Частка другая

⇐ ПредыдущаяСтр 3 из 3

Нікла жыцце ў шумным лесе,

Агаляўся твар зямлі,

І ляцелі ў паднябессі

З звонкім крыкам жураўлі.

Восень ткала ўжо красёнцы

Мяккай чырвані ў лістах,

Восень спеў вяла бясконцы,

З ветрам ходзячы ў кустах;

Восень прала кужаль тонкі –

Павуціння белы лён;

Восень шэрыя заслонкі

Моўчкі клала на адхон.

Восень шла ў сырым тумане,

Восень клыгала ўгары,

Восень песні пела зрана,

Восень ныла ўвечары;

Восень слала дзень свой хмурны

Па падатак у лясы,

Каб на долы стол хаўтурны

Там заслаў ёй абрусы.

Ішоў зранку дзень пануры,

Ахінуўшыся ў імглу,

Вочы шэрыя прыжмурыць

І міргне вятру-арлу.

І падыме вецер спевы,

Захістаюцца лясы,

І даюць падатак дрэвы,

Лістам сцелюць верасы.

Адзін верас і красуе,

Там чуваць яшчэ жыццё,

А той вецер ліст драсуе,

Размятае, бы смяццё.

Глухла поле, замірала,

Як бы дух пранёсся злы,

І ў задуме пазірала

Даль з-пад шэрае імглы.

Так на дзетак глядзіць матка,

Як расходзяцца яны

Па ўсім свеце з роднай хаткі

На мяжы свае вясны.

Нейкім жалем павявала

Ад аголеных палёў,

Ад шнуроў тых, дзе бывала

Нёсся шолах каласоў.

Там цяпер ралля чарнела,

Глыбы ўскопанай зямлі,

І пакошу сеткай белай

Павуцінкі заплялі.

Пад агульны смутак гэты

Граў Сымон цяпер адзін,

Граў прашчанне жыццю лета,

Спеву-радасці далін;

Граў разлуку з дзедкам мілым:

Дзед не ўздужаў далей жыць –

Пад крыжом, пад тым пахілым,

Дзедка, друг яго, ляжыць.

Нейк няждана смерць скасіла,

Хоць даўно яна, як цень,

Шла за ім, свой міг сачыла

І забрала ў ясны дзень

Пры ўсіх людзях, сярод поля,

Як ён трошкі прыкархнуў;

Згас стары дзядок без болю,

Раз ці два адно зяхнуў.

Перацёр век дзед бязродны,

Ціха жыў, цішэй сканаў,

І ніхто ў пясок халодны

Слёз гарачых не раняў

І не плакаў над труною:

Быў пастух – цяпер няма,

І халоднай цішынёю

Агарнула яго цьма.

Толькі у часе пахавання,

Як закопвалі труну,

Горкі смутак развітання

Ўскалыхнуў душу адну.

– Дзедка, міленькі дзядуня!

Нашто ты памёр? нашто?

Хто ж мяне цяпер прыгорне?

Хто мне слоўка скажа? хто? –

Прытуліўшысь пад крыжамі,

Ціха хлопчык галасіў;

Стук каменьчыкаў нажамі

Біў яго і дух гасіў..

Пахавалі і накрылі,

Бомкнуў звон разы са два,

А налета на магіле

Быльнік вырасце, трава.

І цяпер вастрэй Сымонка

Адзіноту ў сэрцы чуў,

Нейкі смутак, бы пялёнка,

Моцна душу агарнуў.

Гляне ён вакол на поле:

Унь там груша, там лясок,

А там жоўценькі пясок,

А дзядка не ўгледзіш болей,

Ён памёр. І што з ім стала?

Дзе ж падзеўся яго дух?

Ці душа ў зямлі прапала,

Як агонь: згарэў – і стух?

Ці яна па свеце ходзіць,

Як туман які, адна,

І спакою не знаходзіць,

І нікому не відна?

Смерць, жыццё... Дзіўно ўсё гэта!

І нашто жыць? каб сканаць?

Смерць прыйшла – і песня спета,

І прыложана пячаць.

І няўжо не будзе следу,

Жыў на свеце ты, ці не?..

Смуткаваў хлапчук па дзеду

І з ім бачыўся... у сне.

А багацце, што дзед справіў

За век доўгі – скрыпку, смык, –

Ён Сымону ўсё аставіў.

– Ты – музыка-чараўнік!

Грай жа, дзеткі: скрыпка важна;

Смутак ты ёй свой вальеш,

І душа заплача кажна,

Як ты смыкам павядзеш,

Бо хто ў горкай паняверцы

Крыж нясе свой, жывучы,

У таго ў людское сэрца

Есць праўдзівыя ключы.

Грай жа, хлопча, і старога

Ты хоць раз успамяні,

Бо мне жыць, браток, нямнога:

Мае злічаны ўжо дні.

З скрыпкай збудзеш сваё гора,

З ёю ты ўжо не адзін;

Скрыпка – хлеб твой і апора,

Дык шануй яе, мой сын:

Скрыпка верна ўсім служыла,

Каб і ты ёй верны быў, –

Гаварыў пастух Курыла,

Як духоўніцу¹ рабіў.

І цікава была скрыпка,

Як бы ў ёй быў хтось жывы:

Мнагаспеўна, звонна-гібка,

Бы выказвала славы,

Як па струнах смык бывала

Ручка здольная вяла:

Добра гэта скрыпка грала

І звінела і гула.

Рад быў хлопчык: дар вялікі,

Неспадзеўны то быў дар,

А Сымону лёс музыкі

Усміхаўся ў сонцы мар.

Ён са скрыпкай неразлучны,

Не спускае яе з рук,

А ў час вольны і спадручны

Граў і цешыўся хлапчук.

А як часам горка стане

Ці засмуціцца чаго,

Скрыпку ўспомніць – сонца гляне,

Асвятляючы ўсяго.

І што ён ні ўчуў бы толькі,

І пальецца з-пад смыка

Гоман песні, віхар полькі,

Вір бурлівы «казака».

– Вось глядзі – музыка новы

І які яшчэ скрыпач!

Спрытны, здатны, адмысловы;

З вузел сам, а ўжо пабач!.. –

На Сымонку і дзяўчаты

Паглядалі цікавей,

Ім пацешыць сэрца ў свята

Запрашалі ласкавей.

І Сымонка пад бародку

Дар старога дзеда браў

Ды, прысеўшы на калодку,

«Каваля», «кадрылі» граў.

Спрытна пальчыкі хадзілі,

Смык то плаваў, то лятаў,

Дружна струны гаманілі,

Бы іх віхар калыхаў,

То разгульна і шалёна,

То спакойна, ледзь чуваць...

Нават дома на Сымона

Сталі йначай пазіраць.

«Ну, што ж? хлопец не загіне, –

Маці думала аб ім: –

Можна будзе жыць хлапчыне

Скрыпкай, талентам сваім;

Падзаробіць і на хату

Дапамогу сваю дасць,

Хоць не будзе тае страты,

Хоць малую ўнясе часць».

Бацька, хоць не прызнаваўся,

Ды таксама трохі мяк,

Калі часам даставаўся

З-за сынка увагі знак.

Ды Сымонка неахвотна

Граў «кадрылі», «кавалі», –

Біў ён болын на лад маркотны,

Дзе пакутаю зямлі

Аддаваўся спеў гаротны,

Слёзы жаласці цяклі,

І дзе чуўся жаль, уціскі,

Крыўда, гора бедака,

Бо свет смутку болей блізкі

Быў для сэрца хлапчука.

¹ Духоўніца – духоўнае завяшчанне.

Час падходзіў за пакровы.

Вецер ліст з лясоў атрос,

І на поле свае ковы

Кінуў злёганьку мароз.

Агалела поле. Знята

Збажына з яго даўно.

Глуха, пуста і зацята,

І нікога не відно.

І ціхутка, бы ў магіле,

Звіс нязрушана туман

І свае валокны-крылле

Абапёр на той курган.

Адзінотай і пустэчай

Ўсюды веяла з палёў,

Нейкай мляваецю старэчай

Аддавала ад лугоў.

Жыццё ўнікла. Бы ў жалобе,

Неба цьмілася, зямля;

Толькі ў руневай аздобе

Вочы песціла ралля.

У такі час наш музыка

Пасвіў статка авячок.

Ціха, глуха, ані зыку.

Сеў пад хвойкай пастушок,

А авечкі рунь шчыпалі

Каля лесу тут адны

Ды трывожна пазіралі

І пужаліся яны.

Але іх такая ўдача:

З глупства пудзяцца, бягуць,

Камень, хвойку, куст убачаць,

Капыткамі землю б’юць.

І Сымонка з іх смяяўся:

– Вось дурныя, ха-ха-ха!

Куст ім страхам паказаўся! –

Пад гаворку пастуха

Заспакойвалася статка,

І час зноў праходзіў гладка.

Але сёнкя надта пудкі

Штось авечачкі былі.

– Ну, што з вамі, мае шуткі?

Што вы ў голавы ўзялі? –

Гаварыў Сымонка з імі,

Дый самога страх шугаў,

І трывожна ён вачыма

Поле, хвойнік азіраў.

– Ці не воўк іх тут пужае? –

Толькі так памысліў ён –

І затросся ўвесь Сымон:

Воўк з ядлоўцу вылятае

Ды ў авечкі проста садзіць,

Злы, раз’юшаны, бы кат,

І дзе хлопцу з ім тут зладзіць,

Бо такі драпежны гад!

Пасць разяўлена, зубата,

Сам вялізны і сівы,

Хіб адкочан, шэрсць узнята,

Нават клык відаць крывы, –

Вельмі страшны з галавы!

Драпанула раптам статка,

Аж па полі пайшоў грук,

А ён – хоп за карк, лапатку

Ці за горла і – каюк!

Воўчым зубам чуць кранецца

Ці грудзінай дасць упол –

Ні адна не страпянецца,

Трупам кінецца на дол.

З немым крыкам перапуды

Хлопчык кінуўся туды.

– Га! ага! Ты-га, паскуда!

Людзі, воўк! Сюды! сюды! –

Разагнаў усіх звяруга,

Трох на месцы палажыў,

А баранчыка схапіў

І панёсся ў лес, зладзюга!

І такі быў страх блазноце!

З крыку ён зусім ахрып,

Перасохла хлопцу ў роце,

І язык яго прыліп,

Не мог вымавіць і слоўка,

Пабялеў, як той папер.

Ох, нагнала ліха воўка!

Што ж рабіць-чыніць цяпер?

Страх і жаласць агарнулі,

Плача горкімі слязьмі.

Людзі гэты плач пачулі,

З лесу едучы з дрыўмі,

І на крык хоць беглі жыва,

Ды не ўпору ўжо прыйшлі:

Пазбіраць авец пудлівых

Толькі хлопцу памаглі.

Гнаў Сымонка рэштку статка,

А самога страх шугаў:

Не даруе яму татка,

Што авец не ўпільнаваў!

Чула сэрца, што праборкі

І папругі не мінуць,

Што скрозь столь убачыць зоркі,

Як наджэгі¹ зададуць.

А аб тым, што ён нявінен,

І не думаў хлопчык тут:

Хіба ж быў яму адчынен

Справядлівы бацькаў суд?

Але ж не! ён скажа: «Тата!

Крукам я стаяў, глядзеў,

Ды знянацку воўк пракляты,

Як той віхар, наляцеў.

Я гукаў, ахрып ад крыку.

«Га-а! » – Ён голас тут падаў,

Ды ў яго хрыпаты, дзікі

Голас з грудзяў вылятаў.

Толькі ж дома не павераць,

Ох, раскоціцца там гром!

Не хацеў бы ні вячэраць,

Ні паказвацца і ў дом.

Ішоў хлопчык у трывозе,

Замаркоціўся, прыціх,

А прад ім вязлі на возе

Трох авечак нежывых.

Вот сяло ўжо недалёка,

Затрымаўся ў полі ён.

Унь іх хата, і высока

Шэст убіт каля акон.

Вось спыняюцца мужчыны

І авец у двор нясуць.

На спатканне ім з адрыны

Два дзядзькі яго бягуць,

Штось гавораць... там і маці...

Людзі сыпнулі туды...

«Ну, прапаў ты, Сымон-браце!

Ой, бяды будзе, бяды! »

А вось чэша дзядзька Юрка.

– Добра выпасвіў авец!..

Дзе ж баранчык?.. Ось і шкурка,

Ось і мяска!.. маладзец!

Страты – добрая палова...

Скубянуў, дык скубянуў! –

І больш дзядзька ані слова,

Толькі поглядам кальнуў,

Сам пагнаў у двор авечкі,

А Сымон адзін зусім,

Торбу звесіўшы праз плечкі,

Ідзе воддалек за ім,

Ды маўклівы, бы акуты

Гэтым горам і бядою

І бязмернаю жудою

Да зямлі быў дух прыгнуты.

Вось і дворык іх і хата,

Людзі ў весніцах, дварэ;

Шуму-гоману багата,

Нейкі рух усіх бярэ.

А туман, імга пустая

Цяжка звісла над сялом.

Хлопчык цьмяна памятае,

Што тварылася кругом.

Так, абрыўкі з’яў-малюнкаў,

Слоў нязвязаных нічым,

Недарэчных вырахункаў, –

Ўсё вілося перад ім.

– Але ўсе ж папарываны!

Ты ж чаго глядзеў? дзе быў?

Вужу, гадзе шальмаваны,

Лепш цябе б ён задушыў! –

Бацька ў роспачы, у злосці

Кінуў жмут калючых слоў.

Не, чакаць няма мілосці,

Але ён на ўсё гатоў:

Будуць лаяць – няхай лаюць,

Будуць біць – няхай і б’юць, –

Тыя грозьбы не пужаюць

І не кратаюць нічуць.

Усяму, усім старонні,

Ён стаіўся ў кут адзін,

Ён нібы ў пустым бяздонні

Стаяў некалькі часін.

– Што стаіш там, як закляты?

Гора ты нам, не дзіця! –

Кажа маці: – ідзі ў хату,

Недапека ты, куцця! –

І ўздыхнула. Мусіць, матцы

Шкода стала бедака,

Трэба ж к сыну хоць азвацца:

А йдзе бацька з хлевушка,

Ён узбураны, сярдзіты,

Бровы ссунуты на нос...

– Годзі ўжо, Панас, не бі ты,

І так розум ён растрос.

– Вон адгзтуль, каб і смроду

Мне твайго тут не было!

Ты штодзень мне робіш шкоду,

З-за цябе і на сяло

Паказаць мне брыдка вочы!

Бяры скрыпку, смык і – вон!

Ідзі з дому, куды хочаш –

Больш не сын ты мне, Сымон! –

Хлопчык, змешаны з гразёю,

З дому выгнаны, стаяў

Каля пуні пад страхою

І ў мрок ночы пазіраў.

Ён не плакаў – зніклі слёзы,

Яны ўсе – на дне душы.

А дзесь вецер вербалозы

Над балотам варушыў.

А ён глух, не чуў нічога.

А куды йсці? да каго?

Ён не меў нідзе нікога,

Хто б схіліўся да яго.

Пастаяўшы, хлопчык рушыў,

Пералез знаёмы плот,

Скрыпку ўзяўшы, і патрушыў

Упярод і ўсё ўпярод.

– Трэба, бацька, ведаць меру!

Хіба так ён вінават?

Дзе яму даць рады зверу?

Ідзі кліч яго назад! –

Сэрца маткі не ўтрывала:

– Хлопец з страху пабялеў.

Перапудзіўся не мала,

За дзень гэты пастарэў.

– От, няхай там паскавыча:

Не дзе дзенецца, не йдзі:

Змерзне, сам, нябось, прысмыча;

Сядзь ты лепей і сядзі. –

Толькі ж маці не ўсядзела,

Выйшла ціхенька на двор.

– Дзе ты? – клікнула нясмела.

Неба цёмнае без зор

Непрыветна пазірала,

Цьма халодная маўчала,

Матцы кідала дакор

І папрокі ёй за тое,

Што пакрыўдзілі сынка.

І за што? за так пустое –

Ці ж ухілішся ваўка?

Хлопца выгнаць проціў ночы!

– Го-о, Сымон! – і ціха зноў,

І глядзяць дарэмна вочы

Па куточках між платоў;

Выйшаў бацька. – Ідзі ў хату,

Не туляйся, а то – дам!

Чуеш! слухаць трэба тату!

Што хаваешся ты там?

Нябось, бачу! – Ды нічога

Ён не бачыў і не чуў.

А мрок-багна строга-строга

Неба, землю агарнуў.

Бацькаў гнеў даўно мінуўся.

Як ні страшыў, ні гукаў,

Ды Сымонка не вярнуўся,

Слыху-голасу не даў.

¹ Задаць наджэгі – набіць, пакараць.

Частка другая

Калі вясною

Над зямлёю

Раняла сонейка праменні,

Яно сказала ім тады:

«Ляцеце, промені, туды,

На баль мой выклічце стварэнні,

Ўдыхнеце дух ім малады,

Цяплом сагрэйце і каменні,

Няхай зямля на ўсе лады

Спявае радасць адраджэння,

Няхай там знішчыцца суценне,

Адбітак смерці і жуды».

І косы тыя

Агнявыя,

Свайму пакорныя закону,

Ляцяць з нязмераных вышынь,

І жыватворная іх плынь

Зняла цямраную заслону –

Зацяты сон нямых пустынь.

Выходзь, зямля, з свайго прыгону,

Развей ты сон і чары скінь!

І ткуць прамені ёй карону;

З свайго надземнага амбону

Яе вянчае неба сінь.

Адна палоска,

Сонца коска,

Каля пустэлі пралятала,

Сустрэла хмарку на пуці.

«Спыніся, промень, не ляці:

Сагрэта ўжо зямная гала,

Мяне ты, промень, асвяці! »

Яна ад холаду дрыжала

І нікла ў жудаснай муці.

Праменю сонца шкода стала

Прыгожай хмаркі, што ўмаляла

Ёй косы сонцам заплясці.

І ён спыніўся

І скланіўся

Перад няшчасцем хмаркі Божай:

Яна – адна, навокал – жуд,

Пякельны холад, мрок і мут.

І кінуў промень блеск свой гожа,

Нібы стварыў ён з ёю цуд:

Заззяла хмарка так прыгожа,

Што хто ні бачыў яе тут,

Звясці вачэй з яе не можа.

Ён з ёю дзеліць падарожжа,

Але завуць яго на суд.

За што? за тое,

Што святое

Парушыў сонца прыказанне

І, не дасягнуўшы зямлі,

Куды ўсе посланы былі,

Каб знішчыць цьмы там панаванне,

Адстаў свавольна ад сям’і,

Разліў свавольна сваё ззянне

У цемры хмарчынай раллі.

«Блукай жа ты ў пустой далі! »

Ён быў асуджан на выгнанне

І на бясконцае блуканне

Паміж нябёсаў і зямлі.

Ноч над светам панавала.

Поле жудасна маўчала

І халоднай цішынёй

Непрыветна сустрачаЛа

Тых, хто з скрыўджанай душой

Смутак нёс свой, сваё гора

У свет гэты, гэту даль,

Каб рассеяць на прасторы

Слёзы горкія і жаль

І ў дарозе між крыжамі

Гэты жаль узгадаваць,

Потым песнямі, слязамі

Людзям зноў яго аддаць.

Шоў Сымонка на спатканне

Змроку, цемрадзі палёў,

У круг гора і блукання,

Мусіць, лёс яго павёў.

І ён шоў – куды? не ведаў

Ды аб тым і не пытаў;

Пад убогі крыжык дзедаў

Неўзаметкі прыблукаў.

Тут ён толькі схамянуўся,

Стаў патрошку разважаць,

Пудка ў страсе азірнуўся –

Глуха могілкі маўчаць!

Ён прысеў на край магілы,

Скрыпку збоку палажыў

І заплакаў. – Дзедка мілы!

Ты адзін у свеце быў,

Да каго я прыхіляўся,

Ты адзін мяне не гнаў

І не крыўдзіў, не смяяўся

І ў нядолі памагаў.

Голуб сівы мой! ачніся,

Пашкадуй мяне, дзядок! –

Плакаў хлопчык, і ліліся

Градам слёзы на пясок.

Плача, бедны, прычытае,

Вуха к долу прыхіне,

Ды маўчыць зямля сырая,

І ў зацятай цішыне

Прычытанне замірае.

Змогся хлопчык, абяссілеў,

Толькі ўсхліпваў ды ўздыхаў.

Ён слязамі жаль свой выліў,

Смутак імі спаласкаў.

І яму так лёгка стала,

Як бы што яго ўзняло

І так ціханька гайдала

І так лёганька нясло.

Вось узняўся над крыжамі

І паплыў, паплыў, паплыў!

Толькі ветрык за вушамі

Ціха-ціха захадзіў.

А ён дальш усё нясецца,

Хмаркі гоняцца за ім

І смяюцца, ён смяецца

Смехам радасным такім.

А над імі сонца ззяе,

Іх цалуе, як дзяцей,

І праменні пасылае

Сустрачаць сваіх гасцей.

Лёгка, вольна і лагодна,

Бы на крыллях светлых мар,

Ён лятае так свабодна

У клубах купчастых хмар.

Але раптам стала змена:

У багне пустых глыбінь

Бурнай плыні коціць пена

І чарнее неба сінь,

Нікне сонца ў чорным муту,

Хмаркі спуджана бягуць,

І з мінуты на мінуту

Свет затопіць тая жудзь.

А ён болын ляцець не можа,

Страх яго апанаваў.

Толькі ж чуе – гэтак гожа

Хтось на скрыпцы заіграў.

І вярнулася зноў сіла,

Страху скінуты гужы.

Азірнуўся – зноў магілы

І пахілыя крыжы.

А на прыкладзе драўляным

Бачыць – сівенькі дзядок,

Дзед Курыла, ў бель убраны,

Галаву схіліў набок

І ўсё грае, ды так гожа,

Як ніхто яшчэ не граў.

Ці не дзедка з падарожжа

Небу скаргу пасылаў

За дзіцятка, што марнее

Без прызору, без бацькоў,

Што не песціць і не грэе

Ласка мацеры, братоў?..

Слухаў хлопчык спеў нязнаны

І няспеваны нікім,

І гаілісь сэрца раны,

Шкла крыўда перад ім.

А дзед грае, смыкам водзіць,

Плачуць струны і дрыжаць

І такую жальбу родзяць,

Што ніхто не мог стрываць:

І крыжы на дол прыпалі

І схінуўся верх лясоў

І граць дзеду памагалі

Хорам згодных галасоў.

А Сымонка, як прыкуты,

Не мог пальцам зварухнуць,

Не мог гэтых чараў путы

Ш разбіць, ні адхінуць;

Толькі ж чуў, што не ўздужае

Дый не схоча далей жыць,

Бо то дзедка выклікае

Яго душу супачыць.

Вось-вось ён ужо канае

І ўжо чуе смерці ўзмах.

Ён не плача, не ўздыхае,

І яго не пашыбае

Ані жаласць, ані страх.

Ды ў той час, калі, здавалась, .

Дух яго ўжо пакідаў,

Дзіва новае зноў сталась:

Дзед у скрыпку ўлез, прапаў.

І сама ўжо скрыпка грала,

Покі лопнула струна,

А як лопнула – прапала

Сну праявіна-мана.

Здрыгануўся, прахапіўся,

Галаву падняў Сымон.

«Гэта ж толькі сон мне сніўся! »

І галоўку звесіў ён.

Азірнуўся – скрыпка збоку;

Праўда, лопнула струна.

То ж сапраўды, ненарокам,

Аж яшчэ гудзе яна!

Страшна, сцішна хлопцу стала;

Увесь тросся ён, дрыжаў;

Песня ў сэрцы не змаўкала,

Смутак, гнеў у ёй гучаў.

Скрыпку ўзяў ён, азірнуўся,

Страх пашыб яго мацней,

Тут ён боязна прыгнуўся,

Ды з тых могілак – барзджэй,

Бег, пудліва азіраўся

Ды зноў бег па камянёх;

Толькі ў полі затрымаўся,

Пастаяў на растанцох

Пад тым крыжам, дзе дарогі

Секлі следам сваім след

Ды праз нетры і разлогі

Беглі дальш у белы свет.

Гэй, дарогі ў край шчаслівы!

Гэй дарогі-

Паясы!

Колькі ножак праняслі вы

Праз аблогі,

Праз лясы!

Гэй, дарогі, ніці-кросна,

Тканкі кола

І зямлі!

Як зацята-безгалосна

Паўзверх долу

Вы ляглі!

Гэй, дарогі-пуцявіны,

Чыёй волі

Вы ганцы?

Што гамоняць каляіны

І на полі

Растанцы?

Вы паведайце нам былі,

Што пісалі

Вам тут дні;

Няхай скажуць вашы мілі,

Як знікалі

Тут агні!

Няхай скажуць вашы далі,

Дзе звісае

Мгла-туман,

Што яны нам абяцалі?

Хто не знае

Гэты зман!

Гэй, дарогі ў чыстым полі,

Ніці шэрыя зямлі!

Колькі к долі і нядолі

Ног людскіх вы праняслі!

Выйшла б казка, ды якая,

Каб маглі вы расказаць

То, што й думка не згадае,

Што адным вам толькі знаць!

Над Сымонкам думкі ўюцца:

Што рабіць? Куды пайсці?

Ці назад дамоў вярнуцца,

Ці ў свет гора панясці?

Ды вялікі свет бясконца,

А ён – толькі мошка ў ім,

Лёгкі пыл у косках сонца,

У прасторы тонкі дым.

Чужаніца між сваімі,

«Непатрэбны дармаед»,

Як пагодзіцца з чужымі?

Як сустрэне яго свет?

І дадому ж ён не пойдзе

Здзек цярпець і спіну гнуць,

Долю знойдзе ці не знойдзе –

Гайда ў пуць, далёкі пуць!

Заблішчала, заззяла на ўсходзе лука –

Бераг неба над краем зямлі;

Залатыя чаўночкі ўсплылі

З безбярэжнай далі.

Разлівае ўжо блеск агнявая рака,

І чыясь там рука

Аднімае заслону з зямлі.

А з-за краю нябёс вочы ўскінуў дзянёк,

Сыпнуў чырвань на шапкі лясоў,

Нясе жмут залатых каласоў,

Абрусоў, паясоў

Белы свет убіраць, небу сплесці вянок,

І рассеяўся мрок,

Адамкнуўся цямраны засоў.

І балуе пажар – іскры сонцавых кос, –

Разнімаецца шырай, дужэй, –

Ясны дзень павядзе цяпер рэй.

На душы весялей,

А ўчарашняга дня кроплі вылітых слёз

Замарозіў мароз –

Срэбрам іх парабіў, чарадзей!

Шоў Сымонка, углядаўся,

Як гарэў і ззяў усход,

Як дзень новы з ім вітаўся

І зваў весела ўпярод.

І ён шоў, мінаў сялібы,

Што чарнеліся ўдалі,

Шоў прасткамі цераз скібы

Свежаўзоранай зямлі,

Каб з людзьмі не сустракацца

І хітрэй схаваць сляды,

Бо мог кожны запытацца,

Хто, адкуль ён і куды

Ідзе рана так, да свету,

Абарваны, чуць адзеты

І абуты ў пасталы?

Доўга ён трапаў, далёка

Кінуў роднае сяло.

Над лясамі ўжо высока

Сонца ўгору падышло

І выгнанніка ласкала,

Грэла, песціла цяплом

І, як матка, цалавала

Тою коскаю-святлом.

Як смяюцца толькі дзеці,

Усміхнуўся тут Сымон,

Бо пачуўся, што на свеце

Не адзін ён – з скрыпкай ён!

Вочкі хлопчык ускідае,

Каб акінуць гэту даль,

Крэпне сілка маладая,

Чаго ж шкода? чаго жаль?

Эх, што можа быць дарожай

Вольнай волечкі, палёў?

Гэтай сіняй далі гожай,

Невядомай і прыгожай,

Без канца, без берагоў?

Гэтых хмарак злататканых,

Ветру посвісту ў палёх,

Думак светлых, мар нязнаных

І нікому не казаных

Казак лесу і дарог?

Што цікавей падарожжа,

Негаданых з'яў быцця,

Шуму лесу, спеву збожжа,

Новых песень запарожжа,

Спеву новага жыцця?

Эх, ты, шыр-прастор далёкі!

І шчаслівы будзе той,

Хто, душою адзінокі,

Вольны сэрцам, яснавокі,

Згодна злучыцца з табой!

Ды Сымонка з-за трывогі

Ночкі жудаснай не чуў,

Што балелі яму ногі

І што голад яго гнуў.

Вось задача, дык задача:

Дзе і як здабыць яды?

Папрасіць хіба, няйнача?

Да дзе сунуцца? Куды?

І ён стаў шукаць вачамі,

Дзе б спыніць іх і на чым.

Унь там хата за карчамі,

Якраз з коміна йдзе дым,

Коціць лёгкія клубочкі,

Дужкай звіўшыся ўгары,

І так вабяць яго вочкі

Тыя ціхія двары!

Пэўна, там пякуць аладкі.

Вось каб блінчык, хоць адзін!..

Ён вачэй не зводзіць з хаткі,

Мысліць некалькі хвілін...

Не, брат, трохі рызыкоўна:

А спытаюць: хто такі?

Небяспекі ўсюды поўна, –

Не, туды йсці не з рукі.

Дый сабакі там ліхія, –

Далей лепш пайсці адсюль.

Ён мінае хаткі тыя,

А ў жывоціку – буль-буль!

Слабасць чуе, млеюць ногі,

Але йдзе – куды? зачым?

Трудны першыя парогі,

А што далей будзе з ім?

Так ідзе ён, а з ім поруч

Думак коціцца клубок.

Раптам нікне ў сэрцы горыч –

Унь кудзеліцца дымок!

Як ён мілы і павабны,

Толькі й можа знаць пастух.

Тчэцца сіні шнур ядвабны.

І спакойны такі рух!

Сам агонь у полі тлее,

Нікагусенька няма.

Хлопчык зразу весялее, –

Духам падаў ён дарма.

Знікла гора, як бы труска,

Дым знёс цяжкую думу;

Будзе хлопчыку закуска,

Будзе снеданне яму!

Бо на полі бульбы многа,

Бульбы можна напячы.

І бярэ тут рух малога,

На агонь нясе карчы.

Чуць агоньчык разгарэўся,

Ён – у бульбу на загон;

Так капае, аж угрэўся,

Бо свой клопат – не прыгон.

Бульба ў прыску, а над прыскам

Бурна полымя гарыць

З шумам-трэскам, з нейкім піскам,

Бы з ім хоча гаварыць.

Той агоньчык разгараўся,

Бойка полымя шугаў,

З-пад карчажкі выбіваўся,

Тонкай стужачкай звіваўся

І паленцы ахінаў;

І дымок пагульваў жвава,

Гнаў клубочак за клубком,

Браў улева, рваўся ўправа,

Бег раўнюсенькім слупком

У прасторы горных светаў

І губляўся там, знікаў...

Жартаўнік агоньчык гэты!

Дзе ж наўперад ён блукаў?

Думаў хлопчык: – Ён цікавы!

Дзе ж ён быў! Дзе будзе зноў?

Ён і злосны і ласкавы,

Ён спакойны і рухавы,

Ён і стар і вечна ноў.

Ён патухне, а жыць будзе...

Хіба ў ім жывы дух ёсць?

Я ж у свеце толькі госць,

Як і госці ў свеце людзі...

Дзіўна гэта, страх цікава;

Я б хацеў быць сам агнём:

Я б дымком па небе плаваў,

Па зямлі б хадзіў святлом.

Дагарэлі дровы, –

Полудзень гатовы.

У Сымонкі баль ды годзе,

Ён усеўся на калодзе,

Ён у лесе, бы ў гасподзе.

А настольнік – пласт імшысты,

Ды прыгожы, ды іскрысты,

З густам вытканы і чысты.

Тыя ніткі зямля прала,

Тую пражу сонца ткала.

Коскі сонца хлопцу служаць,

А бульбінкі толькі тужаць:

Ён не можа іх адужаць,

Аж зайздросцяць яму сойкі,

Штось сярдзіта свішчуць з хвойкі,

Справа чуць не йдзе да бойкі.

І мурашак бярэ дзіва,

Прыпаўзлі сюды маўкліва,

Пазіраюць унікліва,

Па-сваему б'юць у лапкі,

А Сымон сядзіць без шапкі,

Бульба тая смачней бабкі.

Узмацніў хлапчынка сілы,

Уздужаў ён і ажыў, –

Тут куточак такі мілы,

Так ён добра паслужыў!

Нават кідаць яго шкода.

Ён прысеў на гладкі пень.

Зацішно, і ў сэрцы згода, –

Хоць сядзі тут цэлы дзень.

Ён сядзіць, а ў ім штось грае,

Нейкіх спеваў шум дзіўны,

І няма ім канца-краю,

Ім валодаюць яны.

Дзе ж ён чуў іх? І адразу

Ноч успомніў тут Сымон,

Постаць, дзедаву выразу,

І ўсё, што навеяў сон.

Ён наладзіў скрыпку жыва,

Чуць крануўся струн смычок,

Звонкіх зыкаў пералівы

Поўняць лес, маладнячок.

Свет забыў цяпер Сымонка,

Скрыпцы душу ўсю аддаў,

І пайшла-пайшла гамонка, –

Лес смяяўся і рыдаў.

А скрыпіца галасіла

Смутнай восені дажджом,

Адчувалася ў ёй сіла,

Што лілася ручаём;

І адразу адрывала

Спеў магутнасці яна,

Каб зноў квола задрыжала

Яе чуткая струна.

Граў Сымонка і часамі

Смык ад скрыпкі аднімаў

І кудысь углыб вачамі

Пільна-пільна пазіраў,

Потым зноў ён ачынаўся;

Сэрца білася ў грудзях,

І агоньчык запаляўся

Ў яго кругленькіх вачах.

Зноў над скрыпкаю жалобна

Смык хадзіў, бы штось раняў,

І слязамі дробна-дробна

Лес, дубраву напаўняў.

Хлопчык змоўк і здрыгануўся,

Аж падскочыў: перад ім

Сівы дзед стаіць, сагнуўся,

Вокам міргае сляпым.

Страшны, бледны, абарваны,

Жыцця пасынак, бядак,

На ім торбы і лахманы,

У руцэ кій – то жабрак.

– Хто ты, хлопча? – дзед пытае: –

Чый сынок? якіх бацькоў?..

Ну ж і хлопец! Моц святая!

Маладзец, каб я здароў!

Тваё гранне гоіць раны,

Ну й мастак ты, хоць малы! –

Хлопчык бачыць – дзед рахманы,

Хоць і страшны, ды не злы.

Але што сказаць адразу:

Праўду вылажыць? салгаць?

Дзед стаіць і жджэ адказу,

Потым зноў давай пытаць.

– Я... так... хлопец... падарожны,

Праз сябе сам... Я... нічый! –

І пры гэтым асцярожна

Ён зірнуў на дзедаў кій.

– Як жа гэта: сам сабою? –

Дзед ускінуў плечуком: –

Ты ж не вырас пад вярбою

Ці ў бары баравіком?

– Я, дзядок, прагнаны з хаты

І іду... куды? у свет! –

Болып дзівіўся дзед кудлаты,

Разважае нешта дзед.

– Гм, хлапчынка: свет вялікі,

А прыпынку ў ім няма,

Прападзеш, бы яблык дзікі,

Цяпер восень, там зіма.

Дзе ж ты дзенешся зімою?

Хто табе прытулак дасць?

Эх, спазнаешся з бядою!

Эх, шырока яе пасць!

Горка, горка давядзецца,

Ты старога запытай.

Ой, часамі так прыпрэцца,

Што хоць рэпачку спявай!

А на свеце, хлопча, ўсякіх

Многа знойдзецца людзей.

На пахілых і сабакі

Брэшуць злосней і гарэй...

Як жа ты надумаў, дзеткі?

– А не ведаю... ніяк...

– Го, то кепска, мая кветка! –

Галавой матнуў жабрак.

Змоўк дзядок, маўчаў Сымонка,

Апусціўшы вочы ў дол,

А стары разважыў тонка

І так кажа: – Што ж, сакол,

Вось што я табе параю,

Каб не траціць лішніх слоў:

Я стары і лепей знаю,

Што рабіць, каб я здароў!

Пойдзем, хлопча, маім шляхам:

Будзе нам латвей удвух;

Ты не будзеш жыць пад страхам,

Што злы голад выне дух.

У мяне ж ёсць свая хатка,

Нажабруем, купім дроў;

Печ прыгорне нас, як матка,

Добра там, каб я здароў!

І не трэба чыёй ласкі,

Хай сабе трашчыць мароз,

Мы расказваць будзем казкі –

У мяне іх цэлы воз.

– Ну, а біцца дзед не будзе?

– Што ты! Не, каб я здароў,

Каб памёр на гэтым грудзе!

– Калі так, то я гатоў. –

Дзед сядае на калоду

І, заместа барышу,

Дае сальца малышу,

Каб азначыць тую згоду.

III

Нікне ночка. Дзень чуць значна

З смехам ясным на вуснох

Ідзе з ёю ў стэп няўбачны

І губляе ў глыбінох,

Цёмна-сініх і далёкіх,

Там, дзе зорачкі гараць

І дзе хмарак адзінокіх

Віхр не смее заганяць.

Як той дзень за ночкай следам

Ходзіць кожную пару,

Шоў Сымон за старцам-дзедам,

Дзед – уніз, ён – угару.

Дзед слабеў і траціў сілы,

Круг жыцця ён замыкаў

І ступаў на край магілы,

Хлопчык круг свой пачынаў.

Шлі яны ад хаты к хаце,

З вёскі ў вёску, з краю ў край,

У сярмяжках – латка ў лаце,

З адным толькі словам – дай!

І ў прыгодзе ўсё бывала:

Ціснуў холад іх, мароз,

Снегам вочы засыпала,

Вецер торбачкі іх трос,

Як шалёны, выў, смяяўся,

Біў у твар і з ног скідаў

Ды ў лахмоцце забіраўся,

Шапкі з іх галоў зрываў

І ганяў па снежным полі,

Злы, бязжаласны вар'ят.

І Сымонка, як ніколі,

Зазнаў горачка тут шмат.

Але хлопча шоў пакорна,

Мерным крокам, як і дзед;

Сцежка ўсюды ім прасторна,

Ім адчынен белы свет.

Ды што нам у тым прасторы?

Што нам шыр без берагоў,

Калі мы – чаўночкі ў моры

Без вясёл, без жагялёў¹?

І арлу прастор не мілы,

Хоць і волен яму пуць,

Калі ён не мае сілы

Вольна крыллямі ўзмахнуць

І ляцець, куды ён хоча –

У бяздонне глыбіні,

Там, дзе ў хмарах гром ракоча,

Самі паляцца агні.

Неразлучны з скрыпкай-другам,

Хлопчык шоў, у снезе вяз,

А па хатах з дзедам цугам,

Вочы ўзняўшы на абраз,

Пеў жабрацкія літанні,

У тон дзеду патрапляў,

І дзядоўскія спяванні

Ён на скрыпцы выйграваў;

І тады, як зрэдку спевы

Песень дзедавых святых

Ціхім жаласці павевам

Струн краналіся жывых,

Скрыпка раптам ажывала

І ўжо новым языком

Жаласць сэрца выяўляла

І звінела пад смыком.

І тады вакол Сымонкі

Ўсе збіваліся цясней,

А дзядоўскія скарбонкі

Накладаліся паўней.

Грош завёўся ў дзеда ў латах –

Запамог Сымон яму...

Так па дворах і па хатах

Перакідалі зіму.

Надакучыла ж зіміца!

Прыхадзі хутчэй, вясна:

Ты – крылатая зарніца,

Ты – прызыўная струна,

Ты – дзяўчынка-чараўніца,

Ты прыветна, ты ясна,

Гучнай радасці паўна;

Ты – надзей і мар злучэнне,

Ты – гром песень, цішыня,

Ты – надзорнае імкненне,

Ты – прастора-шырыня,

Ты – прыгожасць-летуценне.

Ты – развага-глыбіня,

Усмех радаснага дня.

Прыхадзі ж, вясенька-радасць,

Буйна росамі заззяй,

Хай твая краса дабра дасць

І абудзіць гэты край!

І прыйшла яна, княгіня,

Пазганяла снег з зямлі,

І дзе толькі вочы кіне,

Ажыўлялася пустыня,

Травы, красачкі раслі.

А Сымонка нецярпліва,

Сам не знаючы чаму,

Ждаў вясеньку, ждаў, як дзіва,

І кляў холад і зіму.

І цяпер ён быў вясёлы,

Бо ён чуў, што ён жыве,

Што жыве з ім лісцік кволы;

Жыцце чулася ў траве,

У гаёчку, у лясочку,

На палях, і на лугах,

І ў зялёненькім лужочку,

І ў крынічных берагах;

І ў душы бы штось спявала,

А пра што, душа не зн'ала –

Так спявалася само;

Чуў хлапчынка, што спадала

З шыі цяжкае ярмо

Адзіноты, долі горкай, –

Свет хацелася абняць

І людзям бліскучай зоркай

У іх цемрадзі заззяць

І сказаць ім, як шчасліва

Можна жыць і на зямлі,

А яны ўсе – злы-маўклівы

І гняўліва-абурлівы,

З рубяжоў дабра зышлі.

Ён любіў і неба гэта,

Недасяжную глыб-сінь

І бязмежжа горных светаў

І адвечную іх плынь.

Ідуць часам яны з дзедам, –

Месца слаўнае, цяпло,

Час паўднёвы прад абедам.

– Э, куды наша ні шло, –

Кажа дзед: – прысядзем хіба? –

Хлопчык згодзен, хлопчык рад,

Хоць не любіць дзеда-грыба:

Дзед залішне скупават,

Толькі цешыць абяцанкай,

А не справіць халата,

І стары, а жыве зманкам,

Дзед – шалыга², шалахта³.

А дзед сядзе каля дуба,

Кій паложыць на траву,

Люльку возьме ў рот бяззубы

І пахіліць галаву

Ды пачне сваё казанне,

Як павінен жыць Сымон,

Каб праз тое навучанне

Лепш прыбраць яго ў палон,

Бо таму не збыць пакуты,

Хто б над старасцю накпіў.

– А скажы, дзядок: чаму ты

Мне халацік не купіў?

Бач, халат мой: – кучка гною

І няма ў ім рукавоў!

– А нашто халат вясною?

Ну, нашто, каб я здароў?

Меў бы ты халацік новы,

Дык які б ты быў жабрак?

Людзі пальцам ткнуць гатовы:

Жабраку абнова – брак!

Людзі скажуць: ён багаты,

Паглядзі, які халат!

На парог не пусцяць хаты,

Крыкнуць: «Вон, пайшлі назад! »

Зацкуюць яшчэ сабакам

Ды дадуць і кулакоў...

Рвань ёсць беднасці адзнака,

Беднасць – доля жабракоў.

А зірнуць, вось, на такога, –

Хіба той не дасць, хто ліх...

Слухай ты мяне, старога,

Лепей ведаю я іх.

– А скажы, дзед: ці не можна

Жыць праўдзіва, а не так?..

– Ну, а як, скажы, а як?

Галава твая парожна!

Дзе ж тут зман той? вось дзівак!

Раз узяўся ты за гуж,

Не кажы, што я не дуж;

Трэба ведаць тут парадкі:

Зверам будзь сярод звяроў,

Між авечачак – ягняткам...

Толькі так, каб я здароў!

Ты паслухай, што скажу я:

– Думала варона,

Чорная хвальбона, –

Хай не марыкуе, –

Думала-гадала,

Што ёй свету мала

І чагось бракуе.

Пташкі ўсе, як пташкі:

Лёгкі лёс ці цяжкі,

А жывуць як трэба

Хто жыве ў балоце,

Гнёзды ўе ў чароце,

Мае свой кус хлеба:

Чапля ловіць рыбу,

І ў сваю сядзібу

Носіць бусел лсабы.

Плюхаюцца качкі,

Гусі, іх сваячкі, –

Ім вада была бы.

А хто жыў на полі, –

Меў там свае ролі,

Свой парадак пэўны.

Толькі той вароне

Паў на глузд, Сымоне,

Замер неспадзеўны:

Хоча быць арліцай,

Бліснуць бліскавіцай

У надземнай багне,

Каб ва ўсім стварэнні

Выклікаць здзіўленне –

Славы сабе прагне.

І варона з шула

Крыллямі ўзмахнула –

Вышай, вышай, вышай!

Яна ўжо высока,

Чуць угледзіць вока,

І здаецца мышай.

Толькі ж хто ні гляне

На яе лятанне,

Кажа: «То ж – варона! »

Бачыць – прагарэла,

Бо не выйшла дзела,

Не па ёй карона!

Але не шманае

Пташына дурная,

Новы шлях цярэбіць:

«Спаганю сваё я,

Спробую другое –

Паплыву, як лебедзь! »

Дэбае варона

На адхон затону,

Дэбае, гяргеча;

Стала над вадою

І – бух з галавою!

Шугнула, бы з печы!

Вымакла, бядачка,

Бо яна не качка,

Чуць не затанула.

Вылезла на бераг,

І цана ёй шэлег⁴ –

Не ўзляціць на шула.

Кінула варона

Дасяганне трону,

Зноў ідзе на летнік⁵.

І да гэтых часаў

Ёй зачынен засаў:

Ёй прызначан сметнік.

Дык не будзь, Сымоне,

Падобен вароне

І не круці носам,

Слухай ты старога,

Не кажы пустога...

Ды... змагайся з лёсам!

Хлопчык слухаў, ды не верыў:

Лжэ ён, гэты стары пень,

І дзядоўскія намеры

Ясны хлопчыку, як дзень.

І Сыыон даўно заўважыў,

Як дзед пазухі бярог,

Як размовы меў аб кражах,

Як казаў аб зладзяёх.

– Ці дзед хвор? – пытаў хлапчына, –

Што хапаешся за бок?

– Дый не дуж такі, браток, –

Крэхча хітры старычына,

Стогне, войкае нарокам,

Як бы й праўда, што баліць;

А ў старога там, за бокам,

Срэбра цэлы спрат ляжыць.

Вось ён байкі выдумляе,

Як зладзеяў моцна б'юць,

Што за доля іх спаткае,

Калі ў пекла пападуць.

Як іх толькі не ўшчуваюць:

Вараць іх чарты ў катлох,

Скуру кіпцямі здзіраюць

З іх зладзейскіх рук і ног;

Б'юць у спіну бусакамі⁶

І жывое мяса рвуць

І па пальцах малаткамі

Жараць, косці іх таўкуць.

А найгорай тым трапляе,

Хто няшчасных жабракоў

Крыўдзіць або абкрадае –

«Не сказаць – каб я здароў! »

¹ Жагялі (польск. ) – парусы.

² Шалыга – круцель, хлус.

³ Шалахта – балбатун, лапатун.

⁴ Шэлег – тут у сэнсе: нічога не варта.

⁵ Летнік – летняя дарога.

⁶ Бусак – багор.

Быў якраз пачатак мая.

Ну й была тады вясна!

Ось такая, што бывае

Можа ў сотні лет адна:

Было ў меру ўсё і ў пору:

Дожджык пройдзе, зноў цяпло,

Травы, краскі гнала ўгору

На прастору, на святло.

Выйдзеш з хаты надасвеце,

Так і піў бы дух зямлі,

І раслі б, здаецца, дзеці,

Каб іх кінуць на раллі.

А дзянёчак як настане,

Тая ранічка вясны!

Кропля роскі на каштане

Блеск запальвае дзіўны;

У ёй зорчын смех блукае,

І вясёлкі ў ёй дрыжаць,

А лес радасцю гукае,

Шчасцем вее сенажаць.

А вакол так ціха-гожа,

А паслухаеш – чутно,

Як расце трава і збожжа –

Нівак свежае руно.

І з зямлі празрыстым парам

К небу ўзносіцца туман,

Як малітва сонцу, хмарам,

І дрыжыць, гарыць пажарам

Скат узгоркаў і курган.

Ну, вясна была на дзіва!

Не, Сымонку не забыць

Той вясны, пары шчаслівай,

Покі ў свеце будзе жыць!

То было нейк у суботу.

Слаўны выдаўся дзянёк!

Моцна парыла, а потым

Стаў павейваць вецярок

Ды густы, падуў з заходу

І засценьваў неба край.

– Будзе нейкая прыгода,

Ходу, хлопча, падбаўляй –

Ці не пройдзе дождж, глядзі ты:

Млявасць чуецца, цяжар;

Так і спаў бы, як забіты,

І так парыць, такі вар,

Што насілу цягнеш ногі,

Хоць лажыся дзе пад плот.

Дзед з Сымонкам шлі дарогай

Між палёў у свой абход.

– А ўжо сонца невысока,

Не мінуць бы хутароў.

Бачыш ты іх? Ці далёка?

– Тут, дзядок, няма двароў, –

Паглядзеўшы, хлопчык кажа.

Зноў маўчком яны ідуць;

А на захадзе, як сажа,

Хмары цёмныя ўстаюць,

І варушацца клубы іх,

Як жывыя,

І сівыя,

Нібы голавы на шыях

Нейкіх волатаў дзіўных,

З багна неба насланых,

Ды, як змей многагаловы,

Націскаюцца цяжэй;

Глушыць землю шум іх мовы,

І выконвае ім словы

Гром выразней і мацней.

Ідзе хмара. Бліскавіцы

Палыхаюць і гараць.

Сам пярун там грозналіцы

Перайшоў зямлі граніцы

І вядзе над ёю раць.

Лук яго з маланак звіты,

Хмара – шчыт, а стрэлы – гром,

Бура – конь многакапытны;

Ён віхрамі апавіты,

Неба ўсё яму шатром.

І ўеё ніжай і ўсё ніжай

Абвісае хмар страха,

І ўсё грозней ды ўсё бліжай

Гром, зачаўшыся сціха,

Забушуе, бухне ў боры

Гукам-грукатам пярун

І пагоніць гуды ў горы,

Гне лясы, гудзе лясун,

Як гудзе струна гітары.

Пазіраў Сымон на хмары.

Што ж яны там выраблялі!

Як клубіліся яны!

Як маланкі іх аралі!

Як траслі іх перуны!

– Дарма выбраўся ў дарогу,

Дзе ж схавацца нам цяпер?..

Вер у Бога, але Богу

Не заўсёды, браце, вер! –

Дзед ісці хутчэй стараўся

І Сымона падганяў,

Шоў, на момант прыпыняўся,

Хаты поглядам шукаў.

– Ну, грымоты, ай, грымоты!

І ўвалье ж нам, ого-го!..

– А скажы дзядок: чаго ты

На гром хрысцішся? чаго?

Толькі блісне бліскавіца,

Ты і хрысцішся? Чаму?

– Ты, Сымон, яшчэ дурніца,

І тлумач усё яму.

А затым, каб злога духа

Гэтым крыжам адагнаць!

Як жа гэтага не знаць?

Каб не лез злы дух, псяюха,

Бо Ілья яго, паганца,

Лупіць стрэламі грамоў,

Раз'язджаючы ў маланцы

Над зямлёй між аблакоў;

Вось ён схованкі шукае

Пад хрышчонаю душой,

Бо на свеце чорт блукае,

Каб пакепліваць над ёй. –

Хлопчык слухаў у здзіўленні,

Вочы кідаў на карчы,

А ў пужлівым уяўленні,

Ўсталі чэрці-рагачы.

Унь на дзераве з бярозы

Рожкі вытырклі і хвост,

Штось пабегла там у лозы,

Нешта скокнула пад мост.

А што там у пні за дзіва?

Вушы, нос і капыток...

Ну, напэўна там чарток

Прытаіўся палахліва.

А па хмарах на маланках

Громы кідае Ілья,

Аж калоціцца зямля,

Цёмна стала на палянках.

– Дзедка, бачыш, унь сядзіба,

Па-над лесам хутарок!

– На ачосы пойдзем хіба,

Ды хутчэй, хутчэй, сынок.

Са шляху яны звярнулі,

Нацянькі ідуць мяжой.

Хмары ж неба апранулі,

Даль закрылася імглой.

Як жывое срэбра, важка

З хмар пярэдніх дождж упаў;

За маланкай следам цяжка

Гром страшэнны загучаў.

І, здалося, не стрымала

Хмара цяжару грамоў,

Раптам ставы разарвала,

Нібы лёд рака ўзламала

І пабегла з берагоў.

Слепіць вочы бліскавіца,

Бура, громы, навальніца,

Па зямлі бягуць крыніцы...

Вайшлі ў хату дзед з Сымонам,

Чэсць далі гаспадаром,

Старасвецкім «пахвалёным»

Прывіталі гэты дом.

Стаў Сымонка каля лавы,

Хату поглядам абвёў,

А халацік безрукавы

Цёк у дзесяць ручаёў.

Загарэў, бядак, ад сонца,

Твар лушчыўся і ліняў,

І мізэрна так бясконца

Гэты хлопчык выглядаў!

Толькі вочкі асвячалі

Твар замораны, худы

І так многа прыдавалі

Хлопцу гора і нуды.

І было ў іх задумленне

Не дзяціных яго лет,

І адбітак засмучэння

Палажыў на вочы след.

І той погляд раз даволі

Хоць на момант улавіць,

Каб ужо яго ніколі,

Назаўсёды не забыць,

Бо жыццё прайшло няскладна

Па дзяцінай паласе, –

І на хлопчыка ўспагадна

Пазіралі тут усе.

– Што, дзядуля: гэны блазан

Свой табе, чужы, ці як?

– Не, панюхна, не сваяк, –

Так нядоляй са мной звязан.

– А радню ж якую мае,

Ёсць бацькі, ці сірата? –

Хлопчык вочы апускае,

Падаецца ў бок кута.

– Як сказаць вам? збег ён з дому!

Выгнаў бацька яго вон.

Што ж было рабіць малому?

І са мною ходзіць ён. –

Тут на хлопца вочы строга

Сам ускінуў гаспадар.

– Бацька выгнаў? бойся Бога!

Эге, ты, відаць, штукар!

Што зрабіў ты, прызнавайся?

Мусіць, печаны ты гад?

– Кінь ты, бацька, не чапляйся!

Можа ён не вінават, –

Кажа ціха гаспадыня: –

Што карыць яго дарма?

Ад дабра свой дом не кіне,

Добра ведаю сама. –

Як заплача тут хлапчынка!

Як прарвецца яго жаль!

Аж дрыжыць ён, бы націнка, –

Ну, канчаецца амаль,

Бо ён першы раз, няшчасны,

Слова жаласці пачуў;

Слова ласкі, погляд ясны

Сэрца хлопцу павярнуў.

Стала ў хаце ўсім нялоўка,

Бо пачулі чэрствасць, стыд,

Бо з-за ласкавага слоўка

Гэтак плакаў ён наўзрыд.

– Сціхні, годзе, а то брыдка:

Хто не бачыў тваіх слёз? –

Дзед тузнуў яго за світку,

За плячук яго патрос;

– А чыя ж то скрыпка гэта? –

Зноў спытаўся гаспадар.

– А яго! О, граць ён мэта:

Першай гільдыі штукар!

Ну, Сымон, утні ты, браце,

Хай паслухаюць паны! –

Зацікавіліся ў хаце –

Больш Сымон ім стаў дзіўны.

Ён уцёрся кулачкамі

І ўжо плакаць трохі сціх,

Больш вясёлымі вачамі

Ён акінуў тут усіх.

Мімавольна і выпадкам

Чыйся погляд ён спаткаў,

Хтось сачыў за ім украдкам

І вачмі вачэй шукаў.

Ён ніколі не забудзе,

Покі жыць на свеце будзе,

Пары ясненькіх вачок,

Тонкіх бровак, тварык ветлы,

І на губках такі светлы,

Такі добранькі смяшок.

Ён яшчэ раз вочкі ўскінуў,

Зноў той погляд улавіў.

Тут Сымонка скрыпку вынуў,

Чуць галоўку пахіліў

І зайграў, ды так прыўдала,

Як ніколі не іграў,

Скрыпка нібы вымаўляла –

Душу радасць авявала,

Душу смутак ахінаў.

Змоўклі ў хаце ўсе дазвання –

Зачароўваў ён усіх,

Толькі зрэдку, без пытання,

Сам сабою чуўся ўздых.

Галаву рукой апёршы,

Гаспадар прысеў за стол,

Нерухомы, бы абмёршы,

Апусціўшы вочы ў дол.

Гаспадыня, як стаяла,

І застыла так, маўчыць,

Бы яе штось прыкавала,

На твары сляза блішчала,

А струна гучыць-гучыць!

Грае хлопчык ды часамі

Кіне вочкі ў той куток,

Каб спаткацца зноў вачамі

З парай ясненькіх вачок.

А яны глядзелі пільна,

І ўспагадна, і прыхільна,

Ды так міла, ды так гожа,

Як дзяўчынка глядзець можа.

Ад тых вочак шлі праменні,

Сэрца лашчылі цяплом,

Адганялі мрок-суценне,

Душу цешылі святлом.

І тады струну раптоўна

Ажыўляў вясёлы тон,

Плаваў смык той лёгка-роўна

Ды з струнамі палюбоўна

Вёў суладны гоман-звон.

Так на полі ў вечар мая

Ветру лёгенькі павеў

Чуць калосікі гайдае

Ды з іх гутаркі складае

Нейкі гожы-ціхі спеў.

Скончыў ён, а вобраз грання

Жыў, звінеў яшчэ ў душы,

Як той голас развітання,

Што гучыць табе ў цішы.

– Хлопчык, родны ты мой, мілы!

Як жа граеш ты, браток!

Як завешся ты, пахілы,

Залаты мой ты чаўнок? –

Хваліць хлопчыка малога

Гаспадар на ўсе лады.

– Ну, хадзі за стол, нябога;

Сядзь і ты, стары, сюды,

Пасілкуйцеся з дарогі...

Ты знімі, дзед, свой мяшок! –

Крэхча, дзякуе убогі:

– Не турбуйцеся, панок!

От прысяду я тут з краю,

Хай вас Бог усіх цаліць...

Я, панок, нашто хлусіць, –

Надта хлопца паважаю,

Слаўны хлопец, малайчына,

Як бы ў ім мая ёсць кроў,

І гляджу яго, як сына,

І люблю, каб я здароў!

– Але ён худы да змору...

Што ж, Сымонка, не ясі?

Ганна, збегай ты ў камору,

Сыру хлопцу прынясі!

Дык то Ганна! Ну й дзяўчынка!

І прыўдалая ж яна!

Станік тонкі, бы націнка,

Тварык – ветлая вясна,

А як гляне, вочкі ўскіне,

Усміхнецца – ясны дзень!

Хоць якая злосць астыне,

Раптам згоніць з твару цень.

– Ну, частуй музыку, Ганя! –

Застыдзілася яна,

Як цвет маку, ўся дазвання

Шчочка стала чырвана.

Але вочкі ускідае

На Сымонку ды ізноў

Іх саромліва спускае

І ніяк не знойдзе слоў

Папрасіць яго як трэба.

І Сымонка сам не свой:

З сырам сыр есць замест хлеба,

Трэ галушачкі рукой,

Ніжай гне свой стан сірочы,

Рук ые знае дзе падзець,

І не смее ёй у вочы

Смела, проста паглядзець.

Дзед тым часам твар жагнае,

Вочы ўзняўшы к абразом,

І прад імі выслаўляе

Ён прыветны гэты дом.

– Дзякуй вам за падвячорак! –

Кажа ён гаспадаром.

– Ну, Сымон, да першых зорак

Можа ў Ліпы сціганём? –

Хлопцу стала нейк маркотна.

– Пойдзем! – кажа, і ўздыхнуў

І падняўся ды гаротна

Хату тую азірнуў.

І заныла, так заныла

Сэрца беднае яго!

І журбота падступіла,

А па чым яна? чаго?

Зноў ісці жабрачым шляхам

І жыць гэтак дзень за днём,

Калі тут, пад гэтым дахам,

Ён авеяны святлом!

– Тут начуйце, хто вас гоніць?

Унь на небе колькі хмар!

Ды ўжо й позна, – ім гамоніць,

Іх спыняе гаспадар:

– Клуня блізка, і на сене

Можна добра адпачыць,

Чым вы мелі па калені

Гразь папоцемку мясіць.

– О, няхай вам Бог спрыяе!

Нам абы-які куток, –

Кажа дзед ды зноў знімае

Свае торбы і мяшок.

Адгрымелі час свой громы.

Гром-пярун імчыцца далей

З грознай раццю грознай хваляй,

А па лесе бураломы

Засталіся нерухомы;

Хто ўцалеў, маўчыць зацята,

Толькі дуб над трупам брата

Роніць з лісцяў слёзы жалю.

Дзесь на ўсходзе нікнуць хмары,

Дзесь адсвечваюць зарніцы

Блескам-ззяннем таямніцы;

Скаліць зубы слуп пажару –

Бляск над лесам, дзе стажары,

Там няшчасце, там згінота:

Нехта спален з тых грымотаў,

Спален свечкай бліскавіцы.

А ў бяздонні пас бліскучы,

З туманоў і зор сатканы,

У нябесных лёг палянах;

Там зліліся зоры ў кучы.

Неба ззяе, неба дыша,

Як бы нейкі напіс піша,

Неўчытаны і цякучы.

Лёг Сымон з Дзядком на сене –

Не змыкае вочак сон:

Перад ім плывуць, як цені,

І ўстаюць з усіх старон,

Як улетку хмаркі тыя

Над прасторамі палёў,

Думкі-вобразы такія,

Для якіх не знойдзеш слоў,

Каб іх выказаць дакладна

І ўлавіць іх рух дзіўны;

То трывожна, то павабна

Звалі-клікалі яны.

І адзін з іх, вобраз Гані,

Ад усіх ясней-ярчэй

Ззяў, бы зорачка ў тумане,

Мілым усмехам вачэй.

Ён і вабіў і смяяўся,

Ён гарнуў к сабе, ён зваў,

Краскай майскаю вагаўся,

Нейкі голас падаваў.

І ў Сымонкі гожа ў сэрцы

Песня пелася сама:

Адчыніць ёй трэба дзверцы –

Ёй спакою там няма,

Хоча вырвацца з палону,

Каб парушыць гэты сон.

Волі песням і разгону!

Здзек над песнямі – прыгон!

І не можа хлопчык зладзіць

Сам з сабою, каб не граць.

Ён ціхутка з торпу¹ злазіць –

Волю сэрцу хоча даць.

Ноч зямельку агарнула,

Лісцік дрэмле, спіць трава;

Краска лісцечка згарнула,

Дзесь кігікае сава.

А над цёмнай паласою,

Дзе стыкаецца з зямлёю

Край далёкіх небясоў,

Бы па слову чараўніцы,

Вочы ўскідваюць зарніцы

Над зямлёй паўзверх лясоў.

Погляд тых вачэй іскраных

Мрок калыша, мрок дрыжыць,

Ды завесак тых цямраных

Ён не думае злажыць,

Каб не страціць панавання,

Каб закрыць дарогу дню.

А Сымонка слаў вітанне

І вачамі на спатканне

Ён імкнуўся да агню.

І па струнцы па шаўковай

Тромкнуў пальчыкам Сымон, –

Адазваўся песняй новай,

І панёсся стройнай мовай

Чуткіх струн удалы звон.

І казалі струны тыя,

Струны чуткія, жывыя:

Як прыгожа-павабны вы, зоры!

Нібы высыпаў іней агністы,

Нібы пацерак шнур прамяністы

Асвятляе глыбіны-прасторы.

Ці не вам чэсць-хвалу даюць горы

І бясконцыя моры

Даляў сонна-імглістых?

Ці не вам гэтых хмарак зарніцы

Песень блескаў звіваюць вяночкі?..

Выплываюць з усходу чаўночкі,

Слугі сонца і яснай дзянніцы,

Каб дзяньку адчыніць акяніцы, –

Адсланяе граніцы

Гэта песня паўночна.

Быць хацеў бы я сонцавай коскай:

Зазірнуў бы я ў надзор'е;

Я гаманіў бы з чыстаю роскай,

Я бы каціўся з хмарчынай слёзкай,

Я б крынічкай бег з сузгор'я

І праз гэты цёк бы двор я.

Зоркі ў небе – неба вочкі,

Месячык – вартаўнічок,

Хмаркі – ветравы сарочкі,

Неба шыр – пастаўнічок,

Дзе ноч-цьма снуе красёнцы,

Дзе чаўночак ладзіць сонца,

Каб усплыў на іх дзянёк.

А зарніцы – пыл агнёвы

З панадземнага гарна;

Громы – водгулле размовы

Бліскавіц і перуна;

Знічка – зорачак кананне,

А вясёлка – выплыванне

Златадзеннага чаўна...

Але – ша! там штось мільгнула,

Голька шурхнула лістком!

Пад парканам каля шула

Штось стаілася цішком!

– Хто там? – ціха ён пытае.

– Гэта я, Сымонка, я! –

Цьма парушана пустая.

– Не палохайся – свая! –

І, як козачка лясная,

Бы той лёгкі матылёк,

Ганна вішні расхінае.

Ён назад ступіў на крок.

Г а н н а

Скрыпку ўчула, не стрывала

І, схаваўшыся ў кусты,

З паўгадзіны тут стаяла, –

Вельмі ж добра граеш ты:

Век бы слухала, здаецца! –

Так гаворачы, яна

Села радам з ім, смяецца,

Ціхай радасці паўна.

Хлопчык здзіўлен, ён бязмовен,

Ён таксама шчасця повен.

Г а н н а

Чаму ж ты маўчыш, Сымонка?

Ці пашкодзіла? не рад?

С ы м о н

Мне здаецца – ўзышло сонка,

Асвятліла гэты сад,

Бо ты добрая, з душою,

Ты ўся свецішся дабром,

І здаецца, што з табою

Я даўно-даўно знаём,

Бо душа душы шукае,

Бо ёй цяжка на зямлі.

Г а н н а

Не хвалі; я не такая,

Не, мяне ты не хвалі!..

Паіграй!

С ы м о н

А як прагоняць?..

Лепей так паседзімо;

Няхай ноч адна гамоніць,

Няхай граецца само.

Г а н н а

Хіба ж ночка голас мае?

Ночка проста – ноч і цень,

Калі ўсё адпачывае,

Ноч тады, як згасне дзень.

С ы м о н

І ні разачку ніколі

Ты не чула, як жыва,

Галасоў начных у полі,

Ці як шэпчацца трава?

Як у лесе дрэва з дрэвам

Ціха, важна загудзе,

І як жыта шумам-спевам

Мову-песню павядзе?

Ось прыслухайся, Гануся,

Ды навокала ты глянь...

Г а н н а

А мне страшна, я баюся...

Можа гэта толькі здань,

Або нечысная тхлань?

С ы м о н

Ты не бойся: не пасмее

Злыдзень нават падступіцца,

Бо дабром і згодай вее,

Ён той згоднасці баіцца.

Спіць усё, а дух сусвету

З духам лучыцца зямлі

І адводзіць ліхасць гэту,

Каб шчаслівы ўсе былі.

І ўсім добранька: раслінкам,

Пташкам, рыбе і звяром

І тым беленькім хмурынкам,

Дзе грымеў нядаўна гром,

І тым зоркам нерухлівым,

І тым зоркам, што дрыжаць,

І прасторам тым маўклівым,

Што над зорамі ляжаць;

І цяпер, у часе згоды,

Хоры песень іх чутны,

Голас нейкай асалоды.

Мы жывём – жывуць яны!

Г а н н а

Я не ведаю нічога!

Ты ж гаворыш, бярэ дзіва.

Так, на свеце ўсяго многа,

Як размысліш унікліва

І падумаеш над гэтым.

А скажы: і краскі жывы?

Ім баліць, як рвеш іх летам?

С ы м о н

Ну, напэўна, балець будзе.

Можа нават яны плачуць,

Толькі слёзак іх не бачаць,

Ці не хочуць знаць іх людзі!

Г а н н а

Ах, Сымонка, вось цікава!

Я не буду рваць іх болей:

Хай жывуць сваёю доляй,

Бо на гэта маюць права...

Як дазнаўся ж ты, спытаю,

Аб жыцці тым, што за намі?

С ы м о н

Я так, Ганя, адчуваю,

Бачу ўласнымі вачамі.

Быў я меншы, жыў я з дзедам,

Ды не з гэтым, а з другім,

І ён многа чаго ведаў,

Шмат гуторылі мы з ім.

Ён і скрыпку даў мне гэту,

Навучыў вадзіць смыком.

Ён памёр у канцы лета,

Я ж вандрую жабраком...

Г а н н а

Ты – жабрак! Чаму ж так стала?

І ці ж гзта справядліва?

Ты павінен жыць шчасліва,

А табе разгону мала!..

Мне так шкода цябе, шкода:

Ёсць бацькі, ты ж сірата!..

Твая долечка люта,

І пагана, ох, прыгода!

С ы м о н

Можа так, а можа й не:

Служыць шчасцейка і мне.

Вось паслухай, зрабі ласку:

Раскажу табе я казку.

«То няўдалы,

Непрыкметны быў дубок,

Нехлямяжы, заняпалы

І пахілены набок.

Хто быў дужшы і праворны,

Той грунт лепшы карыстаў,

А слабейшы і пакорны

Жыцце толькі марнаваў.

Дрэвы ўсе раслі, таўшчалі,

А закіданы дубок

За нямашто зневажалі,

І ён быў так адзінок,

Змізарнелы і адметны,

Для другіх дубоў чужы,

З ім быў кожны непрыветны,

Як той камень на мяжы.

Збоку глянуць – дуб нікчзмны

І не варты нікуды.

Ды чужы свет патаемны:

Хто зірне ў нутро, туды?

А ў яго быў кут багаты

Думак розных, спеву, сноў,

Казак вугал непачаты,

З ім парады ветрык вёў,

З ім размовы мелі хмаркі,

Перасмейваліся з ім,

Плывучы ў адзенні яркім,

Тканым сонцам залатым;

З ім улетку, дзень і ночку,

Булькаў светлы ручаёк,

А з палёў, з лясоў дубочку

Нёс навіны матылёк.

Углыбіўшыся ў плынь свету,

З тым злучыўшыся жыццём,

Часта ў жаль яго адзеты,

Ён зрабіўся песняром.

І спяваў ён так прыўдала

У той час, як свет сціхаў,

Што аж неба замірала,

І зямля ўся замаўкала,

І дух згоды ахінаў

Тады ўсё яе стварэнне,

І ўсё слухала той спеў;

Чэзла зраднае насенне,

І знікалі злосць і гнеў.

Ажывала ноч глухая,

Зноў займаўся ясны дзень,

Затраслася сіла злая,

Чуе – кепска; згіне цень.

Сціхла песня – цёмна стала,

Згаслі ўраз усе агні,

І сякера заблішчала

Пры дубовым карані!

Ссеклі злыдні дзіва-дрэва,

Сэрца вынялі з яго,

Каб не чулі болей спеву

Найдзіўнейшага таго,

А дубок без сарцавіны

Злосна кінулі на дол.

Змоўклі песні з той часіны,

Смутна стала навакол;

Толькі зрэдку на світанні,

Як павейваў вецярок,

Журба чулася, стагнанне, –

Плакаў ссечаны дубок.

Шоў тым месцам падарожны

І спыніўся: чуе ён –

Не то голас чый трывожны,

Не то струн балючы звон.

Аглянуўся – нікагутка.

Бліжай к дрэву ён ступіў –

Што за дзіва? што за чутка?

Дуб жалобна галасіў,

Як бы скаргу слаў на кога

Ці на долю наракаў.

Падарожны з дуба тога

Дудку жыва змайстраваў

І пайшоў у свет ён Божы

З тою дудкай жабраваць.

Але ўжо не так прыгожа

Гэта дудка стала граць.

Бо не тое на ёй гралі,

Чым душа яе жыла,

Бо яе дар зневажалі,

Бо нявольніцай была.

Смуткавала дудка тая

Аб тых родных каранёх,

Аб праўдзівых песнях краю,

Мілым лузе і палёх.

Толькі ж раз яна пачула

Родны голас, родны зык:

Воля, ласка ёй вярнула

Злымі выняты язык.

А за момант ласкі, волі

Ўсё гатова дараваць,

І за гэта сваю долю

Стала дудка выслаўляць.

А як волю ўсю пачуе,

Дрэва тое ажыве,

Песня-радасць запануе,

У прасторы паплыве,

А на тых яго карэннях

Дрэвы новыя ўзрастуць

І другому пакаленню

Тую песню дапяюць».

Скончыў хлопчык казку-гора

І галоўку пахінуў,

Зноў Сымонку, як учора,

Нейкі смутак агарнуў.

Ганна слоўка не ўраніла

І маўчала, як і ён,

Бы жуда іх ахапіла,

Надышла з усіх старон.

І раптоўна Ганна ўстала,

Міг – памкнулася маўчком,

Абняла, пацалавала

Крэпка-крэпка і прапала

У садку за вішнячком.

А на ўсходзе чырвань грае,

Цень радзее, нікне мрок,

І зямелька ўжо вітае

Новы радасны дзянёк.

¹ Торп – скірда.

⇐ Предыдущая 1 23