Моғолстан мемлекетінің құрылуы.

Моғ олстан Шың ғ ыс ханның ұ лы Шағ атай ұ рпағ ы мемлекеті ыдырағ аннан кейін пайда болды. XIVғ асырдың орта шенінде Шағ атай мемлекеті батыс жә не шығ ыс бө ліктерге бө лініп кетті. Шығ ыс аймағ ы Моғ олстан атанып, хан тағ ына Тоғ ылық Темір отырды. Саяси ө мірдегі басты ролді дулат тайпасының кө семдері атқ ара бастады. Ө йткені XIV ғ асырдың орта кезінде дуоаттар Жетісудағ ы ең ірі тү ркі тайпаларының бірі болды. «Шағ атай хан ө з мемлекетін бө лгенде, ол Ә мір Поладшының атасы Ө ртө беге Маң лай Сү бені берді... Оның шығ ыс шекарасы- Қ ұ сан мен Тарбү кір; батыс шекарасы- Шаш, Ғ аз бен Жакишман, оның соң ғ ысы Ферғ ана уә лайатында орналасқ ан; солтү стік шекарасы- Ыстық кө л, ал оң тү стігінде Жарқ ан мен Сарыұ йғ ыр. Ә мір Полатшы билеген осы аталғ ан бү кіл аумақ Маң лай Сү бе аталды. Сол уақ ытта бұ л елде бірнеше қ алалар болды. Олардың ішіндегі ең ү лкендері: Қ ашғ ар, Қ отан, Жаркент, Қ ашан, Ақ шыкент, Ә ндіжан, Ақ су, Атбасы, Қ ұ сан. Осы қ алалардың ішінен ә мір Полатшы Ақ суды ө зінің ордасы етіп таң дап алды»

Моғ олстан деп аталғ ан жаң а мемлекет осылайша қ алыптасып, ол Шағ атай ұ лысының щығ ыс бө лігінде ұ лан-байтақ жерді алып жатты. Мемлекеттің шекарасы Мырза Мұ хаммед Хайдардың ең бегі бойынша мынадай болды: «қ азіргі Моғ олстан деп аталатын аумақ тың ұ зындығ ымен кө лденең і жеті- сегіз айшылық жол. Шығ ыс шеті қ алмақ тардың жерімен шектеседі жә не Барыскө л, Емел жә не Ертісті ө зіне қ осады. Солтү стігінде оның шекарасы Кө кшетең із Тү ркістанмен жә не Ташкентпен шектеседі; оң тү стігінде Ферғ ана уә лайатымен, Қ ашғ ар, Ақ су, Шалыш жә не Турфанмен шектеседі. » Осылайша Қ азақ станның Оң тү стік-Шығ ысы мен Қ ырғ ызстан Моғ олстан аумағ ының негізін қ ұ рады. Моғ олдар мемлекетінің аумағ ы туралы Мұ хаммед Хайдар Дулати тағ ы да былай деп жазғ ан: «Моғ олстанда кө лемі жағ ынан Жейхунғ а тең кө птеген іті ө зендер бар, олардың ішінде Іле, Ертіс, Емел, Шұ лық жә не Нарын бар. Бұ л ө зендер Сейхуннан еш кем кмкс. Осы ө зендердің басым кө пшілігі Моғ олстан мен Ө збекстан арасына орналасқ ан жә не оларды бө ліп тұ рғ ан Қ ө кшетең із кө ліне қ ұ яды»

Орта ғ асыр Шығ ыс Тү ркістанның авторлары айтуы бойынша қ азіргі Қ ырғ ызстан жә не Іле ауданы кіреді. Мысалы: Заин ад-Дин Васифи Қ ырғ ызстан территориясы Ыстық кө лді қ оса алғ анда Қ азақ стан территориясына кіреді. Онда Шу Жә не Талас ө зендері де елдерді біріктірген қ азақ хандығ ы қ ұ рылда деп кө рсетілді. Бұ л территория XVIғ. дейін Моғ олстан территориясына кіргізілді. Акимушкиннің де ө з мақ аласында Моғ олстан территориясы М. Х. Дулати бойынша сә йкес келеді. Сырдария, Сарысу, Балқ аш, Ертіс жә не Орталық Тянь Шаньнің оң тү стік бө лігі. Моғ олстан Батыс-Шығ ыс жә не оң тү стік-Солтү стік жерлері жеті- сегіз айшылық жол болып табылады.

Моғ олстан территориясына Шығ ыс Тү ркістан территориясының ежелгі қ алалары кірген (Ақ су қ аласын қ оспағ анда. ) Бұ л бө лініс XX ғ асыр Парсы авторларының ең бектерінен белгілі. Бірақ та уақ ыт ө те келе, тарихтағ ы оқ иғ аларғ а байланысты территориясы Жетісу жә не Іле мен Ертіс ө зененің аралығ ындағ ы территорияны қ амтиды. Моғ олстан ордасының орнық қ ан орталығ ы – Алмалық қ аласы болды. Моғ олстан мемлекетінің қ ұ рылуының себебі XIII- XIVғ ғ. Феодалдық қ атынастың дамуы тү ркі хандарының экономикалық жә не саяси жағ дайын дамытты. Монғ ол билеушілеріне қ арсылық білдіру, олардың кө зқ арасымен келіспеу, Алтын Орда жә не Шағ атай ұ лыстарында кү рес жү ріп жатты. Жергілікті тү рік халық тары ө здерінің мемлекетін қ ұ ру ү шін кү рестер жү ргізді. Міне, осындай кү рестің болуы, XIVғ. Оң тү стік-Шығ ыс Қ азақ станда Моғ олстан мемлекетінің қ ұ рылуын алып келді.

Оң тү стік Қ азақ стан жә не Қ ырғ ыз территориясында тә уелсіз Моғ олстан мемлекетінің қ ұ рылуына бірнеше себептер болды1) Феодалдық қ атынастардың дамуы; 2) Монғ ол билігіне хандардың қ арсылығ ы; 3)Шағ атай жә не Алтын Орданың ыдырауы. Осы мемлекеттің қ ұ рылуы Қ азақ стан территориясында мемлекеттің қ ұ рылуына, яғ ни хандық ты қ алыптастыруына алғ аш қ адам жасалды. Мемлекеттің негізін қ алаушы Тоғ лық Темір болды. Тоғ лық Темірдің ә кесі Есенбұ ғ аның Сатилмиш Хатун атты бә йбішесі болғ ан, оның Мең лік атты сү йікті тоқ алы да бар еді. Бә йбіше бедеу болатын. Сондық тан да ханда бала болмағ ан. Хан бірде жорық қ а кетеді. Моғ олстанның ескі ә дет ғ ұ рпында тоқ алдар билігі бә йбішенің қ олында болады. Егер қ ажет деп тапса, ол тоқ алды басқ а кү йеуге беруге де қ ұ қ ылы еді. Сатилмиш Хатун Мең ліктің ханнан жү кті екенін біліп қ ояды. Қ ызғ аныштан оны Ширә ввә ль Духтуй атты сарайдағ ы мә ртебелі ә мірлердің біріне сыйғ а тартты. Хан жорық тан оралып, Мең лік Хатун жә йін сұ райды. Сатилмиш Хатун оғ ан: «мен оны басқ ағ а сыйладым, »- деп жауап береді. Хан: «ол менен жү кті еді ғ ой, »- деп наразылық білдіргенімен, Моғ ол дә стү рі солай болғ ан соң ү нсіз қ алады.

Коп ұ замай Есенбұ ғ а хан қ айтыс болады. Моғ ол тағ ы хансыз қ алады. Ұ лыс кү йреп бү ліншілікке тү седі. Осы хә лді кө рген ә мір Болатшы дулат менің ұ лы атам, ханғ а екі атадан қ осылатын туыс болғ андық тан хан сайлауғ а бел буып, елде тә ртіп орнату жұ мысына кіріседі. Ол Тастемір есімді адамды Духтуй жә не Мең лік Хатунның жайын біліп келсін деп жұ мсайды, егер де ұ л туғ ан болса, ұ рлап алып келуді тапсырады. Тастемір бұ л сапардың ұ зақ тығ ын жә не атты адамның кө п тамақ алып жү руі мү мкін еместігін айтып ә мірден ү ш жү з ешкі сұ райды. Ә мір тілегі орындайды. XIVғ асырдың екінші жартсында Моғ олстанның саяси тарихы туралы мағ лұ маттар аз, ә сіресе ішкі ө мірі жайлыкө п айтылмағ ан. XIVғ. Ортасында Оң тү стік Шығ ыс Қ азақ станның жә не Қ ырғ ызстанның территориясында қ алыптасқ ан жаң а мемлекеттің ішкі саясаты тарихи деректерде аз айтылғ ан. «Тарих-и Рашиди» бойынша. Тоғ лық Темір дулаттың кө мегімен мемлекеттің ішкі жағ дайын тұ рақ тандыра алды жә не Моғ олстан территориясында орналасқ ан тайпалардың басын біріктіріп басқ ара алды. Саяси ө мірде дулаттар негізгі ролді атқ арғ анымен, дә стү р бойынша мемлекетті Шың ғ ыс ұ рпақ тары басқ арды.

Моғ олстан атауы моң ғ ол деген сө здің тү ркіше, парсыша атауы болып табылады. 14—15 ғ ғ. Моғ олстан қ ұ рамына Тү ркістан, оң тү стік-шығ ыс Қ азақ стан жә не Орта Азияның кейбір аумақ тары кірді. Оғ ан кіретін тайпалар: дұ ғ латтар, қ аң лылар, керейттер, арғ ындар, барластар кірді. Орталығ ы — Алмалық қ аласы. Бұ рынғ ы Шағ атай ұ лысының жерін толық билеуді кө здеген Тоғ ылық Темір Мә уереннахрды Шың ғ ыс ә улеті Денішмендінің атынан билеп отырғ ан Қ азағ анның кө зін қ ұ ртуды, сол арқ ылы бұ л ө ң ірді Моғ олстанғ а қ осып алуды ойлады. Сө йтіп, ол 1358 ж. Қ азағ ан ә мірді ө лтіртті. Бір жылдан кейін Қ азағ анның мұ рагері Абдолла да қ аза болды. Осыдан кейін Мә уереннахр тә уелсіз ұ лыстарғ а бө лінді. Оны пайдалану ү шін Тоғ лық Темір жанталасты. Ал осы кезде Ақ сақ Темір ө зінің шағ ын ә скерімен Кеш қ аласының ә міріне қ ызмет етіп жү рді. Тоғ ылық ә скерлері Кешті алады. Темір Тоғ ылық Темірге қ ызметке кіреді. 1361 ж. Мә уереннахрғ а екінші рет шабуылғ а аттанып, оны бағ ындырғ ан Тоғ ылық Темір баласы Ілияс қ ожаны оғ ан билеуші етіп қ алдырды. Бұ л жолы ол Темірді Кеш қ аласының бастығ ы етіп тағ айындады. 1362 ж. Тоғ ылық Темір қ аза тауып, Моғ олстанда билік Ілияс қ ожағ а кө шкенде Мә уереннахрғ а билеуші болып Қ азағ анның немересі Хұ сайн тағ айындалды. Ақ сақ Темір онымен бірге Моғ олстанғ а қ арсы шығ ып, Мә уереннахрды ө здерінің қ ол астына біріктіруге кірісті. Ақ сақ Темір мен Хұ сайн Моғ олстан ә скерлерін талқ андады. Енді Хұ сайн мен Ақ сақ Темір арасында билік ү шін кү рес басталды. Осындай шайқ астардың бірінде Темір Балқ ы қ аласында Хұ сайнды ө лтіріп, Мә уереннахрғ а ие болды.

⇐ Предыдущая 1 23