Қазақстандағы рухани,шаруашылық тоқырау және экологиялық дағдарыстар.

Қ азақ стандағ ы рухани, шаруашылық тоқ ырау жә не экологиялық дағ дарыстар.

Қ азақ стан кең ес қ оғ амының тоқ ырау кезең інде (1970 - 1980)

1971-1985ж. ж тарихқ а тоқ ырау кезең і деп енді. Аталғ ан жылдары саяси жү йеде экономикада ұ лтаралық қ атынастар жә не мә дениет саласында келең сіз қ ұ былыстар етек алып тоқ ырау кезең і басталды.

1)Cаяси жү йеде: 1970ж басында бұ рынғ ыдай социализмнен коммунизмге ө ту туралы теориялық идея басым болды. 1977ж 7қ азанда КСРО - ң конституциясы қ абылданды. Конституцияда қ ияли болжамдар кө п болды. Коммунизмге ө тер жол мә селесі кемелденген социализм теориясы кең таралды. 1978ж 20сә уірде қ азақ кең естік социалистік Республикасының конститутциясы қ абылданды. Бұ л конститутцияда демократияны шектеу, адам қ ұ қ ығ ын елемеу, тағ ы сол сияқ ты қ оғ амғ а жат қ ұ былыстар орын алды. 2)Ұ лтаралық қ атынастарда да келең сіз жағ дайлар кө бейді. Республикада орыс тілі ұ лы тіл ретінде дә ріптеліп, қ азақ тіліне немқ ұ рай қ арау кең орын алды. 1979ж К. О. К. П. О. К Қ азақ стан жерінде неміс автономиялық облысын қ ұ ру туралы шешім қ абылдады. Автономиялық облыстың қ ұ рамына Ақ мола, Павлодар, Қ арағ анды, Кө кшетау облыстарының бірнеше аудандары кіруге тиіс болды. Жоспар бойынша Автономиялық облыс орналасатын болды. Партияның бұ л шешімі Қ азақ халқ ының ұ лттық мү ддесін аяқ қ а таптаудың кө рінісі болды. 1979ж 16маусымда Ақ мола қ аласындағ ы Ленин алаң ына Қ азақ жерінде неміс автономиясын қ ұ руғ а наразы болғ ан жастар жиналды. " Неміс автономиясына жол жоқ " Қ азақ стан бө лінбейді - деген жазулары бар плакаттар ұ стағ ан жастар, партияның бұ л шешімін қ атты айыптады. Осы жылы 19маусымда жастар алдына шық қ ан облыстық атқ ару комитетінің тө рағ асы Жұ махметовпен облыстық партия комитетінің I - хатшысы Морозов. Қ азақ стан жерінде ешқ андай неміс автономиясы қ ұ рылмайтына жастарды сендірді. Сонымен неміс автономиясы қ ұ рылғ ан жоқ. Жастардың белсенді кү ресінің арқ асында. 3) 1970ж. бас кезінде 1965 - 1966ж. ж реформалардың бұ рмалануы экономиканың қ ұ лдырап тө менденуіне жол ашты, тоқ ырау кезең іне ә келіп соқ ты, оның себептері: жоғ арыдан дерективалық жсопарлауды қ айтадан енгізу. 2) Мемлекеттік меншіктік дара ү стемдігі. 3) Экономиканы басқ арудың қ атаң орталық тануы. 4) Экономикада жә не ө мірдің барлық салаларында партияның ә кімшіл - ә міршіл ә дістер жү йенін орнауы. 1972 - 1985ж. ж экономиканың даму барысы қ андай болды? I - ден экоономика шикізаттық бағ ытта дамыды. Республикадағ ы ө неркә сіп мекемелері мен ө ндіріс саласы одақ тық, одақ тық Республикалық, Республикалық болып бө лінді. 1972ж мұ най ө неркә сібі тікелей Мә скеуге қ арады. Осының арқ асында мұ найдан тү сетін қ аражаттың 85% Мә скеуде қ алып отырып, 15% ғ ана Қ азақ станғ а тиді. Жезғ ан тү сті металалдар ғ ылыми ө ндірістік бірлестігі одақ тағ ы сол кезде тү сті метал ө ндірумен шұ ғ ылданатын ірі кә сіпорны еді. Оның ө ндірген ө німді жоғ ары сапалы дә режере болғ андық тан мыс Лондонның металдар биржасында тіркелген еді. Жоғ ары дә режелі сапалы мыс. Осы мыстан тү скен қ аражаттың 82% одақ та қ алып отырды. 18% қ аражат кә сіп орынның базасын нығ айтуғ а не жұ мысшылардың жалақ ысын кө теруге мү мкіндік бермеді. Кең ес ө кіметінің басты мақ саты тү сті металды кө птеп ө ндіру ғ ана болып табылады. 4)Ауыл шаруашылығ ының тоқ ырау кезең і қ амтыды. Қ азақ станда да ауыл шаруашылығ ына салынғ ан қ аржы ө зін ө зі ақ тамай, қ ұ лдырай бастады. 1971ж 1975ж 16% ғ а тө мендеді. 1976- 1980ж. ж 10- шы бесжылдық та 12% ғ а, 11-шы бесжылдық та(1981 - 85ж. ж)Ауыл шаруашылық ө німдерін сатып алу бағ асының ө суі кү ткен нә тижеге жеткізбеді, себебі; ө неркә сіп мекемелерінің ө з еркімен тауарларына орнатқ ан бағ алары ө те жоғ ары болды, яғ ни ауыл шаруашылық ө німіне бағ а 2 есе кө терілсе, ал ауылшаруа ө німдерінің бағ асы 4 - 5 есе ө сті.

Сө йтіп 1972 -1985ж. ж тоқ ырау кезең і экономиканың барлық салаларын қ амтып, қ ұ лдырап тө мендеп кетті. Мә дениет саласында біз мысалғ а алайық оқ у ағ аарту ісін. 1972ж мектептің 790 ны қ азақ мектептері болатын. 1985ж қ азақ мектептерінің 70% жабылды. Мыс. Қ арағ анды обл. ауылдарда қ азақ мектептері жабылып, орыс мектептері ашылды. Баспа сө зде ғ, ү газет, журналдардан 290 ны ғ ана қ алды. іс қ ағ аздары орыс тілінде жү ргізілді. Қ азіргі кездегі Қ азақ стандағ ы экологиялық жағ дай.

Қ азақ стан КСРО мен АҚ Ш арасындағ ы стратегиялық тепе-тең дікті қ амтамасыз етуде атап айтқ анда елдің ядролық потенциалын жетілдіруде кө рнекті орын алып келді. Атом қ аруын жә не қ арудың басқ а тү рлерін сынау ү шін Семей ядролық, Орал ядролық жә неде басқ а да полигондар жұ мыс істеді. 1949-1963ж. ж. Семей погигонында ауада 113 ашық жарылыс жасалғ ан. 1964-1989 ж. ж. 343 жерастылық жарылыс жасалғ ан. Кең естік ядролық қ ару сынақ тарының 70%-ғ а жуығ ы Семей полигонында ө ткізілді. Қ азақ жерінде ядролық қ алдық тарды кө метін орын саны 300-ге жетті. 1980 жылы полигондар, ә ртү рлі ә скери объектілер 18млн гектардай Қ азақ стан жерін алып жатты. Тек Семей ядролық полигоны ғ ана 8 мың шаршы шақ ырым жерді жайлады. Ашық жарылыс жасалғ ан кезде полигонғ а жақ ын жерлерде тұ рғ ан адамдар ә сіресе онкологиялық аурулар кө п шық ты. 1975-1985 ж. ж. бұ л аурулардан ө лгендер, тек Семей облысында 7 есе ө сті. Республика территориясында 27 жерде қ уатты ә ртү рлі 38 ядролық жарылыс жасағ ан. Ә сіресе Атырау облысында жаппай қ ырып-жоятын қ арудың 17-сі сыналғ ан. 8 ядролық заряд Орал ө ң ірінде, қ алғ андары Ақ тө бе, Ақ мола, Оң тү стік Қ азақ стан облыстарында жарылғ ан. Бактериялық қ аруларды сынау полигоны Арал тең ізіндегі Барса-келмес аралында жү ргізілді. 40 жылдан астам атом қ аруын сынау бұ л қ ылмыс, ә рі қ ұ пия, ә рі жасырын ө тті. АҚ Ш-та, Невада аймағ ында 50 жылдан астам ядролық қ арудың сынағ ы ө тті. Невада-Семей қ озғ алысының негізін қ алағ ан Олжас Сү лейменов Семей полигонын 1989 жылы жапты. 1949-1989 ж. ж. 467 (492) ядролық сынақ ө тті. Атырау облысында 10, Батыс Қ азақ станда 7, Маң ғ ыстау облысында 3, Оң тү стік Қ азақ стан облысында 2, Торғ ай облысында 1, Қ останай облысында 1, Ақ тө бе облысында 1. Барлығ ы 25 сынақ ө ткізілді, жергілікті халық сынақ ө ткенін білген де жоқ. Семей полигонан басқ а, Қ азақ станның 7 облысында сынақ ө ткізілді, 1 млн астам адамдар радиацияғ а ұ шырады. 1996 жылы Қ азақ стан ядролық қ аруы жоқ мемлекеттердің қ атарына қ осылды. Н. Ә. Назарбаев 1996 жыл Лиссабон (Португалия астанасы)- конвенциясына халық аралық қ ұ жатқ а қ ол қ ойды. «Біз ядролық қ аруды сынауғ а қ арсымыз» - деді Н. Ә. Назарбаев. Қ азіргі кезде ядролық қ аруды сынап жатқ ан елдер: АҚ Ш, Франция, Корея, Израиль, Қ ытай, Индия, Пакистан, Солтү стік Корея бұ лар ө з жерінде емес, Тынық мұ хиттарының аралдарында. Израиль, Солтү стік Корея ө з жерінде ядролық қ аруды сынап жатыр. Зымырандар- ішінде ядролық қ аруы бар ракеталар.

1956 жылы «Байқ оң ыр» ғ арыш алаң ы салынды. 1958 жылдан бастап Байқ оң ырдан зымырандар ұ шыра бастады. Байқ оң ырды Ресей 20 жыл жалғ а алды. 2012 жылы Путин мен Назарбаев Астанада қ ұ жатқ а қ ол қ ойды. Бұ л қ ұ жат бойынша Байқ оң ыр енді 50 жылғ а жалғ а берілді. 1956 жылдан бері бү гінгі кү нге дейін 2 мың нан астам зымырандар ұ шырылды. Кең ес одағ ының кезінде Қ азақ стан жерінде 4 ә скери полигондар болды.

1) Саршығ ан

2) Эмба ( Ақ тө бе облысы)

3) Азгир (Атырау облысы)

4) Капустин- яр (Батыс Қ азақ стан облысы)

Арал тең ізінің тартылуы Қ азақ станғ а ғ ана емес, бү кіл Орталық Азияғ а экологиялық апат ә келді: тең із тү бінен тұ з бен шаң кө теріліп, Арал аймағ ының климаты нашарлады. Адам ө лімі, ә сіресе балалардың шетінеуі кө бейді. Ө ндірістік зиянды қ алдық тарды суғ а, ауағ а, топырақ қ а араластыруғ а тосқ ауыл қ ойылмады. Сырдария, Ә мудария ө зендері суларын мақ та, кү ріш дақ ылдарын ө сіруге қ исапсыз пайдаланылуы Арал тең ізінің тартылуын тездетті.