Көк Орда

Соң ғ ы редакциялау: 18 қ азан 2012 КӨ К ОРДА – 13 – 14 ғ -ларда Батыс Сібір жә не Қ азақ стан территориясында қ ұ рылғ ан мемлекет. Жошы қ айтыс болғ ан соң (1227) Шың ғ ыс хан Жошы ұ лысының мұ рагері етіп оның екінші ұ лы Батуды тағ айындады. Шығ ыс Дешті Қ ыпшақ тан Орда Ежен мен Шибан (Шайбани), яғ ни Жошының бірінші жә не бесінші балалары да ө з ү лестерін иемденеді. Орда Еженнің ордасы шығ ыста Ертіс ө з-нің орталық бойы мен оң т-те Сырдария ө з-нің орталық бойын қ амтығ ан қ азіргі Шығ ыс, Орт. жә не Оң т. Қ азақ стан территориясында орналасты. Шайбанидың иелігіне қ азіргі Бат. Қ азақ стан мен Бат. Сібір территориясы енді. Бұ ғ ан қ оса оғ ан Батыс жорығ ындағ ы ерліктері ү шін Мажарстандағ ы батыс қ ыпшақ даласынан жайылым сыйланды, бірақ Шайбани кезінде ә кесіне ұ нағ ан Жайық бойына оралады. Ортағ асырлық тарихи деректер Жошы ұ лысының осы ү ш бө лігіне ә р тү рлі атау қ олданады. Кө бінесе, бұ л саяси қ ұ рылымдар билеушілерінің атымен Бату ұ лысы, Шайбани ұ лысы, Орда Ежен ұ лысы, кейін олардың мирасқ орларының атымен, Берке ұ лысы, Бахадгур ұ лысы, Қ ойшы (Коничи) ұ лысы жә не т. б. аталады. Бірқ атар тарихшылар Кө к Орда дегеніміз Бату жері, ол Ақ Орда Орда Еженнің иелігі деп санайды. Бірақ бұ л жерде Шайбани ұ лысы есепке алынбағ ан. Енді бір тарихшыларымыздың пікірінше, ортағ асырлық шығ армаларда Ақ Орда, Кө к Орда атаулары тек Шығ ыс Дешті Қ ыпшақ территориясына қ атысты айтылғ ан. Оның батыс Жайық қ а, яғ ни Бату мен оның ұ рпақ тары билік еткен территорияғ а мү лде қ атысы жоқ. Алайда бұ л мә селеде шығ ыстанушылар арасында ортақ кө зқ арас жоқ. Кө к Орданы біреулер Орда Еженнің ұ лысы десе, енді басқ алары Шайбани ұ лысы дейді. Тарихи деректердегі мә ліметтерді салыстырып қ арастырғ анда, Кө к Орда термині Жошының бесінші баласы Шайбани жерлерін білдіреді деген ұ йғ арымғ а ә келеді. Бұ ғ ан, ең алдымен Кө к Орда шығ ыста, Жайық сыртында орналасқ ан деп кө рсетіп, Ақ Орда туралы ештең е айта алмағ ан орыс жылнамаларын дә лел ретінде келтіруге болады. Осылайша, біз Кө к Орда деп айтқ анда Шайбани мен оның ұ рпақ тарының иелігіндегі ұ лысты білдіреміз. Шайбанидің жазғ ы қ онысы Орал мен Батыс Сібір территориясында да, Ү стіртте жә не Маң ғ ыстау, Арал-Каспий ө ң ірінде де болды. К. о-ның қ ұ рылуы ұ зақ уақ ытқ а созылды. Бұ л саяси бірліктің қ алыптасуы 13 ғ -дың екінші ширегінде, яғ ни Дешті Қ ыпшақ Жошы ұ лдарының арасында бө ліне бастағ ан уақ ытқ а сә йкес келеді. Орда Ежен мен Бату иеліктерінің арасындағ ы территория батыс жорығ ынан кейін Шайбани мемлекетінің қ ұ рылымына кірді. К. о-ның негізін салғ ан жә не бірінші билеуші Шайбанидың ө зі болды. Кейде бұ л ұ лыс оның атымен де аталады. Ә кімш. -территориялық жағ ынан Шайбани ұ лысы Жошы ұ лысына кірді, ал оны билеуші (Бату ұ рпақ тары) шартты тү рде Қ арақ орымда отырғ ан Шың ғ ыс империясының ұ лы ханына бағ ынды. Жошы ұ лысы Менгу-Темір билігі тұ сында (1260 ж. ) жеке мемл. егемендігін алғ ан соң, К. о. Сарай қ -нда билік жү ргізіп отырғ ан Алтын Орда ханына бағ ынды. Алтын Орда мемл. ә скери қ ұ рылымы жағ ынан екі қ анатқ а бө лінді. Бірінші қ анат батыс бө лікте Бату ә улеті ұ лысы, екінші сол қ анат шығ ыс бө лік Орда Ежен ә улеті территориясы болды. Шайбани ә улетінің К. о-сы Алтын Орданың бірінші қ анатына, яғ ни Бату ә улетіне бағ ынды. 13 ғ -дың ортасында Жошының екі ұ лы Орда Ежен ұ рпақ тары мен Бату ұ рпақ тары ү лес жерлерінің негізінде жекелеген ә скери-саяси иеліктер қ алыптасып, соң ынан олар дербес мемлекеттерге айналды. Алайда Шайбани ә улетінің К. о-сы ө з бетінше жеке ұ лыс бола алмады жә не жалпы саяси процестерде Бату ұ лысына енді. Тек 15 ғ -дың 20-жылдарының аяғ ында Шайбани ә улетінен шық қ ан Ә білқ айыр Шығ ыс Дешті Қ ыпшақ тан билікті тартып алып, соның негізінде Шайбани ә улеті мемлекетін қ ұ рды. Бірақ бұ л уақ ытта ө зінің мә нін жоғ алтқ ан К. о. термині еш деректерде кездеспейді. 13 – 15 ғ -лардағ ы Шайбани ұ лысындағ ы оқ иғ алардың кө пшілігі белгісіз. Белгілісі: К. о-да Шайбанидан кейін Бахадү р, Сасы-Бұ қ а, Бодақ ұ л, Мең гі Темір, Фулау (Пулау) билік жү ргізген. Фулаудтың ұ лдары Ибрагим мен Арабшаї ә келерінің иелігін ө з араларында бө ліседі. Ибрагимнің ұ лы Дә улетшаї Ә білхайырдың ә кесі Арабшаї жә не одан кейінгілер Алтын Ордадағ ы билік ү шін болғ ан кү реске белсене қ атысты, сө йтіп басқ алардың кө мегімен (Тоқ та Темір) Бату ұ рпақ тары ә улетінің билігін қ ұ латады. 15 ғ -дың ортасында Шайбани орталығ ы Чимги-Тура (Ескер) болғ ан Жаң а Сібір хандығ ын қ ұ рды; қ. Сібір хандығ ы. Қ. Ө скенбай Дереккө зі: " Қ азақ стан" ұ лттық энциклопедиясы, Алматы, " Қ азақ энциклопедиясы", 1998 ж. 4-том

09. 11. 2012 6408 Comment

Соң ғ ы редакциялау:

18 қ азан 2012

КӨ К ОРДА – 13 – 14 ғ -ларда Батыс Сібір жә не Қ азақ стан территориясында қ ұ рылғ ан мемлекет. Жошы қ айтыс болғ ан соң (1227) Шың ғ ыс хан Жошы ұ лысының мұ рагері етіп оның екінші ұ лы Батуды тағ айындады. Шығ ыс Дешті Қ ыпшақ тан Орда Еженмен Шибан (Шайбани), яғ ни Жошының бірінші жә не бесінші балалары да ө з ү лестерін иемденеді. Орда Еженнің ордасы шығ ыста Ертіс ө з-нің орталық бойы мен оң т-те Сырдария ө з-нің орталық бойын қ амтығ ан қ азіргі Шығ ыс, Орт. жә не Оң т. Қ азақ стан территориясында орналасты. Шайбанидың иелігіне қ азіргі Бат. Қ азақ стан мен Бат. Сібір территориясы енді. Бұ ғ ан қ оса оғ ан Батыс жорығ ындағ ы ерліктері ү шін Мажарстандағ ы батыс қ ыпшақ даласынан жайылым сыйланды, бірақ Шайбани кезінде ә кесіне ұ нағ ан Жайық бойына оралады.

Ортағ асырлық тарихи деректер Жошы ұ лысының осы ү ш бө лігіне ә р тү рлі атау қ олданады. Кө бінесе, бұ л саяси қ ұ рылымдар билеушілерінің атымен Бату ұ лысы, Шайбани ұ лысы, Орда Ежен ұ лысы, кейін олардың мирасқ орларының атымен, Берке ұ лысы, Бахадгур ұ лысы, Қ ойшы (Коничи) ұ лысы жә не т. б. аталады. Бірқ атар тарихшылар Кө к Орда дегеніміз Бату жері, ол Ақ Орда Орда Еженнің иелігі деп санайды. Бірақ бұ л жерде Шайбани ұ лысы есепке алынбағ ан. Енді бір тарихшыларымыздың пікірінше, ортағ асырлық шығ армаларда Ақ Орда, Кө к Орда атаулары тек Шығ ыс Дешті Қ ыпшақ территориясына қ атысты айтылғ ан. Оның батыс Жайық қ а, яғ ни Бату мен оның ұ рпақ тары билік еткен территорияғ а мү лде қ атысы жоқ. Алайда бұ л мә селеде шығ ыстанушылар арасында ортақ кө зқ арас жоқ. Кө к Орданы біреулер Орда Еженнің ұ лысы десе, енді басқ алары Шайбани ұ лысы дейді. Тарихи деректердегі мә ліметтерді салыстырып қ арастырғ анда, Кө к Орда термині Жошының бесінші баласы Шайбани жерлерін білдіреді деген ұ йғ арымғ а ә келеді. Бұ ғ ан, ең алдымен Кө к Орда шығ ыста, Жайық сыртында орналасқ ан деп кө рсетіп, Ақ Орда туралы ештең е айта алмағ ан орыс жылнамаларын дә лел ретінде келтіруге болады. Осылайша, біз Кө к Орда деп айтқ анда Шайбани мен оның ұ рпақ тарының иелігіндегі ұ лысты білдіреміз. Шайбанидің жазғ ы қ онысы Орал мен Батыс Сібір территориясында да, Ү стіртте жә не Маң ғ ыстау, Арал-Каспий ө ң ірінде де болды.

К. о-ның қ ұ рылуы ұ зақ уақ ытқ а созылды. Бұ л саяси бірліктің қ алыптасуы 13 ғ -дың екінші ширегінде, яғ ни Дешті Қ ыпшақ Жошы ұ лдарының арасында бө ліне бастағ ан уақ ытқ а сә йкес келеді. Орда Ежен мен Бату иеліктерінің арасындағ ы территория батыс жорығ ынан кейін Шайбани мемлекетінің қ ұ рылымына кірді.

К. о-ның негізін салғ ан жә не бірінші билеуші Шайбанидың ө зі болды. Кейде бұ л ұ лыс оның атымен де аталады. Ә кімш. -территориялық жағ ынан Шайбани ұ лысы Жошы ұ лысына кірді, ал оны билеуші (Бату ұ рпақ тары) шартты тү рде Қ арақ орымда отырғ ан Шың ғ ыс империясының ұ лы ханына бағ ынды. Жошы ұ лысы Менгу-Темір билігі тұ сында (1260 ж. ) жеке мемл. егемендігін алғ ан соң, К. о. Сарай қ -нда билік жү ргізіп отырғ ан Алтын Орда ханына бағ ынды. Алтын Орда мемл. ә скери қ ұ рылымы жағ ынан екі қ анатқ а бө лінді. Бірінші қ анат батыс бө лікте Бату ә улеті ұ лысы, екінші сол қ анат шығ ыс бө лік Орда Ежен ә улеті территориясы болды. Шайбани ә улетінің К. о-сы Алтын Орданың бірінші қ анатына, яғ ни Бату ә улетіне бағ ынды.

13 ғ -дың ортасында Жошының екі ұ лы Орда Ежен ұ рпақ тары мен Бату ұ рпақ тары ү лес жерлерінің негізінде жекелеген ә скери-саяси иеліктер қ алыптасып, соң ынан олар дербес мемлекеттерге айналды. Алайда Шайбани ә улетінің К. о-сы ө з бетінше жеке ұ лыс бола алмады жә не жалпы саяси процестерде Бату ұ лысына енді. Тек 15 ғ -дың 20-жылдарының аяғ ында Шайбани ә улетінен шық қ ан Ә білқ айыр Шығ ыс Дешті Қ ыпшақ тан билікті тартып алып, соның негізінде Шайбани ә улеті мемлекетін қ ұ рды. Бірақ бұ л уақ ытта ө зінің мә нін жоғ алтқ ан К. о. термині еш деректерде кездеспейді.

13 – 15 ғ -лардағ ы Шайбани ұ лысындағ ы оқ иғ алардың кө пшілігі белгісіз. Белгілісі: К. о-да Шайбанидан кейін Бахадү р, Сасы-Бұ қ а, Бодақ ұ л, Мең гі Темір, Фулау (Пулау) билік жү ргізген. Фулаудтың ұ лдары Ибрагим мен Арабшаї ә келерінің иелігін ө з араларында бө ліседі. Ибрагимнің ұ лы Дә улетшаї Ә білхайырдың ә кесі Арабшаї жә не одан кейінгілер Алтын Ордадағ ы билік ү шін болғ ан кү реске белсене қ атысты, сө йтіп басқ алардың кө мегімен (Тоқ та Темір) Бату ұ рпақ тары ә улетінің билігін қ ұ латады.

15 ғ -дың ортасында Шайбани орталығ ы Чимги-Тура (Ескер) болғ ан Жаң а Сібір хандығ ын қ ұ рды; қ. Сібір хандығ ы.

Қ. Ө скенбай

Дереккө зі: " Қ азақ стан" ұ лттық энциклопедиясы, Алматы, " Қ азақ энциклопедиясы", 1998 ж. 4-том

⇐ Предыдущая 12