ ан кезде 17 ә скери округ басшыларының 7-еуі, 17 округ штаб басшыларының 4-еуі ө з қ ызметтеріне тағ айындалғ андарына жарты жыл толмағ ан еді. 20 армия қ олбасшыларынан 13-інің тағ айындалғ андарына жарты жыл толмай, тек 2-еуі ғ ана жылдан астам уақ ыт бұ рын тағ айындалды. Командирлердің 70%-ының (полк командирінен жоғ ары) жә не сол дең гейдегі саяси жұ мысшылардың 75%-ының жұ мыс стажы (ө тілі) жылғ а жетпеген еді[6] [7].

Зерттеушілердің пікірінше, қ уғ ын-сү ргін ә скердің қ орғ аныс қ абілетіне кері ә серін тигізді[8]. Олардың пікірінше кадр «тазалаулары» ә скердің моралдық жағ дайына кері ә сер етіп, кейбір азаматтардың Ұ лы Отан соғ ысы кезінде жау жағ ына ө тулерін қ уғ ын-сү ргінмен жуып-шаюларын мү мкін етті. [9]

30-шы жылдардың жаппай қ уғ ындарына тікелей қ атысқ ан Молотовтың пікірінше, егер 30-шы жылдардың оқ иғ алары орын алмағ анда соғ ыстың кезінде сатқ ындар мен коллаборационистердің саны ә лдеқ айда кө п болар еді[10].

30-шы жылдардың аяғ ында ө ткізілген ЖШҚ Ә -нің инспекторлық тексерістерінің нә тижесінде ондағ ы ә скери тә ртіп пен ә скери дайындық тың ө те тө мен дең гейде болғ аны анық талды. ЖШҚ Ә -нің басқ арушы буынының білім дең гейі де тө мен болғ андығ ы анық болды. Кең ес ө неркә сібі қ амтамасыз еткен қ уатты ә скери техниканың кө птігі де осы кемшіліктердің орнын толтыра алмады. Қ ару-жарақ тың, ә сіресе танк жә не ұ шақ соқ қ ы қ осындарындағ ы қ ару-жарақ мө лшері бойынша КСРО 30-шы жылдардың ортасында-ақ барлық басқ а елдердің ә скерлерінен де кө п еді. Бірақ соғ ыстың басында ЖШҚ Ә -нің ә скери дайындығ ы оның қ ару-жарағ ының молдығ ына сай келмеді.

КСРО-ның 1939-1940 жылдардағ ы кең еюі

17 қ ыркү йекке қ арағ ан тү ні КСРО Германия мен Кең ес Одағ ының арасындағ ы ө зара шабуыл жасаспау туралы келісімнің қ ұ пия протоколдары бойынша Кең ес Одағ ының ық палы жү ретін аймағ ыболып белгіленген Польшаның қ ұ рамындағ ы Батыс Украина мен Батыс Белоруссияғ а басып кірді. 1939 жылғ ы қ ыркү йектің 28-інде КСРО Германиямен Достық жә не шекара туралы келісім жасасты. Ол келісім бойынша екі елдің арасындағ ы шекара «бұ рынғ ы поляк мемлекетінің жеріндегі екі жақ тың мемлекеттік мү дделері тү йісетін» [11] сызық, яғ ни бұ рынғ ы Керзон сызығ ы бойынша белгіленді. 1939 жылдың қ азан айында Батыс Украина мен Батыс Белоруссия ресми тү рде Кең естер Одағ ының қ ұ рамына қ абылданды.

1939 жылдың қ ыркү йегінің аяғ ы — қ азанның басында Германия мен Кең ес Одағ ының арасындағ ы шабуыл жасаспау туралы келісімнің қ ұ пия протоколы бойынша КСРО-ның ық пал аймағ ына жатқ ызылғ ан Эстония, Латвия жә не Литва елдерімен келісімдер жасалып, сол келісімдердің негізінде олардың жерлеріне кең ес ә скерлері орналастырылды.

1939 жылғ ы қ азанның 5-інде сол қ осымша қ ұ пия протокол бойынша Кең естер Одағ ының ық палы жү ретін айиақ қ а жатқ ызылғ ан Финляндияғ а КСРО ө зара кө мек туралы келісім жасасу туралы ұ сыныс жасады. Келіссө здер қ азанның 11-інде басталды, бірақ Финляндия ө зара КСРО-ның кө мек туралы ұ сынысын да, жер алмасу жә не арендағ а беру туралы ұ сынысын қ абылдамай тастады. 1939 жылғ ы қ арашаның 30-ында КСРО Финляндияғ а қ арсы соғ ыс бастады. Бұ л соғ ыс 1940 жылғ ы наурыздың 12-сінде Мә скеу бітіміне қ ол қ оюмен аяқ талды. Ол бітімде Финляндия бірқ атар аймақ тарын Кең естер Одағ ына беруге келісті. Алайда Кең естер Одағ ы ө зінің бастапқ ы мақ саты — Финляндияның толық бағ ындыру мақ сатына қ ол жеткізе алмады. Басында Финляндия ә скері тез уақ ытта жә не аз шығ ынмен талқ андалады деп жоспарланса да, кең ес ә скерінің іс жү зіндегі шығ ыны орасан зор болды. Қ ызыл Ә скердің қ уатына басқ а елдер кү мә нмен қ арай бастады. КСРО-дағ ы сияқ ты, басқ а елдерде де фин армиясын тө мен бағ алап, қ арсыласуғ а дә рмені жетпейді деп қ арастыратын. Сондық тан Қ ызыл Ә скердің фин ә скерін соншама ұ зақ уақ ыт жең е алмауы оның ә лсіздігі жә не соғ ысқ а дайындығ ының тө мен дең гейін кө рсетеді деп қ арастырыла бастады.

1940 жылғ ы маусымның 14-інде кең ес ү кіметі Литвағ а, ал маусымның 16-сында Латвия мен Эстонияғ а ультиматум жариялады. Олардың басты талаптары — бұ л мемлекеттер КСРО-ғ а дос ү кіметтерді билік басына келтіріп, ө з жерлеріне кең ес ә скерлерінің қ осымша қ осындарын кіргізуге тиістігі болды. Бұ л талаптар қ абылданды. Маусымның 15-інде кең ес ә скерлері Литвағ а, 17-сінде Латвия мен Эстонияғ а кіргізілді. Жаң а ү кіметтер коммунистік партиялардың жұ мысына салынғ ан тыйымдарды алып тастап, кезектен тыс парламенттік сайлаулар ө ткізді. Ү ш мемлекеттегі сайлауларда сайлау тізімдеріне енгізілген жалғ ыз партиялар — коммунистік Жұ мысшы халық блоктары (одақ тары) жең іске жетті. Жаң адан сайланғ ан парламенттер маусымның 21-22-лерінде Эстон КСР, Латвия КСР жә не Литван КСР жариялап, КСРО-ның қ ұ рамына ену туралы декларациялар қ абылдады. (Тағ ы қ араң ыз: Балтық бойы елдерінің КСРО қ ұ рамына кіруі (1939-1940)).

1941 жылдың жазында герман шабуылы басталғ ан соң Балтық бойы елдерінің тұ рғ ындары кең ес ә скерлеріне қ арулы шабуылдар ұ йымдастырды. Бұ л неміс ә скерлерінің Ленинградқ а жылжуын тездетті.

1940 жылғ ы маусымның 26-сында КСРО Румыниядан Бессарабия мен Солтү стік Буковинаны ө зіне беруді талап етті. Румыния бұ л талапқ а келісіп, 1940 жылғ ы маусымның 28-інде Бессарабия мен Солтү стік Буковинаның жеріне кең ес ә скерлері енгізілді. 1940 жылғ ы тамыздың 2-сінде КСРО Жоғ арғ ы Кең есінің VII-ші сессиясында Молдаван Кең естік Социалистік Республикасының қ ұ рылуы туралы заң қ абылданды. Молдаван КСР-сының қ ұ рамына мына аумақ тар енгізілді: Кишинев қ аласы, Бессарабияның 9 уезінің 6-ы (Бельцы, Бендеры, Кагул, Кишинев, Оргеев, Сорок) жә не Тирасполь қ аласы. Бұ рың ғ ы Молдаван Автономиялы Кең естік Социалистік Республикасының 14 ауданының 6-ы да Молдаван КСР-ының қ ұ рамына кірді. МАКСР-дің қ алғ ан аудандары жә не Бессарабияның Аккерман, Измаил жә не Хотин уездері Украин КСР-ының қ ұ рамына кірді. Украин КСР-ының қ ұ рамына Солтү стік Буковина да кірді.

КСРО-дан кейін Германияның одақ тастары Венгрия мен Болгария да Румыниядан жер талап ете бастады. 1940 жылғ ы тамыз айында Румыния Трансильванияның жартысын дерлік Венгрияғ а, ал қ ыркү йек айында Добруджаның оң тү стік бө лігін Болгарияғ а берді.

Кең ес барлау мекемелерінің ескертулері

1941жылдың бірінші бө лігінде кең ес барлауы немістердің шабуыл дайындап жатқ аны туралы хабарлаумен болды. Хабарларда қ арама-қ айшылық тар кездесіп отырды. Мысалы, шабуыл басталатын кү н (мамырдың 1-і, 15-і, маусымның басы, 22-ші маусым), соқ қ ылардың бағ ыттары, соғ ыс жоспарлары туралы хабарлар ә ртү рлі болды. Осының бә рі Германияның шынайы ақ паратты жалғ ан ақ паратпен араластырып, тү рлі буындар арқ ылы таратқ анының салдары болды.

Кең ес жетекшілері барлаушыларғ а ә рқ ашан сене берген жоқ, себебі кейде олардың берген ақ параттары (мысалы, Рихард Зорге жіберген мә ліметтер) расталмай отырды. Кейбір дерек кө здері бойынша, Германияның соғ ыс бастайтыны туралы ескертулер қ арама-қ айшы (ал қ азіргі зерттеулер кө рсетіп отырғ андай, кейде тіпті жалғ ан) мә ліметтер қ амтып отырды. Ақ парат шынайы болғ ан кү ннің ө зінде одан жаң сақ қ орытындылар жасалып отырды (мысалы, ә скери барлаудың жетекшісі Голиковтың қ ате қ орытындылары). Германиямен жасаспау туралы келісім, неміс ә скерилерінің Британия аралдарына дайындалып жатқ ан шабуыл туралы ә ң гімелері[12] 1941 жылы соғ ыс болмайтын шығ ар деген ү міт тудырып отырды[13]. Германия басқ а шабуылдарының қ арсаң ындағ ыдай, ешқ андай саяси талаптар жасамады.

Сталин Германияның шабуыл жасауы мү мкін екендігі туралы барлау мә ліметтеріне сенбеді. [2]

Кең ес Одағ ының соғ ысқ а дайындық ретінде жасағ ан шаралары

1941 жылдың мамыр айында ә скерлер ішкі округтардан Днепрдің батысына, шекарағ а жақ ынырақ жерге жылжытыла бастады. Шекаралық дивизияларды толық тыру ү шін запастан 800 000 адам ә скерге шақ ырылды, маусымның 16-18-дерінде шекаралық округтардың резерв дивизияларын алғ а жылжыту басталды. Оларғ а шекараның маң ында бекіну туралы бұ йрық берілді. Бұ л шаралар тым кеш жасалғ андығ ы Германияның шабуылы басталғ аннан кейін анық болды. Ә скерлер неміс шабуылын жү здеген шақ ырымғ а созылғ ан, ұ йымдаспағ ан кү йде қ арсы алуғ а мә жбү р болды.

1941 жылғ ы маусымның 18-інде КСРО-ның ә скери тең із флоты мен шекара ә скерлері ұ рысқ а ә зірлік жағ дайына келтірілді. ЖШҚ Ә -ге бұ ндай бұ йрық тек маусымның 21-інде ғ анаберілді.

Сталиннің 1941 жылдың мамыр-маусым айларындағ ы ә рекеттеріне талдау жасағ анда мына жайттарды есте сақ тау керек:

Мамырдың 5-інде Сталин ә скери академиялардың тү лектерінің алдында сө з сө йледі, ал содан кейін «сталиндік бейбітшіл сыртқ ы саясат ү шін» жасалғ ан тосқ а былай деп жауап берді: «бейбітшіл саясат деген жақ сы нә рсе ғ ой, бірақ біз енді ә скерімізді қ айта қ ұ рып болғ аннан кейін, осы заманғ ы шайқ асқ а сай келетін техникамен жарақ тандырып болғ аннан кейін, кү шті болып алғ аннан кейін, енді біз қ орғ аныстан шабуылғ а ө туіміз керек. Еліміздің қ орғ анысын іске асыра отырып, біз шабуылдайтын болуымыз керек. Қ орғ аныстан біз шабуылғ а ө туіміз керек». [11] (документ № 437)

Ресей Федерациясының Қ орғ аныс министрлігінің Орталық мұ рағ атында қ орғ аныс халық комиссары Тимошенконың жә не Бас штабтың басшысы Жуковтың атынан, Василевскийдің қ олымен жазылғ ан, қ ол қ ойылмағ ан бір қ аитынас қ ағ азы бар. Бұ л қ ағ аз 1941 жылғ ы мамырдың 15-інен бұ рын жазылмағ ан. Қ ағ аз Сталинге арналғ ан, онда «Германия мен оның одақ тастарымен соғ ыс болғ ан жағ дайғ а дайындық ү шін Кең ес Одағ ының қ арулы кү штерін стратегиялық орналастырылуы туралы ұ сыныс-пікірлер» келтірілген. Онда былай делінеді: «Германияның ә скері сақ адай сай дайындық кү йіне келтіріліп, тылдары толығ ымен жазылып-дайындалғ андық тан, ол қ азіргі таң да бізге кенеттен шабуыл жасауы ә бден ық тимал. Осыны болдырмау ү шін жә не неміс ә скерін талқ андау ү шін біз герман қ олбасшылығ ының алдын алып, неміс ә скері енді ғ ана орналасып, ә лі майдан жә не ә скер тү рлерінің ө зара істесуін ұ йымдастыра алмайтын кезінде алғ ашқ ы соқ қ ы беруіміз керек деп ойлаймын». Одан ә рі ә скери қ имылдардың жоспары баяндалады:

«Бірінші кезектегі мақ сат — Висла ө зенінің шығ ысында жә не Краков бағ ытында орналасқ ан герман ә скерін талқ андап, Наров, Висла ө зендеріне жетіп, Катовице аумағ ын иемденіп алу. Ол ү шін мыналарды істеу қ ажет: а) Германияны оң тү стік одақ тастарынан ажырату ү шін Оң тү стік-Батыс майданның кү штерімен басты соқ қ ыны Краков, Катовице бағ ытында жасау керек; ә ) Варшава ә скер тобын байлап, Оң тү стік-Батыс майданғ а кө мек кө рсету ү шін қ осымша соқ қ ыны Батыс майданның солтү стік қ анаты Седлец, Демблин бағ ытында жасауы керек».

1965 жылы Г. Жуков ә скери тарихшы В. А. Анфиловқ а мынаны айтып берді:

«Германияның шабуылының алдын алу туралы ой Тимошенко екеуімізде Сталиннің 1941 жылғ ы мамырдың 5-інде ә скери академияларды бітірушілердің алдында біз енді шабуыл жасайтын болуымыз керек деп сө з сө йлегеннен кейін пайда болды. Қ арсылас біздің шекараларымыздың маң ында ө з ә скерін шоғ ырландырып жатқ анда Сталинның осылай сө з сө йлегені бізді алдын ала соқ қ ы беру туралы директива дайындау керектігіне сендірді. Қ ұ жатты дайындау жұ мысы А. М. Василевскийге тапсырылды. Мамырдың 15-інде ол директиваның дайын жобасын қ орғ аныстың халық комиссарына жә не мағ ан тапсырды. Бірақ біз бұ л қ ұ жатқ а қ ол қ оймадық, алдымен оны Сталинге кө рсетуді ұ йғ ардық. Неміс ә скерлеріне алдын ала соқ қ ы беру туралы ести салысымен ол бұ лқ ан-талқ ан болып ашуланды. «Сендер немене, немістерді арандатқ ыларың келе ме? » - деп қ орс ете қ алды. Біз КСРО-ның шекарасында қ алыптасып отырғ ан жағ дай туралы, оның мамырдың 5-індегі сө йлеген сө зінде айтылғ ан ойларғ а негізделгенімізді айттық … «Мен бұ ны сондағ ыларды жігерлендіру ү шін ғ ана, олар бү кіл дү ние жү зінің газеттері айтатын неміс ә скерінің еш жең ілмейтіндігі туралы емес, жең іс туралы ойласын деп қ ана айттым! » - деп Сталин барқ етті. Осылай алдын ала соқ қ ы беру туралы жоспар аяқ сыз қ алды…» Жуков дә л осындай оқ иғ аны ә скери тарихшы Н. А. Светлишинге де айтты. [14] [15]

Бұ рынғ ы партия мұ рағ атында Бас саяси басқ арманың жетекшісі А. Щербаковтың уақ ыты 1941 жылғ ы маусымның басы деп кө рсетілген ә скери-саяси пропаганданың жай-кү йі туралы директиваның жобасы бар. Оның ішінде тағ ы былай делінеді: «халық аралық жағ дай мейлінше шиеленісті, біздің ел ү шін ә скери қ атер бұ рынғ ыдан да тө не тү сті. Бұ л жағ дайда «бө тен елдің жерінде ө з елімізді қ орғ ау» деген лениндік ұ ран кез келген мезетте іс жү зіне асырыла алады. Кең ес Одағ ының ө міріндегі орын алғ ан тү бегейлі ө згерістер осындай.

Елде орнағ ан осы жаң а жағ дай партия ұ йымдарынан Қ ызыл Ә скерді жә не бү кіл кең ес халқ ын жалынды патриотизм, революциялық батылдық жә не дұ шпанғ а қ арсы жойқ ын шабуыл бастауғ а ә рқ ашан дайын болу рухында тә рбиелеу ү шін партиялық -саяси жұ мысында тү бегейлі бетбұ рысты талап етеді». [11] (документ № 512)

1941 жылғ ы маусымның 13-інде С. Тимошенко пен Г. Жуков Киев ерекше ә скери округының басшыларына 1941 жылғ ы шілденің 1-іне дейін барлық «терең де орналасқ ан» дивизиялар мен корпус басқ армаларын мемлекеттік шекарағ а жақ ынырақ орналасқ ан жаң а лагерлерге жылжыту туралы директива шығ арды. Осы сияқ ты директива сол кезде Батыс ерекше ә скери округының басшыларына жіберілді. [11] (документы № 549 и № 603)[11]

Маусымның 14-інен 19-ына дейін шекара маң ы округтарының басшылары маусымның 22-23-іне дейін майдандық (армиялық ) басқ армаларды далалық пункттерге шығ ару туралы бұ йрық тар қ абылдады. [11]

К. Рокоссовский былай деп жазғ ан: «Біздің авиацияның алғ ы шептегі аэродромдарда шоғ ырландырылуына жә не орталық маң ызы бар қ оймаларды майдан маң ындағ ы аумақ та орналастырылуы алғ а секіріс жасауғ а жү ргізілген дайындық сияқ ты болып кө рінді де, ә скердің орналасуы мен ә скерде жү ргізілген шаралар соғ ан сә йкес болмады».

Б. Шапталов бұ л жайттарды былай тү сіндіреді: Сталин 1941 жылдың шілде-тамыз айларында неміс ә скері Ұ лыбританияғ а десант операциясын жасап, басып кіреді деп кү ткен болатын. Осындай операция жасала салысымен Сталин Польшадағ ы неміс ә скерлеріне соқ қ ы беруді кө здеді.

Ә скер шабуыл қ имылдарына дайындалып келгендіктен жә не ауқ ымды ә скерлер мен қ оймалар шекараның маң ында орналастырылғ андық тан, бірақ артиллерия ә лі де полигондарда болып, авиация дала аэродромдарында сиретіліп орналастырылмағ андық тан, 1941 жылғ ы маусымның 22-сінде шекара маң ындағ ы ә скери округтардың ә скерлері тиімді қ орғ аныс ұ йымдастыруғ а мү мкіндіктері болмай, шекара маң ындағ ы ұ рыстарда тез талқ андалды. [3]

Алдын алу соғ ысына дайындық туралы болжам

Disambig gray. svg Басқ а мағ ыналар ү шін, [[Тағ ы қ араң ыз Алманияның Кең ес Одағ ына алдын алу соғ ысы туралы болжам ]] деген бетті қ араң ыз.

Сталиннің Германияғ а қ арсы шабуыл жасауғ а дайындалып келгендігі туралы болжам алғ аш рет Һ итлердің КСРО-ғ а шабуыл жасағ аннан кейін Германия халқ ына сө йлеген сө зінде жә не Германия елшісі Шуленбургтың Молтовқ а тапсырғ ан ресми нотасында айтылды. КСРО жеріне басып кірудің алдында Кең ес Одағ ы Германияғ а шабуыл дайындап жатыр деген қ ауесет герман ә скерлерінде жү гізілген насихаттың бір бө лігі болды. Вермахттың бір жауынгері сол оқ иғ аларды былай еске алады:

«Соғ ыстың басында бізге насихатталғ ан басты ой мынау болды: «Ресей келісімді бұ зып, Германияғ а шабуыл жасайын деп жатыр. Біз тек жылдамырақ ә рекет еттік». Сол кезде бұ ғ ан кө п адамдар сеніп, Сталиннің шабуылының алдын алғ ынымызды мақ тан тұ татынбыз. Арнайы майдан газеттерінде бұ л туралы кө п айтылды. Біз соларды оқ ып, офицерлерді тың дап, сенетінбіз» — Һ елмут Клаусманн, 111-ші жаяу ә скер дивизиясы.